Ateny na drodze do demokracji

Ateny na drodze do demokracji
Ewolucja ustroju w VIII-VII wieku p.n.e.
Rządy arystokracji
W okresie od ok. 750 do ok. 600 r. p.n.e. ustrój ateńskiej polis miał charakter arystokratyczny.
Przemiany gospodarcze oraz zmiana sposobu walki (upadek znaczenia arystokratycznej jazdy na rzecz
piechoty) musiały jednak doprowadzić do ewolucji ustroju.
W VII wieku p.n.e. król – basileus – pełnił w Atenach już tylko funkcje religijne. Władzę
wykonawczą sprawowało dziewięciu archontów powoływanych przez arystokrację (eupatrydów, czyli
dobrze urodzonych). Najważniejszy był archont eponymos – należała do niego władza wykonawcza,
od jego imienia nazywano rok. Archont polemarchos kierował polityką zagraniczną, a pozostali
czuwali nad przestrzeganiem prawa.
Areopag (rada zbierająca się na wzgórzu Aresa) sprawował władzę najwyższą. Składał się z byłych
archontów, był ostoją arystokracji.
Kodeks Drakona
Pierwszej kodyfikacji prawa ateńskiego dokonał w r. 621 p.n.e. archont Drakon. W jego kodeksie
znalazły się przepisy bardzo surowe, pisane krwią. Kodyfikację tę Drakon przeprowadził w interesie
arystokracji, w sytuacji narastania konfliktów społecznych. Drobne kradzieże były karane śmiercią, za
niespłacanie długów groziła utrata wolności osobistej. Z drugiej jednak strony ogłoszenie kodeksu
oznaczało, iż eupatrydzi stracili monopol na interpretowanie prawa zwyczajowego.
Drakon wprowadził rozróżnienie na zabójstwa umyślne i nieumyślne, co oznaczało, iż odtąd
konieczne było udowodnienie przed sądem charakteru zbrodni.
Niebezpieczeństwo konfliktu społecznego
Rozwój handlu i import zboża z kolonii spowodował, że w samych Atenach uprawy zbożowe
przestały być opłacalne, natomiast dochodowa stała się uprawa winorośli i oliwek. Prowadziło to do
ubożenia właścicieli ziemi, którzy nie byli w stanie inwestować w sady oliwne i winnice. Taka
sytuacja groziła wybuchem buntu rolników zadłużających się coraz bardziej u wielkich właścicieli.
Wielu z nich traciło wolność osobistą, gdyż zadłużyli się pod zastaw swojej osoby. Aby odsunąć
widmo rewolty, rządząca w Atenach arystokracja wyposażyła archonta Solona w specjalne
pełnomocnictwa do przeprowadzenia reform.
Reformy Solona
Zniesienie niewoli za długi
Archont Solon ogłosił swoje reformy w r. 594 p.n.e. Obejmowały one przede wszystkim jednorazowe
umorzenie długów (seisachteia), a także wprowadzenie zakazu zaciągania długów pod zastaw osoby
dłużnika. Solon zobowiązał się także, iż ateńska polis wykupi chłopów sprzedanych za granicę, o ile
znane było ich miejsce pobytu.
Ponadto hektemoroi, czyli drobni właściciele ziemscy, zostali zwolnieni od obowiązku oddawania
szóstej części swoich zbiorów wielkim właścicielom ziemskim.
Podział obywateli na cztery klasy majątkowe
Solon podzielił społeczeństwo na następujące klasy majątkowe: pentakosiomedimnoi (ludzie
produkujący 500 miar zboża, oliwy lub wina rocznie), hippeis (jeźdźcy – produkujący od 300 miar),
zeugitai (właściciele zaprzęgu wołów – powyżej 200 miar), thetes (służebni). Członkowie czwartej
klasy byli pozbawieni dostępu do urzędów państwowych, archontami mogli zostać przedstawiciele
dwóch najwyższych warstw. O udziale w sprawowaniu władzy decydował więc majątek, a nie
urodzenie.
Heliaja
Utworzony został trybunał zwany heliają – składał się on z 6 tys. obywateli, spośród których
powoływano w drodze losowania składy sędziowskie do rozpatrywania konkretnych spraw. Do heliai
można się również odwoływać od decyzji urzędników. Reforma ta oznaczała odebranie kompetencji
sądowniczych areopagowi.
