Pstrąg żerujący na dorosłych ważkach

5
Na pewno nie poruszyliĞmy wszystkich waĪnych
problemów, związanych z ochroną gatunkową waĪek,
ani ich nie wyczerpaliĞmy. Zapraszamy Czytelników do
dyskusji.
BERNARD R., BUCZYēSKI P., àABĉDZKI A., TOēCZYK
G. 2002. Odonata WaĪki. [w:] Z. GáowaciĔski
(red.), Czerwona lista zwierząt ginących i zagroĪonych w Polsce. Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody
PAN, Kraków: 125-127.
CONVENTION on the conservation of European wildlife
and natural habitats. Bern, 19.IX.1979.
COUNCIL DIRECTIVE 92/43/EEC of 21 May 1992 on the
conservation of natural habitats and of wild fauna
and flora.
PIECHOCKI A. 2003. Chroniü czy badaü (?): krytyczne
uwagi o ochronie gatunkowej miĊczaków sáodkowodnych w Polsce. Parki nar. Rez. Przyr., 22 (4):
507-517.
ROZPORZĄDZENIE Ministra Ochrony ĝrodowiska, Zasobów Naturalnych i LeĞnictwa z dnia 6 stycznia
1995 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt.
Dz. U. nr 13, poz. 61.
ROZPORZĄDZENIE Ministra ĝrodowiska z dnia 26 wrzeĞnia 2001 r. w sprawie okreĞlenia listy gatunków
zwierząt rodzimych dziko wystĊpujących objĊtych
ochroną gatunkową Ğcisáa i czĊĞciową oraz zakazów dla danych gatunków i odstĊpstw od tych zakazów. Dz. U. nr 2130, poz. 1455 i 1456.
ROZPORZĄDZENIE Ministra ĝrodowiska z dnia 28 wrzeĞnia 2004 r w sprawie gatunków dziko wystĊpujących zwierząt objĊtych ochroną. Dz. U. nr 220,
poz. 227.
Pstrąg Īerujący na dorosáych waĪkach
Stanisáaw CIOS
Trout preying on adult dragonflies. – In the stomach of
a brown trout caught on 22.06.2001 in Lake Valkeisjärvi near Oulu (Finland) the author found 14 ƃƃ of Cordulia aenea and 2 ƃƃ of Enallagma cyathigerum. The
fish fed close to the water surface, without jumping out
of the water. The large number of adults in the diet and
the fact that they were solely ƃƃ, results from falling on
the water surface of victims of combats between territorial ƃƃ. The author discusses also literature data on the
proportion of sexes in adult Odonata and on the role of
imagines as food of fish.
DziĊki pomocy fiĔskich wĊdkarzy otrzymaáem do analizy zawartoĞü Īoáądka pstrąga potokowego dáugoĞci 53
cm i masy 1284 g. Ryba zostaáa záowiona 22 czerwca
2001 r. (fenologicznie odpowiada to poáowie maja u nas)
w jeziorze Valkeisjärvi koáo miasta Oulu w poáudniowej
Laponii. Z otrzymanych informacji wynika, Īe pstrąg Īerowaá powierzchniowo, okoáo 25 m od brzegu, w miejscu gdzie byáo trochĊ roĞlinnoĞci, od czasu do czasu spokojnie zbierając coĞ z wody. Na wodzie natomiast wĊdkarz widziaá dorosáe martwe waĪki. W Īoáądku tej ryby
stwierdziáem nastĊpujące ofiary:
Odonata
Enallagma cyathigerum im ƃ
2
Cordulia aenea im ƃ
14
Coleoptera im
1
Trichoptera
Phryganea bipunctata wylinki
3
P. bipunctata pp ƃ
2
P. bipunctata im Ƃ
4
Molanna albicans pp ƃ
1
M. albicans pp Ƃ
4
M. albicans im ƃ
6
M. albicans im Ƃ
2
Cyrnus (?)fennicus im Ƃ
1
Polycentropodidae l
2
Formicidae
3
Chironomidae p
3
Najbardziej interesującymi ofiarami są dorosáe waĪki – szklarka pospolita (Cordulia aenea) i nimfa stawowa (Enallagma cyathigerum) (chruĞciki, które takĪe
są ciekawe, zostaną omówione przy innej okazji). Specjalista od waĪek, dr Paweá BuczyĔski z Zakáadu Zoologii
Uniwersytetu M. Curie-Skáodowskiej w Lublinie, uprzejmie oznaczyá je, a takĪe podzieliá siĊ uwagami na
ich temat, za co skáadam mu podziĊkowanie. Oba gatunki są związane z wodami stojącymi.
Powstaje oczywiĞcie pytanie – dlaczego zjedzone
zostaáy tylko samce? Pierwsza myĞl, jaka mi przyszáa do
gáowy, to ta, Īe w dorosáej populacji obu tych gatunków
jest przewaga samców. Wydawaáa siĊ ona byü potwierdzona przez niektóre zapisy w naszej literaturze entomologicznej. Na przykáad, SAWKIEWICZ i ĩAK (1966) záapali do badaĔ 83 samce i 34 samice C. aenea oraz 102
samce i 17 samic E. cyathigeum. Podobnie KLIMEK
(1949) stwierdziá, Īe „szczególnie czĊsto wystĊpują ƃƃ”
C. aenea. JednakĪe te dane okazaáy siĊ mylące. W rzeczywistoĞci u dorosáych waĪek jest zbliĪona liczba osobników obu páci. Wedáug LAWTONA (1972) u Zygoptera
nawet z zasady jest lekka przewaga samic. PARR (1969),
analizując skáad páciowy przeobraĪających siĊ (wychodzących z wody) osobników E. cyathigerum, stwierdziá
943 samce i 946 samic. W innej pracy PARR i PALMER
(1971) zwrócili uwagĊ na rozbieĪnoĞü miĊdzy odsetkiem
áowionych samców nad wodą (u E. cyathigerum aĪ 84%
dorosáych osobników záapanych do siatki byáo samcami), a równą iloĞcią obu páci podczas przeobraĪenia.
WyciągnĊli oni z tego wniosek, Īe samice tego gatunku,
zwáaszcza dojrzewające, rzadko i na krótko przybywają
nad wodĊ. JeĪeli są nad wodą, to z zasady w tandemie z
samcem. Tak wiĊc raczej naleĪy odrzuciü moĪliwoĞü, Īe
brak samic wynikaá z ich mniejszego udziaáu w populacji. Godne uwagi natomiast są informacje, Īe dojrzewające samice rzadko pojawiają siĊ nad wodą.
W Ğwietle powyĪszych informacji naleĪaáo wiĊc
szukaü jakiegoĞ czynnika sprawiającego, Īe samce spadają na wodĊ i stają siĊ w ten sposób dostĊpne dla ryb.
W przypadku wspomnianego pstrąga raczej naleĪy bo-
6
wiem odrzuciü moĪliwoĞü, Īe waĪki zostaáy pochwycone
podczas lotu, gdyĪ pogromca owej ryby nie zauwaĪyá,
by ryba wyskakiwaáa z wody. OtóĪ samce wiĊkszoĞci
gatunków waĪek, w odróĪnieniu od samic, spĊdzają duĪo czasu nad wodą. Wykazują one agresywnoĞü i toczą
liczne walki miĊdzy sobą, nieraz nawet zawziĊte. Wówczas czĊsto zostaje uszkodzona jakaĞ czĊĞü ciaáa i nie są
one juĪ zdolne do lotu, co podkreĞliá MOORE (1952). Samiec spada wiĊc na wodĊ lub na ziemiĊ. Na tej podstawie CORBET (1962) nawet wyciągnąá wniosek, Īe wiĊkszoĞü dorosáych samców ginie wáaĞnie w wyniku walki z
innymi osobnikami.
Tak wiĊc stwierdzone w Īoáądku pstrąga dojrzaáe
samce C. aenea zapewne byáy ofiarami walk, gdyĪ u
waĪek Anisoptera są one zazwyczaj zawziĊte. Liczba 14
osobników Ğwiadczy, Īe one spadáy na wodĊ nieprzypadkowo. C. aenea jest bowiem gatunkiem wiosennym i w
Laponii okres intensywnego rozrodu przypada na drugą
poáowĊ czerwca. Jest to wiĊc nowa niezwykle interesująca obserwacja dotycząca roli waĪek dla ryb. Nie moĪna wykluczyü, Īe odnosi siĊ to równieĪ do E. cyathigerum, ale konieczne byáoby zebranie liczniejszej próby.