Tyrania Pizystratydów
W latach 561-510 p.n.e. Ateny znajdowały się pod rządami tyranii. Początkowo tyranem był (do r. 527
p.n.e.) Pizystrat, a następnie jego syn Hippiasz. Pizystrat zdobył władzę dzięki poparciu ludu
ateńskiego, niezadowolonego z oligarchicznych rządów. Popularność swą umocnił zabierając ziemię
arystokracji i przekazując ją rolnikom. Popierał rozwój rzemiosła i handlu, wprowadził ulgi
podatkowe dla uboższej części ludności. Rozpoczął budowę Partenonu na Akropolu i świątyni
Demeter w Eleuzis.
Syn Pizystrata, Hippiasz, wprowadził w Atenach krwawe rządy, co doprowadziło do jego
wypędzenia w r. 510 p.n.e. dzięki militarnej interwencji Sparty. Hippiasz udał się na wygnanie do
Sigejon, a w Atenach zapanowała oligarchia. Jednak trzy lata później doszło do kolejnego przewrotu,
który utorował drogę demokracji.
Reformy Klejstenesa
Podział polis na terytorialne fyle
Archont Klejstenes zniósł w r. 507 p.n.e. podział społeczeństwa ateńskiej polis na plemiona (fyle),
bractwa (fratrie) i rody (gene). Zastąpił go podziałem Aten na dziesięć jednostek terytorialnych,
którym nadano starą nazwę fyl. Dzieliły się one na okręgi (trittyes – każda fyla miała ich trzy), a te z
kolei na gminy (demy), których było w sumie 139.
Identyfikowanie obywatela polis poprzez jego pochodzenie rodowe zostało zastąpione
identyfikowaniem poprzez przynależność terytorialną – każdy obywatel musiał obok swojego imienia
nosić demotikon, wskazujący na jego przynależność do określonego demu. Oznaczało to ostateczne
obalenie znaczenia arystokracji rodowej.
Każda z fyl została zobowiązana do wystawiania oddziału hoplitów. W r. 501 p.n.e. powołano
kolegium strategów, wybierane co roku przez lud i liczące dziesięciu członków. Zadaniem strategów
było dowodzenie wojskami lądowymi i flotą wojenną. Strategom przysługiwało prawo reelekcji.
Rada Pięciuset, ekklesia, sąd skorupkowy
Kompetencje areopagu przejęła Rada Pięciuset, w skład której weszło po pięćdziesięciu
przedstawicieli z każdej fyli terytorialnej. Areopagu pełnił odtąd tylko funkcje religijne i strażnika
moralności publicznej.
Zgromadzenie ludowe, zwane ekklesią, uzyskało przewagę nad kolegium archontów, które
zajmowało się odtąd sprawami sądowymi i kultu.
Klejstenes wprowadził do ateńskiego życia publicznego sąd skorupkowy (ostracyzm). Na jego
forum obywatele wypowiadali się, czy któryś z polityków nie stwarza zagrożenia dla wolności polis i
funkcjonowania jej instytucji.
Mechanizm działania sądu skorupkowego
Najpierw na corocznym specjalnym posiedzeniu ekklesii zgromadzonym zadawano pytanie, czy jest w
Atenach człowiek, którego należałoby wydalić z polis, gdyż mógłby on dążyć do wprowadzenia
tyranii. Jeżeli większość głosujących odpowiedziała na to pytanie pozytywnie, w wyznaczonym
terminie odbywał się sąd skorupkowy. Aby jego obrady były ważne, musiało się zebrać co najmniej 6
tysięcy obywateli Aten. Uczestnicy sądu wypisywali na glinianych skorupach imiona podejrzanych
o dążenie do tyranii – ten, którego imię wymieniono najczęściej, musiał w ciągu dziesięciu dni
opuścić Ateny na 10 lat, nie tracąc przy tym majątku.
Po raz pierwszy Ateńczycy skorzystali z tej procedury w roku 487 p.n.e., kiedy to wygnali
Hipparchosa, krewnego dawnego tyrana Pizystrata. W całym V wieku p.n.e. posłużono się
ostracyzmem piętnaście razy.