NadmieniĊ, Īe samce E. cyathigerum pilnują swego terytorium siedząc na roĞlinach ledwie wystających z wody
lub stykających siĊ z jej powierzchnią.
Wniosek o roli samców dla ryb jest w zgodzie z obserwacją JACOBSA (1955), Īe samce waĪek „patrolujące”
swój teren czĊsto stawaáy siĊ ofiarami pająków, pluskwiaków, ryb i Īab (niestety, nie podaá on wiĊcej szczegóáów). Moim zdaniem byáo to wáaĞnie konsekwencją
licznych walk samców i doznanych uszkodzeĔ ciaáa.
W znanej mi literaturze nie wykazano C. aenea z
Īoáądków ryb. JeĞli chodzi o imagines E. cyathigerum to
jedynie MACAN (1966) wykazaá szeĞü osobników (nie
podając jednak ich páci) z Īoáądków potokowców z
niewielkiego jeziora w Wielkiej Brytanii. Interesujące
dane o roli larw E. cyathigerum w jeziorze w Ameryce
Póánocnej czytamy u IRVINGA (1955), który stwierdziá
ich obecnoĞü w Īoáądkach 28% pstrągów Salmo clarki.
U jednej ryby byáo aĪ 1445 larw! Wedáug niego byáy one
najbardziej dostĊpne dla ryb w czasie migracji na páycizny przed przeobraĪeniem w imago.
Korzystam z okazji, by podaü teĪ trochĊ innych informacji o roli dorosáych waĪek jako pokarmu ryb. Stanowią one uzupeánienie obserwacji podanych wczeĞniej
(CIOS 1992).
WILSON (1920) omówiá rolĊ larw i imagines
(wspomniaá nawet o jajach) waĪek, jako pokarmu ryb w
USA. Uznaá (báĊdnie!), Īe jedyną porą, kiedy ryby mogą
zjeĞü dorosáe owady, jest skáadanie jaj. Wiele razy widziaá on ryby (bassy wielkogĊbowe i inne) wyskakujące
z wody w celu pochwycenia latających waĪek, ale nigdy
nie zauwaĪyá, by atak ryb zakoĔczyá siĊ sukcesem. JednakĪe w Īoáądkach kilku ryb stwierdziá dorosáe waĪki,
co oznaczaáo, Īe aktywnoĞü ryb nie byáa bezprzedmiotowa. Autor wykonaá teĪ eksperyment. Rzucaá na wodĊ
waĪki z uszkodzonymi skrzydáami. Z zasady natychmiast po upadniĊciu na wodĊ owady byáy zjadane przez
ryby. JednakĪe, kilka waĪek nie zostaáo zaatakowanych.
JeĞli pozostaáy nieruchome, to nie byáy w sferze zainteresowania ryb. Gdy jednak zaczĊáy wykonywaü niewiel-
kie ruchy, natychmiast zostaáy poĪarte.
DuĪą rolĊ dorosáych waĪek w pokarmie pstrągów
Ĩródlanych w nieduĪych oligotroficznych jeziorach w
Kanadzie wykazali LACHANCE i MAGNAN (1990). JednakĪe ich materiaá nie zostaá oznaczony do gatunku i
trudno wyciągnąü jakiekolwiek wnioski. Szkoda!
W literaturze wĊdkarskiej CANLIUM (1986) podaá,
Īe pod koniec czerwca w jeziorze widziaá pstrągi wyskakujące z wody, co uznaá za niecodzienne zdarzenie. Z
początku sądziá, Īe byáo to spowodowane obecnoĞcią pasoĪytów na ciele. JednakĪe któregoĞ dnia, gdy uwaĪnie
przyglądaá siĊ wodzie, dostrzegá ryby zbierające dorosáe
waĪki z podrzĊdu Zygoptera. ChwilĊ potem inny wĊdkarz záowiá pstrąga. W jego Īoáądku byáo peáno dorosáych niebieskich waĪek. Autor szybko wykonaá imitacjĊ
jednej z nich. Wyniki wĊdkarskie miaá dobre. Jedna ryba
nawet wyskoczyáa do sztucznej muszki, która byáa jeszcze w powietrzu, tuĪ nad wodą.
KENT (1987) podaá, Īe w dwóch niewielkich jeziorkach w ciepáe i bezwietrzne letnie dni pstrągi sáabo Īerowaáy. Interesowaáy siĊ gáównie dorosáymi waĪkami,
które byáy zbierane przez pstrągi z roĞlin lub gdy byáy
kilka centymetrów nad powierzchnią wody.
BUXTON (1946) podaá, Īe raz widziaá troü wĊdrowną, która wyskoczyáa dwie stopy z wody, by pochwyciü
przelatującą waĪkĊ. Ryba jednak chybiáa. Moim zdaniem
jeĞli troü rzeczywiĞcie wyskoczyáa w celu pochwycenia
waĪki latającej aĪ dwie stopy nad wodą, to moĪe to
Ğwiadczyü o niezwykle dobrym wzroku ryb.
WICKSTROM (1986) podaá, Īe w maáych preriowych
jeziorkach w Wyoming (USA) pstrągi potokowe, tĊczowe i Ĩródlane czĊsto Īerowaáy na dorosáych waĪkach.
àowienie tych ryb na imitacje dorosáych waĪek byáo
wtedy podstawą wĊdkowania.
SądzĊ, Īe powyĪsze informacje mogą zainteresowaü szersze grono wĊdkarzy, gdyĪ poáów ryb (nie tylko
pstrągów) w wodach stojących na sztuczną muszkĊ staje
siĊ coraz popularniejszy. Wiele osób nawet jeĨdzi za
granicĊ specjalnie w tym celu. ZachĊcam wiĊc wĊdkarzy
do zwracania baczniejszej uwagi na waĪki i dzielenia siĊ
swoimi obserwacjami. W przypadku stwierdzenia w Īoáądku ryby dorosáych waĪek koniecznie naleĪy wsadziü
zawartoĞü caáego Īoáądka do sáoika i zakonserwowaü w
alkoholu (jakimkolwiek – wódce, whisky, itd.; moĪe byü
nawet denaturat, który áatwo pozyskaü) lub formalinie, a
nastĊpnie skontaktowaü siĊ ze mną.
Czytelnikom zainteresowanym waĪkami polecam
publikacjĊ BUCZYēSKIEGO i SERAFIN (2002), która zawiera wiele danych dotyczących biologii naszych waĪek,
a takĪe klucz do oznaczania szeregu polskich gatunków.
[Tekst ukazaá siĊ w biuletynie wĊdkarskim Pstrąg &
LipieĔ nr 29, 2004.]
BUCZYēSKI P., SERAFIN E. 2002. WaĪki Parku Krajobrazowego Pojezierza Iáawskiego. Zespóá Parków
Krajobrazowych, Jerzwaád, 31 pp.
BUXTON A. 1946. Fisherman naturalist. Collins, London,
190 pp.
CANLIUM S. 1986. Adults only. Trout and salmon, June:
56-57.
CIOS S. 1992. Co zjada pstrąg? PWN, Warszawa, 296
pp.
7
fauna of a moorland fishpond. Arch. Hydrobiol., 61
(4): 432-452.
MOORE N.W. 1952. On the so-called „territories” of dragonflies (Odonata-Anisoptera). Behaviour, 4: 85100.
PARR M.J. 1969. On the ecology of Zygopteran dragonfly populations. The Entomologist, 102: 114-146.
PARR M.J., PALMER M. 1971. The sex ratios, mating frequencies and mating expectancies of three Coenagrioniids (Odonata: Zygoptera) in Northern England. Ent. Scand., 2: 191-204.
SAWKIEWICZ L., ĩAK M. 1966. WaĪki (Odonata) ĝląska.
Rocz. Muz. GórnoĞl, Bytom., Przyroda, 3: 73-132.
WICKSTROM G.M. 1986. [letters to the editor] Trout on
the damsel. Trout and salmon, June: 56-57.
WILSON C.B. 1920. Dragonflies and damselflies in relation to pond fish culture, with a list of those found
near Fairport, Iowa. Bull. US Bur. Fish., 36: 181264.
CORBET P. S. 1962. A biology of dragonflies. Witherby,
London, 247 pp.
IRVING R.B. 1955. Ecology of the cutthroat trout in Henrys Lake, Idaho. Trans. Amer. Fish. Soc., 84: 275296.
JACOBS M.E. 1955. Studies of territorialism and sexual
selection in dragonflies. Ecology, 36 (4): 566-586.
KENT J.A. 1987. [letters to the editor] The fuse-wire
damsel. Trout and salmon, October: 29.
KLIMEK L. 1949. WaĪki (Odonata) województwa pomorskiego. St. Soc. sc. Torun., sec. E, II(1): 1-16.
LACHANCE S., MAGNAN P. 1990. Comparative ecology
and behaviour of domestic, hybrid, and wild strains
of brook trout, Salvelinus fontinalis, after stocking.
Can. J. Fish. Aquat. Sci., 47: 2285-2292.
LAWTON J.H. 1972. Sex ratios in Odonata larvae, with
particular reference to the Zygoptera. Odonatologica, 1 (4): 209-219.
MACAN T.T. 1966. The influence of predation on the
‘
‘
‘
‘
‘
Sprawozdania i komunikaty (Reports and annoucements)
Spis polskich „waĪkarzy” i „waĪkolubów”
Paweá BUCZYēSKI
List of Polish odonatologists and dragonfly fans. – 27
people are listed. Their postal and e-mail addresses are
given.
PoniĪej podajĊ dane osób, zajmujących siĊ w Polsce
waĪkami. Mam nadziejĊ, Īe nikogo nie pominąáem. JeĞli
jednak tak siĊ staáo, serdecznie przepraszam oraz proszĊ
o uzupeánienia i sprostowania. ZamieszczĊ je w drugim,
lipcowym numerze biuletynu.
Cieszy duĪa liczba osób zajmujących siĊ waĪkami
hobbystycznie, co nie przeszkadza w tym, Īe czĊsto na
wysokim poziomie. Daje to nadziejĊ, Īe badania obejmą
takĪe te reiony Polski, które nie są penetrowane przez
osoby związane z instytucjami naukowymi. Bowiem
liczba profesjonalnych odonatologów jest w naturalny
sposób ograniczona liczbą i potrzebami mogących ich
zatrudniü instytucji, zaĞ amatorów moĪe byü bardzo wielu. Tak wiĊc zapraszam do wspóápracy wszystkich, którzy chcą prowadziü badania odonatologiczne. Mogą oni
liczyü na naszą pomoc w zakresie: zaplanowania badaĔ,
oznaczenia materiaáu, przygotowania zebranych danych
do publikacji.
Rafaá BERNARD, dr
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Zakáad Zoologii Ogólnej
ul. Fredry 10, 61-701 PoznaĔ
[email protected]
Marta BOROē
ul. GraĪyĔskiego 7/38, 40-124 Katowice
[email protected]
Paweá BUCZYēSKI, dr
Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej
Zakáad Zoologii
ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin
[email protected]
Cezary BYSTROWSKI, dr inĪ.
Instytut Badawczy LeĞnictwa
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. 3, 00-973 Warszawa
[email protected]
Stanisáaw CIOS, dr
ul. StryjeĔskich 6/4, 02-791 Warszawa
[email protected]
Artur CZEKAJ, mgr
Uniwersytet JagielloĔski
Muzeum Zoologiczne
ul. Ingardena 6, 30-060 Kraków
[email protected]
Bogusáaw DARAĩ, mgr
PrzedmieĞcie Dubieckie 28, 37-750 Dubiecko
[email protected]
Arkadiusz GAWROēSKI, mgr
àąkowa 17/27, 61-879 PoznaĔ
[email protected]
Tomasz GRONOWSKI, mgr
Uniwersytet Warszawski
Zakáad Zoologii
ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa
[email protected]
Igor JATULEWICZ, mgr
ul. Sáoneczna 10, 42-298 ĩarki-Letnisko
[email protected]
ISSN 1733-8239
Biuletyn Sekcji Odonatologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
Bulletin of the Odonatological Section of the Polish Entomological Society
Rok 1, numer 1 (styczeĔ 2005)
Polskie Towarzystwo Entomologiczne – Sekcja Odonatologiczna
Zakáad Zoologii Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie