konspekt

dr Monika Skowrońska
KONSPEKT
„Prawo konkurencji Unii Europejskiej”
wykłady dla aplikantów radcowskich
OIRP w Katowicach
Katowice, 2015r.
1
Źródła prawa konkurencji Unii Europejskiej
prawo pierwotne
prawo pochodne
prawo „miękkie”
1. Prawo pierwotne
-
Traktat o Unii Europejskiej
-
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
-
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
2. Prawo pochodne (wybrane akty prawne)
-
rozporządzenie Rady (EWG) nr 19/65 w sprawie zastosowania art. [101]
ust. 3 Traktatu do określonych grup porozumień i uzgodnionych praktyk
-
rozporządzenie Rady (EWG) nr 2821/71 w sprawie zastosowania art.
[101] ust. 3 Traktatu do określonych grup porozumień, decyzji i uzgodnionych
praktyk
-
rozporządzenie Komisji (UE) nr 330/2010 w sprawie stosowania art. 101
ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do kategorii porozumień
wertykalnych i praktyk uzgodnionych
-
rozporządzenie Komisji (UE) nr 316/2014 w sprawie stosowania art. 101
ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do kategorii porozumień
o transferze technologii
-
rozporządzenie Komisji (UE) nr 1218/2010 w sprawie stosowania art. 101
ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do niektórych kategorii
porozumień specjalizacyjnych
-
rozporządzenie Rady UE (WE) nr 1/2003 w sprawie wprowadzenia
zasad konkurencji ustalonych w art. [101] i [102] Traktatu
-
rozporządzenie Rady UE (WE) nr 139/2004 w sprawie kontroli
koncentracji przedsiębiorstw (rozporządzenie WE w sprawie kontroli
łączenia przedsiębiorstw)
2
-
rozporządzenie Rady UE (WE) nr 411/2004 uchylające rozporządzenie nr
3975/87 i zmieniające rozporządzenia nr 3976/87 i 1/2003, w odniesieniu do
transportu lotniczego między [Unią] i państwami trzecimi
-
rozporządzenie
Komisji
nr
773/2004
dotyczące
prowadzenia
postępowań przez Komisję na podstawie art. [101] i [102] [TFUE] (zmiana rozporządzenie Komisji (WE) nr 622/2008 z dnia 30 czerwca 2008 r.
zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 773/2004 w odniesieniu do prowadzenia
postępowań ugodowych w sprawach kartelowych)
-
rozporządzenie Komisji nr 802/2004 wprowadzające rozporządzenie
Rady UE nr 139/2004 w sprawie kontroli koncentracji przedsiębiorstw
-
rozporządzenie Rady (WE) nr 1419/2006 z dnia 25 września 2006 r.
uchylające rozporządzenie (EWG) nr 4056/86 określające szczegółowe zasady
stosowania art. [101] i [102] Traktatu do transportu morskiego oraz zmieniające
rozporządzenie (WE) nr 1/2003 w zakresie rozszerzenia jego zakresu na usługi
kabotażu i międzynarodowe usługi trampowe
-
dyrektywa Komisji 2006/111/WE z dnia 16 listopada 2006 r. w sprawie
przejrzystości stosunków finansowych między państwami członkowskimi a
przedsiębiorstwami publicznymi, a także w sprawie przejrzystości finansowej
wewnątrz określonych przedsiębiorstw
-
rozporządzenie Rady (WE) nr 1184/2006 z dnia 24 lipca 2006r. dotyczące
stosowania niektórych reguł konkurencji w odniesieniu do produkcji rolnej i
handlu produktami rolnymi
-
rozporządzenie Rady (WE) nr 169/2009 z dnia 26 lutego 2009 r. w
sprawie stosowania zasad konkurencji do transportu kolejowego, drogowego i
żeglugi śródlądowej
3
3. Akty “prawa miękkiego” wydane przez Komisję (wybrane akty)
- obwieszczenie w sprawie definicji rynku właściwego dla potrzeb
wspólnotowego prawa konkurencji (97/C 372/03)
- komunikat – Zawiadomienie w sprawie porozumień o mniejszym znaczeniu,
które nie ograniczają odczuwalnie konkurencji na mocy art. 101 ust. 1 Traktatu
o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (zawiadomienie de minimis ) 2014/С
291/01
- obwieszczenie w sprawie współpracy w ramach Sieci Organów Ochrony
Konkurencji (2004/C 101/03)
- obwieszczenie w sprawie współpracy między Komisją a sądami państw
członkowskich UE w zakresie stosowania art. 81 i 82 Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską [obecnie art. 101 i 102 TFUE] (2004/C 101/04)
- obwieszczenie dotyczące rozpatrywania skarg przez Komisję na podstawie art.
81 i 82 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską [obecnie art. 101 i 102
TFUE] (2004/C 101/05)
- obwieszczenie w sprawie nieformalnych wyjaśnień dotyczących kwestii
związanych z art. 81 i 82 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
[obecnie art. 101 i 102 TFUE], które pojawiają się w sprawach indywidualnych
(listy wyjaśniające) (2004/C 101/06)
- obwieszczenie– wyjaśnienia dotyczące koncepcji wpływu na handel zawartej
w art. 81 i 82 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską [obecnie art. 101
i 102 TFUE] (2004/C 101/07)
- komunikat - wytyczne dotyczące zastosowania art. 81 ust. 3 Traktatu
ustanawiającego Wspólnotę Europejską [obecnie art. 101 ust. 3 TFUE] (2004/C
101/08)
- obwieszczenie dotyczące zasad dostępu do akt Komisji w sprawach na mocy
art. 81 i 82 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską [obecnie art. 101 i
102 TFUE], art. 53, 54 i 57 Porozumienia EOG oraz rozporządzenia Rady (WE)
nr 139/2004 (2005/C 325/07)
4
- wytyczne w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 23
ust. 2 lit. a) rozporządzenia 1/2003 (2006/C 210/02)
- obwieszczenie w sprawie zwalniania z grzywien i zmniejszania grzywien w
sprawach kartelowych (2006/C 298/11)
- obwieszczenie Komisji w sprawie prowadzenia postępowań ugodowych w
związku z przyjęciem decyzji na mocy art. 7 i 23 rozporządzenia Rady (WE) nr
1/2003 w sprawach kartelowych (2008/C 167/01)
- komunikat— wytyczne w sprawie priorytetów, którymi Komisja będzie się
kierować przy stosowaniu art. [102] Traktatu [TFUE] w odniesieniu do
szkodliwych działań o charakterze praktyki wyłączającej, podejmowanych przez
przedsiębiorstwa dominujące (2009/C 45/02)
- komunikat Komisji w sprawie ustalania wysokości szkody w dochodzeniu
roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia art. 101 lub 102 Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej (2013/C 167/07)
Znaczenie aktów „prawa miękkiego”
- zasada działania w zaufaniu do organów władzy publicznej (w tym
przypadku Komisji Europejskiej), zwana także zasadą uzasadnionych
oczekiwań
- znaczenie aktów „prawa miękkiego” dla organów krajowych
stosujących prawo konkurencji UE
- analiza orzecznictwa TSUE
5
Konkurencja skuteczna
ETS: „wymóg ustanowiony w art. 3 i 85 [obecnie art. 101] Traktatu,
by konkurencja nie była zakłócona, zakłada istnienie na rynku
skutecznej konkurencji, to znaczy takiego poziomu konkurencji, który
jest konieczny dla zapewnienia przestrzegania podstawowych
wymogów i osiągnięcia celów Traktatu (...). Zgodnie z tym
wymogiem, charakter i intensywność konkurencji może się różnić w
zależności od produktów lub usług i struktury ekonomicznej
właściwych sektorów rynku”
Cele polityki konkurencji UE
- ochrona konkurencji
- ochrona małych i średnich przedsiębiorstw
- ochrona konsumentów
- inne cele
Zagadnienia regulowane prawem konkurencji UE
porozumienia gospodarcze (art. 101 TFUE)
nadużycie pozycji dominującej (art. 102 TFUE)
koncentracja przedsiębiorstw (rozporządzenie Rady nr 139/2004)
6
Ograniczenia zastosowania prawa konkurencji UE
rolnictwo (rozporządzenie Rady (WE) nr 1184/2006)
- pkt 3 preambuły: Reguły konkurencji odnoszące się do porozumień, decyzji i praktyk, o
których mowa w art. [101] Traktatu, oraz odnoszące się do nadużywania pozycji dominującej
muszą mieć zastosowanie do produkcji rolnej i handlu produktami rolnymi w zakresie, w
jakim ich stosowanie nie utrudnia funkcjonowania krajowych organizacji rynków rolnych czy
też nie zagraża osiągnięciu celów wspólnej polityki rolnej.
- Art. 2: Artykuł [101] ust. 1 Traktatu nie ma zastosowania do tych porozumień, decyzji i
praktyk, o których mowa w art. 1 niniejszego rozporządzenia, które stanowią integralną część
krajowej organizacji rynku lub są niezbędne do osiągnięcia celów określonych w art. [39]
Traktatu. (…)
- wyłączna kompetencja KE
- brak zastrzeżenia w odniesieniu do art. 102 TFUE
art. 346 lit. b TFUE (produkty przeznaczone na cele wojskowe)
„Postanowienia Traktatów nie stanowią przeszkody w stosowaniu nast. reguł:
(…) każde Państwo Członkowskie może podejmować środki, jakie uważa za konieczne w
celu ochrony podstawowych interesów jego bezpieczeństwa, a które odnoszą się do produkcji
lub handlu bronią, amunicją lub materiałami wojennymi; środki takie nie mogą negatywnie
wpływać na warunki konkurencji na rynku wewnętrznym w odniesieniu do produktów, które
nie są przeznaczone wyłącznie do celów wojskowych”.
art. 106 ust. 2 TFUE (usługi w ogólnym interesie gospodarczym)
Przedsiębiorstwa zobowiązane do zarządzania usługami świadczonymi w ogólnym interesie
gospodarczym lub mające charakter monopolu skarbowego podlegają normom Traktatów,
zwłaszcza regułom konkurencji, w granicach, w jakich ich stosowanie nie stanowi prawnej
lub faktycznej przeszkody w wykonywaniu poszczególnych zadań im powierzonych. Rozwój
handlu nie może być naruszony w sposób pozostający w sprzeczności z interesem Unii”.
7
Rynek właściwy
obwieszczenie w sprawie definicji rynku właściwego dla potrzeb
[unijnego] prawa konkurencji
Właściwy rynek asortymentowy składa się z wszystkich tych
produktów i/lub usług, które uważane są za zamienne lub za
substytuty przez konsumenta, ze względu na właściwości
produktów, ich ceny i ich zamierzone stosowanie.
Przykłady: 1) soki z różnych owoców, 2) banany i cytrusy, 3)
pieczywo z mąki żytniej i pszennej, 4) usługi telefonii stacjonarnej i
mobilnej, 5) usługi przewozu towarów drogowego i koleją, 6) usługi
przewozu osób koleją, autobusem, taksówką, samolotem
Właściwy rynek geograficzny obejmuje obszar, na którym dane
przedsiębiorstwa uczestniczą w podaży i popycie na produkty lub
usługi, na którym warunki konkurencji są wystarczająco
jednorodne, oraz który może zostać odróżniony od sąsiadujących
obszarów ze względu na to, że warunki konkurencji na tym
obszarze znacznie się różnią (bariery: przepisy regulacyjne
dotyczące np. cen, zamówień publicznych, kontyngentów, koncesji,
zezwoleń, norm technicznych, cła).
Przykłady: usługi taksówek, detaliczna sprzedaż pieczywa, sprzedaż
samolotów pasażerskich
8
Podstawowe zasady definicji rynku właściwego
Czy jest presja konkurencyjna, której źródłem może być:
1. substytucja popytu – oznaczana przez ustalenie reakcji klientów
na hipotetyczną zmianę ceny towaru o 5-10%.
Należy odpowiedzieć na pytanie, czy klienci stron przestawią się od razu na
dostępne substytuty lub na korzystanie z usług dostawców zlokalizowanych w
innym miejscu w odpowiedzi na hipotetyczne mały (w zakresie 5-10 %), ale
stały wzrost cen względnych produktów oraz obszarów rozważanych. Jeśli
substytucja była wystarczająca, aby uniemożliwić czerpanie korzyści ze wzrostu
cen ze względu na spadek sprzedaży, dodatkowe substytuty oraz obszary są
włączane do właściwego rynku. Będzie to przeprowadzane do momentu, kiedy
asortyment produktów oraz obszary geograficzne będą takie, że mały, stały
wzrost cen będzie opłacalny.
2. substytucja podaży – oznaczana przez ustalenie, czy jest możliwe
skuteczne i szybkie przestawienie się producenta innego towaru/usługi
bez ponoszenia znacznych kosztów lub ryzyka na produkcję i obrót
towarami właściwymi.
Substytucyjność po stronie podaży może również zostać wzięta pod uwagę
podczas definiowania rynków w sytuacjach, gdy jej skutki są równoważne
skutkom
substytucyjności
popytu
pod
względem
skuteczności
oraz
natychmiastowości. Oznacza to, że dostawcy są w stanie przestawić produkcję
na odpowiednie produkty oraz obrót nimi w krótkim okresie czasu bez
występujących dodatkowych znacznych kosztów lub zagrożeń, w odpowiedzi na
małe, ale stałe zmiany cen względnych. Jeśli spełnione są te warunki,
dodatkowa produkcja, która jest wprowadzana do obrotu, wywołuje skutki
działające dyscyplinująco na konkurencyjne zachowania uczestniczących w
obrocie
przedsiębiorstw.
Taki
wpływ
w
zakresie
skuteczności
oraz
natychmiastowości jest równoważny ze skutkiem substytucji popytu.
9
Sposób pozyskiwania danych – od przedsiębiorstw, innych
przedsiębiorstw
oraz
klientów
z
danej
branży,
związków
gospodarczych, przedsiębiorstw działających na rynkach “sąsiednich”,
dowody odnoszące się do niedawnych wydarzeń (np. zmian cen) na
rynku, ankiety konsumenckie
10
Przedsiębiorstwo i związek przedsiębiorstw
Przedsiębiorstwo - każdy podmiot zaangażowany w działalność
gospodarczą bez względu na status prawny tego podmiotu oraz
sposób, w jaki jest on finansowany.
Działalność gospodarcza to działalność polegająca na produkcji lub
dystrybucji towarów bądź na świadczeniu usług na potrzeby rynku,
która nie musi być ukierunkowana na osiągnięcie zysku.
Tytułem przykładu, osoby fizyczne wykonujące wolne zawody (np.
adwokaci, wynalazcy, artyści), samorządy zawodowe, organizacje
sportowe – kluby i związki (stowarzyszenia) sportowe, czy komitety
organizujące zawody sportowe, izby gospodarcze, urzędy pracy w
zakresie, w jakim prowadzą pośrednictwo pracy.
11
Nie stanowią działalności gospodarczej czynności podejmowane:
1) na rynku pracy w zakresie zatrudniania i wykonywania pracy (C22/98 Becu i C-67/96 Albany),
2) w dziedzinie „suwerennie działającego państwa”. Zasadniczo ETS
przyjmuje, że działalność jest wykonywaniem władzy publicznej, gdy
„ze względu na jej charakter, cele i zasady, którym podlega, jest
związana z wykonywaniem uprawnień (...), które są typowe dla
władzy publicznej”:
-
działalność
polegająca
na
wykonywaniu
obowiązków
administracyjnych (kryterium wyróżniającym nie jest charakter
podmiotu, który daną działalność podejmuje; decyduje to, czy mamy
do czynienia z działalnością „typową dla władzy publicznej”, czy też z
działalnością
zazwyczaj
(typically)
wykonywaną
przez
przedsiębiorstwa (C-41/90 Höfner i 30/87 Bodson)).
- działalność nastawiona głównie na realizację celów socjalnych
(C-159-160/91 Poucet et Pistre, C-218/00 Cisal, T-319/99 FENIN, C-244/94
Fédération Française des Sociétés d’Assurance, C-67/96 Albany) zapewnienie
bezpieczeństwa w ruchu lotniczym (C-364/92 Eurocontrol), ochrony
środowiska bądź na osiągnięcie innych powszechnych celów
niegospodarczych (dotyczy to również działalności odpłatnej, o ile
świadczenie pieniężne jej adresata nie jest wygórowane; w przypadku
gdy podmiot wykonuje zarówno tego rodzaju działalność, jak i
czynności o charakterze gospodarczym, należy rozważyć istnienie
związku między nimi (C-82/01 Aéroports de Paris)
12
Doktryna jednolitego przedsiębiorstwa
Podmioty powiązane ze sobą w ten sposób, iż jedno z nich w sposób
rozstrzygający wpływa na decyzje gospodarcze drugiego, nawet jeśli
każde z nich posiada własną podmiotowość prawną, stanowią jedno
przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 101 i 102 TFUE (m.in. sprawa
48/69 ICI, połączone sprawy 6-7/73 Commercial Solvents, sprawa
15/74 Centrafarm, sprawa C-170/83 Hydrotherm, sprawa T-11/89
Shell). Oznacza to, że wszelkie porozumienia między takimi
podmiotami nie są objęte zakresem zastosowania art. 101 TFUE,
natomiast jeśli posiadają one łącznie pozycję dominującą, ich
działania wynikające z takich porozumień mogą podlegać zakazowi
art. 102 TFUE (sprawa C-73/95P Vivo). Przy ustalaniu, czy między
podmiotami istnieje zależność powodująca brak samodzielności
gospodarczej jednego z nich, bierze się pod uwagę różne czynniki, w
szczególności możliwość powoływania przynajmniej większości
członków organów jednego podmiotu przez drugi, wielkość udziałów
posiadanych w jednym podmiocie przez drugi (m.in. art. 11
rozporządzenia 2790/1999).
13
Związek przedsiębiorstw
Związkami przedsiębiorstw są stowarzyszenia oraz inne
organizacje
zrzeszające
i
reprezentujące
interesy
przedsiębiorstw.
W unijnym systemie ochrony konkurencji są one traktowane dwojako
w zależności od rodzaju kwestionowanego działania:
Jeśli związek przedsiębiorstw podejmuje kooperację z innymi
przedsiębiorstwami zawierając z nimi porozumienia sensu stricto lub
realizując wspólnie z nimi uzgodnione praktyki (art. 101 TFUE) albo
gdy nadużywa swojej pozycji dominującej (art. 102 TFUE), to jest
przedsiębiorstwem w rozumieniu tych przepisów traktatowych.
Natomiast w przypadku, gdy przedsiębiorstwa tworzące związek
koordynują swoje zachowania rynkowe poprzez wydawanie w ramach
związku wiążących siebie wzajemnie – prawnie lub faktycznie –
aktów, mamy do czynienia z decyzją związku przedsiębiorstw.
14
Przedsiębiorstwa pozaunijne
(problematyka eksterytorialnego stosowania prawa konkurencji UE)
koncepcja “jednolitego przedsiębiorstwa” (sprawa 48/69 ICI)
koncepcja “miejsca wykonania porozumienia” (połączone sprawy
89, 104, 114, 116, 117 i 125-129/85 Ahlström)
15
Państwa członkowskie
Zakaz ustanawiania lub utrzymywania w mocy środków,
o charakterze zarówno normatywnym, jak i wykonawczym, które
mogą
uczynić
bezskutecznymi
reguły
konkurencji
mające
zastosowanie do przedsiębiorstw (C-198/01 CIF)
Podstawy w/w obowiązku:
Art. 106 ust. 1 TFUE – w odniesieniu do przedsiębiorstw publicznych
i przedsiębiorstw, którym przyznają prawa specjalne lub wyłączne
art. 4 ust. 3 TUE (zasada lojalnej współpracy) – w odniesieniu do
innych przedsiębiorstw (13/77 INNO v ATAB, 267/86 Van Eycke)
Obowiązek 1) usunięcia środka krajowego sprzecznego z regułami
ochrony konkurencji UE w związku z art. 106 ust. 1 TFUE lub art. 4
ust. 3 TUE przez właściwy organ państwa członkowskiego (jeśli tym
środkiem jest przepis prawa, zazwyczaj właściwe będzie jego
uchylenie przez krajowy organ prawodawczy) oraz 2) niestosowanie
tego środka (przepisu) krajowego przez organy krajowe, w tym sądy
16
Wyłączenie odpowiedzialności przedsiębiorstw za naruszenie art.
101 i 102 TFUE wymuszone przez prawo krajowe
Ze względu na zasadę pewności prawa uznaje się, że „jeśli prawo
krajowe wymaga od przedsiębiorstw, by zaangażowały się w
praktykę antykonkurencyjną, nie można (...) stwierdzić ich
odpowiedzialności za naruszenia art. [101 i 102 TFUE]” (C-359 i
379/95 Ladbrooke Racing i C-198/01 CIF).
Orzeczenia,
w
których
ETS
wskazał
takie
wyłączenie
odpowiedzialności
przedsiębiorstw,
dotyczyły
zastosowania
krajowe
antymonopolowe
przez
organy
możliwości
wobec
przedsiębiorstw sankcji o charakterze administracyjnym lub karnym
za naruszenie art. 81 lub 82 TWE (obecnie 101 i 102 TFUE).
Niewątpliwie jednak zasada pewności prawa wymaga, by wyłączenie
dotyczyło
nie
tylko
sankcji
przewidzianych
w
prawie
antymonopolowym, ale także odpowiedzialności cywilnoprawnej.
Wskazuje na to stwierdzenie ETS, że „takie prawo (tj. prawo krajowe
wymuszające naruszanie art. 101 lub 102 TFUE – dop. MS) (...)
stanowi
(...)
usprawiedliwienie,
które
chroni
zainteresowane
przedsiębiorstwa przed wszystkimi konsekwencjami naruszenia art.
81 i 82 TWE (obecnie art. 101 i 102 TFUE – dop. MS), a czyni to visà-vis zarówno organów publicznych, jak i innych graczy rynkowych”.
W/w okoliczność przestaje stanowić „usprawiedliwienie” z chwilą
wydania przez właściwy organ decyzji stwierdzającej niezgodność
przepisu krajowego, który wymusza naruszanie art. 101 lub 102
TFUE, z art. 4 ust. 3 TUE w związku z art. 101 lub 102 TFUE.
17
Organy stosujące prawo konkurencji UE
1. organy stosujące art. 101 i 102 TFUE
Komisja, Sąd UE i TS – na poziomie UE
organy ochrony konkurencji (art. 35 rozporządzenia 1/2003)
i zwykłe sądy państw członkowskich – na poziomie krajowym
2. organy stosujące reguły UE dotyczące kontroli koncentracji
przedsiębiorstw
Komisja, Sąd UE i TS
Relacja między prawem konkurencji UE a prawem konkurencji
państwa członkowskiego (wprowadzenie)
1. zasada dopuszczalności równoległego stosowania art. 101 i 102
TFUE i przepisów krajowych regulujących ochronę konkurencji oraz
jej ograniczenia
2. zasada rozdzielnego zakresu zastosowania rozporządzenia nr
139/2004 i przepisów krajowych regulujących kontrolę koncentracji
przedsiębiorstw (i wyjątki)
(art. 21 ust. 3: Żadne Państwo Członkowskie nie stosuje własnego
ustawodawstwa krajowego dotyczącego konkurencji w stosunku do
koncentracji o wymiarze wspólnotowym (…))
18
Reguły ochrony konkurencji zawarte w art. 101 TFUE
Formy praktyk przedsiębiorstw
Porozumienie sensu stricto - każde wiążące prawnie lub faktycznie
uzgodnienie między przedsiębiorstwami określające pewne reguły gry
rynkowej, których przestrzeganie leży w interesie stron, niezależnie
od tego, czy reguły te byłyby przestrzegane przez każdą ze stron ze
względu m. in. na obawę, że druga strona będzie dochodzić na drodze
prawnej roszczeń i innych praw przysługujących jej na podstawie
takiego uzgodnienia, jak jest w przypadku uzgodnień mających
charakter formalny - umów cywilnoprawnych, ogólnych warunków
sprzedaży, itp., czy tylko ze względu na korzyści, jakie każda z nich
chce poprzez to porozumienie uzyskać, lub na obawę odwetu ze
strony kontrahenta, jak jest w przypadku uzgodnień, którymi strony
nie zamierzały związać się formalnie – tzw. umów dżentelmeńskich.
Decyzja związku przedsiębiorstw - wszelkie wiążące prawnie lub
faktycznie wskazania ze strony związku dla zrzeszonych w nim
przedsiębiorstw. Mogą one mieć postać statutu związku, uchwał i
innych aktów prawnie wiążących, jak i rekomendacji, jeśli przyjął się
zwyczaj ich przestrzegania.
Koncepcja uzgodnionej praktyki zawiera dwa elementy – „poza
pewnym uzgodnieniem między przedsiębiorstwami, ich następcze
zachowanie się na rynku, przy związku przyczynowo-skutkowym
między tymi dwoma elementami”.
19
odczuwalny negatywny wpływ na konkurencję
znaczące zniekształcenie konkurencji jako cel lub skutek porozumienia
- sposób wykładni przesłanki „zapobieżenie, ograniczenie lub zakłócenie
konkurencji”
podejście formalistyczne - analiza treści porozumienia; uznanie, że wpływ na
konkurencję ma każde porozumienie ograniczające swobodę działania
uczestników gry rynkowej, w tym stron porozumienia, ewent. tylko niektóre z
tych porozumień, niezależnie od tego, na jakim rynku są / mają być realizowane
podejście ekonomiczne - analiza sytuacji na rynku; polega na porównaniu
warunków konkurencji, jakie istnieją (istniałyby) po wykonaniu porozumienia i
tych, które by istniały, gdyby to porozumienie nie zostało wykonane, oraz
zbadaniu, czy dane ograniczenie swobody działania jest obiektywnie
usprawiedliwione ze względu na potrzeby rynku - jeśli tak, to nie stanowi ono
ograniczenia konkurencji w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE. Wynika to z
uznania, że „wymóg ustanowiony w art. 3 i 85 (obecnie art. 101 – dop. MS)
Traktatu, by konkurencja nie była zakłócona, zakłada istnienie na rynku
skutecznej konkurencji, to znaczy takiego poziomu konkurencji, który jest
konieczny
dla
zapewnienia
przestrzegania
podstawowych
wymogów
i
osiągnięcia celów Traktatu (...). Zgodnie z tym wymogiem, charakter i
intensywność konkurencji może się różnić w zależności od produktów lub usług i
struktury ekonomicznej właściwych sektorów rynku”
- ochrona konkurencji międzymarkowej i wewnątrzmarkowej, przykłady
naruszeń
20
- „cel” a „skutek”
Jeśli treść porozumienia wskazuje, iż zniekształcenie konkurencji jest celem
porozumienia, nie ma potrzeby badania skutków. Tym samym, pomimo tego, że
- na przykład z uwagi na niewłaściwe wykonywanie porozumienia przez jego
strony albo z uwagi na to, że rozpoczęły one jeszcze jego wykonywania - nie
zostaną wywołane jakiekolwiek negatywne skutki dla konkurencji, takie
porozumienie może być objęte zakazem.
- zasada de minimis (obwieszczenie w sprawie porozumień bagatelnych,
sprawy nieobjęte domniemaniem zawartym w obwieszczeniu)
porozumienie poziome, jeśli „łączny udział stron porozumienia w rynku nie
przekracza 10 % na każdym z rynków właściwych objętych porozumieniem”, a
równocześnie nie zawiera ono klauzul „czarnych”
porozumienia pionowe, jeśli „udział w rynku posiadany przez każdą ze stron
nie
przekracza
15
%
na
każdym
z
rynków
właściwych
objętych
porozumieniem”, a równocześnie nie zawiera ono klauzul „czarnych”
Komisja stwierdziła, że w odniesieniu do takich porozumień nie będzie
zazwyczaj wszczynać postępowań ani z urzędu, ani na wniosek. Jeśli jednak
okaże, że taka potrzeba zaistnieje, bo inne okoliczności będą wskazywać, że
konkretne porozumienie może jednak odczuwalnie wpływać na konkurencję
(domniemanie jest obalalne), a także jeśli okaże się, że przedsiębiorstwa
błędnie, ale w dobrej wierze uznały, iż ich porozumienie jest objęte
domniemaniem, to Komisja nie nałoży na nie kar pieniężnych.
W obwieszczeniu Komisja nie wykluczyła, że porozumienia, których strony
posiadają wyższe udziały w rynku, mogą także nie mieć odczuwalnego wpływu
na konkurencję, ale ustalenie tego wymaga odrębnej analizy poszczególnych
porozumień tego typu
21
zdolność wpływania na handel wewnątrzunijny w sposób znaczący
„Handel między państwami członkowskimi” - nie tylko ściśle rozumiany
przepływ towarów i usług, ale także możliwość prowadzenia działalności przez
przedsiębiorstwa pochodzące z jednego państwa na terytorium innego państwa
członkowskiego, w tym poprzez założenie nowego przedsiębiorstwa. Ponadto,
pojęcie to odnosi się także do sytuacji wyeliminowania lub zagrożenia
wyeliminowania konkurującego przedsiębiorstwa działającego na wspólnym
rynku
(wpływ na „strukturę konkurencyjną rynku”).
Komisja:
„taka
interpretacja odpowiada podstawowemu celowi Traktatu, jakim jest popieranie
swobodnego przepływu towarów, usług, osób i kapitału”.
Pojęcie „wpływu na handel” odnosi się do sytuacji, gdy „można z dużą dozą
prawdopodobieństwa przewidzieć na podstawie obiektywnych czynników
prawnych i faktycznych, iż dane porozumienie może mieć wpływ, bezpośredni
lub pośredni, rzeczywisty lub potencjalny, na strukturę handlu między
[p]aństwami [c]złonkowskimi” (56/65 Société La Technique Minière)
Dla stwierdzenia zdolności porozumienia do oddziaływania na handel
wewnątrzunijny nie ma znaczenia, iż zwiększa ono poziom wymiany handlowej
między państwami, jako że „celem Traktatu nie jest zwiększenie handlu w
ostateczności, ale stworzenie systemu niezakłóconej konkurencji”, czy że „w
momencie podjęcia porozumienia poziom tej wymiany jest niewielki, jeśli
można zasadnie oczekiwać, iż poziom handlu w przyszłości może się zmienić”
(56 i 58/64 Consten SA & Grundig).
O tym, czy porozumienie może wpływać na handel, decydują czynniki związane
z charakterem tego porozumienia, rodzajem towarów lub usług, których ono
dotyczy oraz zewnętrznymi w stosunku do stron porozumienia okolicznościami
prawnymi i faktycznymi.
22
Niektóre porozumienia (antykonkurencyjne porozumienia między konkurentami
z różnych państw członkowskich czy porozumienia określające zasady eksportu
produktów do innego państwa członkowskiego) prima facie mogą wpływać na
handel między państwami. Natomiast wywóz poza terytorium jednego państwa
niektórych produktów (np. gazet) jest w praktyce - ze względu na cechy tych
produktów - znaczenie ograniczony lub wyłączony. Jeśli porozumienie dotyczy
takich produktów, to nie występuje element transgraniczny konieczny dla
uznania, że może ono wpływać na handel wewnątrzunijny, chyba że podmioty z
innych państw członkowskich
mogłyby być zainteresowane podjęciem
działalności na tym samym rynku właściwym, na którym wykonywane jest to
porozumienie.
23
zasada de minimis (obwieszczenie Komisji, sprawy nie objęte obwieszczeniem)
Obwieszczenie ustanawia wzruszalne domniemanie braku wpływu przy
zastosowaniu kryteriów ilościowych. Ochrona wynikająca z tego domniemania
jest taka sama jak w przypadku domniemania braku odczuwalnego wpływu na
konkurencję przewidzianego w obwieszczeniu w sprawie porozumień
bagatelnych.
Domniemaniem
objęte
są
porozumienia
między
przedsiębiorstwami, których „łączny udział we wszystkich rynkach właściwych
w ramach Unii, na które oddziałuje porozumienie, nie przekracza 5 %”, a przy
tym w przypadku porozumień poziomych „łączny, roczny obrót osiągnięty we
Unii przez zainteresowane przedsiębiorstwa w zakresie produktów objętych
porozumieniem nie przekracza 40 milionów euro”, a w przypadku porozumień
pionowych „łączny, roczny obrót osiągnięty w Unii przez dostawcę w zakresie
produktów objętych porozumieniem nie przekracza 40 milionów euro”.
Obwieszczenie ustanawia wzruszalne domniemanie wpływu – w odniesieniu
do porozumień, „które ze względu na swój charakter są zdolne oddziaływać na
handel między państwami członkowskimi, na przykład dlatego że dotyczą
importu lub eksportu albo obejmują kilka państw członkowskich”, mają
odczuwalny wpływ na ten handel, jeśli obrót liczony w ten sam sposób jak w
przypadku pierwszego domniemania przekracza 40 milionów euro (w takim
przypadku nie jest konieczne ustalenie udziałów w rynku). Gdy dodatkowo
zostanie stwierdzone, że takie porozumienie nie ma charakteru regionalnego, a
obejmuje terytorium całego państwa członkowskiego, to domniemywa się
odczuwalny jego wpływ na handel już przy poziomie obrotu powyżej 5 %. Tym
samym, ograniczenia doznaje zakres pierwszego ze wskazanych domniemań.
Siła rynkowa stron porozumienia, którą wyrażają ich udziały w rynku oraz obroty, stanowi
podstawowe kryterium testu „odczuwalności”, ale – jak wynika także z ujęcia wskazanych
domniemań - powinna być ona oceniana w kontekście innych czynników, takich jak charakter
porozumienia, rodzaj odnośnych produktów oraz sytuacja prawna i faktyczna na rynku (np.
istnienie sieci porozumień).
24
Bezpośrednia skuteczność art. 101 ust. 1 TFUE
Termin „bezpośrednia skuteczność przepisu prawa” odnosi się do
sytuacji, gdy przepis ten przyznaje jednostkom prawa lub nakłada na
nie obowiązki, które mogą być dochodzone na drodze sądowej lub
administracyjnej.
Art. 1 ust. 1 rozporządzenia 1/2003
Porozumienia, decyzje i praktyki uzgodnione, o których mowa w art.
[101] ust. 1 Traktatu, które nie spełniają warunków określonych w art.
[101] ust. 3 Traktatu, są zakazane, bez konieczności podejmowania w
tym celu uprzedniej decyzji.
25
Charakter art. 101 ust. 3 TFUE i warunki jego zastosowania
Cztery przesłanki wyłączenia porozumienia spod zakazu art. 101 ust.
1 TFUE na podstawie art. 101 ust. 3 TFUE
Bezpośrednia skuteczność art. 101 ust. 3 TFUE
art. 1 ust. 2 rozporządzenia 1/2003: „Porozumienia, decyzje i praktyki
uzgodnione, o których mowa w art. [101] ust. 1 Traktatu, które
spełniają warunki określone w art. [101] ust. 3 Traktatu, nie są
zakazane, bez konieczności podejmowania w tym celu uprzedniej
decyzji”
Rozporządzenia – wyłączenia grupowe (zakres przedmiotowy,
sposób
ujęcia
warunków
wyłączenia,
cofnięcie
wyłączenia,
bezpośrednia skuteczność), na przykładzie:
rozporządzenia Komisji (UE) nr 330/2010 w sprawie
stosowania art. 101 ust. 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej do kategorii porozumień wertykalnych i
praktyk uzgodnionych
--
26
Art. 101 i 102 TFUE przyznają zainteresowanym jednostkom prawo żądania
wykonania obowiązków określonych w tych przepisach przez ich adresatów,
czyli
prawo
żądania
powstrzymania
się
przez
przedsiębiorstwa
od
podejmowania określonych praktyk antykonkurencyjnych. Ponadto, jak wskazał
rzecznik generalny Mischo, wyrażenie „prawo wynikające z art. 81 i 82 TWE
(obecnie art. 101 i 102 TFUE – dop. MS)” oznacza również „prawo jednostek
do bycia chronionym od szkodliwych skutków, jakie może wywołać
porozumienie,
które
jest
automatycznie
nieważne”
(opinia
rzecznika
generalnego w spr. C-453/99 Courage)
ETS: „pełna skuteczność art. 81 TWE (obecnie art. 101 TFUE - dop. MS), a w
szczególności skuteczność (effet utile) zakazu zawartego w jego ust. 1 zostałaby
zakwestionowana, gdyby każda osoba nie mogła żądać naprawienia szkody,
która została jej wyrządzona przez umowę lub zachowanie mogące ograniczyć
lub zakłócić konkurencję” (C-453/99 Courage oraz C-295 do C-298/04
Manfredi).
27
Nieważność czynności prawnych naruszających zakaz zawarty
w art. 101 TFUE
- „każda osoba jest uprawniona do powoływania się przez sądem na
naruszenie art. 81 WE (obecnie art. 101 TFUE – dop. MS) (…) i tym
samym do powoływania się na nieważność porozumienia lub praktyki
zakazanych przez ten artykuł” (C-295/04 do 298/04 Manfredi)
- nieważność z mocy prawa, ex nunc (wpływ zmian sytuacji na rynku;
koncepcja „przejściowej nieważności” - niedopuszczalna)
- częściowa nieważność
„Sankcja bezwzględnej nieważności przewidziana w art. 85(2) (obecnie
art. 101 (2)) ma zastosowanie do wszystkich klauzul porozumienia,
które są niezgodne z art. 85(1) (obecnie art. 101 (1)). Skutki tej sankcji
dla wszystkich pozostałych aspektów porozumienia nie są sprawą prawa
wspólnotowego” (56/65 Société La Technique Minière).
- „art. 85(1) (obecnie art. 101 (1) – dop. MS) nie wymaga, by każda
klauzula
umowna
miała
zdolność
oddziaływania
na
handel
wewnątrzwspólnotowy. (...) Tylko jeśli umowa jako całość jest zdolna
oddziaływać na handel między państwami członkowskimi, pojawia się
potrzeba zbadania, które jej klauzule mają na celu lub skutkują
ograniczeniem
lub
zniekształceniem
konkurencji”
(193/83
Windsurfing).
- umowy zawierające klauzulę podlegające wyłączeniu grupowemu oraz
zawierające
klauzule
zakazane
nieobjęte
tym
wyłączeniem
(rozporządzenia – wyłączenia grupowe)
28
Roszczenia restytucyjne związane z nieważnością umowy
brak regulacji w prawie UE
konieczność odwołania się do regulacji krajowej przy zastosowaniu
zasad niedyskryminacji (równoważności) „spraw unijnych” w
porównaniu do podobnych „spraw krajowych” i efektywnej
ochrony praw podmiotowych wynikających z prawa unijnego
29
Deliktowa odpowiedzialność odszkodowawcza
C-453/99 Courage v Crehan
C-295/04 do 298/04 Manfredi
Komunikat Komisji w sprawie ustalania wysokości szkody w dochodzeniu
roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia art. 101 lub 102 Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej
1) przesłanki odpowiedzialności określa prawo krajowe
Jakkolwiek ETS stwierdził, że z art. 101 i 102 TFUE wynika prawo
do żądania naprawienia szkody (prawo podmiotowe), to uznał, iż
„w braku właściwych uregulowań wspólnotowych do wewnętrznego
porządku prawnego
każdego państwa
członkowskiego należy
ustalenie zasad wykonywania tego prawa, w tym zasad dotyczących
stosowania pojęcia „związek przyczynowo–skutkowy”, przy czym
przestrzegane muszą być zasady równoważności i skuteczności”.
Oznacza to, że – inaczej niż w przypadku odpowiedzialności
odszkodowawczej państw członkowskich za naruszenie prawa
wspólnotowego – podstawą prawną takiej odpowiedzialności w
odniesieniu do podmiotów prywatnych jest prawo krajowe, które
powinno być stosowane z uwględnieniem zasad równoważności i
skuteczności (w przypadku prawa polskiego byłby to art. 415 lub 416
kc, jako że porozumienie naruszające art. 101 TFUE powinno być
traktowane jako czyn niedozwolony).
30
2. zasada pełnego odszkodowania
Obowiązek naprawienia szkody powinien dotyczyć nie tylko
rzeczywistej szkody (damnum emergens), ale i utraconych korzyści
(lucrum cessans) oraz zapłaty odsetek.
3. Również inne kwestie materialnoprawne, takie jak ustalenie
początku
biegu
terminu
przedawnienia
roszczenia
odszkodowawczego, długości tego terminu, tego, jakiego rodzaju
szkody powinny być brane pod uwagę przy ustalaniu wysokości
odszkodowania
oraz
czy
należy
przyznać
odszkodowanie
o
charakterze sankcji, a także kwestie organizacyjne – czy prawo
wspólnotowe nie stoi na przeszkodzie stosowaniu przepisu krajowego,
który przewiduje, że sprawy o odszkodowanie z tytułu naruszenia
przepisów WE podlegają rozpoznaniu przez inny sąd niż ten, który
jest właściwy do rozpatrywania podobnych spraw czysto krajowych, a
przez to postępowanie w sprawie wspólnotowej wiąże się z wyższymi
kosztami dla powoda oraz jest znacznie dłuższe, powinny być
rozstrzygane przez sam sąd krajowy przy zastosowaniu zasady
autonomii proceduralnej i organizacyjnej, z zastrzeżeniem zasad
równoważności i efektywności.
4. wpływ współpracy z Komisją lub krajowym organem ochrony
konkurencji na odpowiedzialność odszkodowawczą
31
Reguły ochrony konkurencji zawarte w art. 102 TFUE
Pozycja dominująca na rynku wspólnym lub znacznej jego części
Pojęcie pozycji dominującej (...) odnosi się do pozycji siły
gospodarczej posiadanej przez przedsiębiorstwo, która pozwala mu
zapobiegać skutecznej konkurencji na rynku właściwym poprzez
stworzenie mu możliwości zachowania się w znacznej mierze
niezależnie od konkurentów, klientów i w konsekwencji od
konsumentów” (27/76 United Brands).
Szereg czynników decyduje o sile rynkowej przedsiębiorstwa – np. jego udział
w rynku właściwym przy uwzględnieniu struktury tego rynku oraz bariery w
wejściu na ten rynek (np. posiadanie praw własności przemysłowej i innych
praw wyłącznych, przewaga technologiczna, przyzwyczajenia konsumentów).
Art. 102 TFUE nie odnosi się do praktyk wszystkich przedsiębiorstw
posiadających pozycję dominującą. Nie ma on zastosowania, jeśli
rynek, na którym taka pozycja jest posiadana, jest niewielki, czysto
lokalny, czyli nie stanowi przynajmniej „znacznej części wspólnego
rynku”. Przy czym nie chodzi tu o niewielki geograficzny wymiar, ale
o tylko lokalne znaczenie. Ocena, czy mamy do czynienia z takim
rynkiem, czy z rynkiem stanowiącym „znaczną część wspólnego
rynku”, wymaga uwzględnienia „struktury i wielkości produkcji
i
konsumpcji
danego
produktu,
jak
również
zwyczajów
i gospodarczych możliwości sprzedawców i nabywców” (40-48, 50,
54-56, 111, 113-114/73 ‘Suiker Unie‘), jak również wielkości
wymiany handlowej lub przepływu usług między państwami
członkowskimi dokonywanej na tym rynku (C-179/90 Siderurgica
Gabrielli).
32
Praktyki stanowiące nadużycie pozycji dominującej
„Stwierdzenie, iż przedsiębiorstwo posiada pozycję dominującą nie
stanowi samo w sobie zarzutu, ale oznacza tylko, że – niezależnie od
tego, z jakich powodów posiada ono taką pozycję dominującą –
przedsiębiorstwo to ponosi szczególną odpowiedzialność, aby nie
pozwolić, by jego zachowanie naruszyło rzeczywistą niezakłóconą
konkurencję na wspólnym rynku”.
Stawianie wysokich wymagań takim przedsiębiorstwom jest związane
z faktem, że posiadanie przez nie pozycji dominującej oznacza, iż na
rynku, na którym działają, konkurencja jest mniejsza, a przy tym – na
skutek istnienia takiej pozycji jednego z uczestników rynku – ryzyko
wyeliminowania konkurencji jest znacznie większe niż w przypadku
rynków bardziej zrównoważonych i rozdrobnionych.
Komisja stwierdziła, że przedsiębiorstwo posiadające pozycję
dominującą nadużywa jej w rozumieniu art. 102 TFUE, gdy
wykorzystuje możliwości, jakie stwarza mu posiadanie tej pozycji, „w
celu uzyskania korzyści, których by nie uzyskało, gdyby działało w
sytuacji ‘efektywnej konkurencji’”, a przy tym jego działanie jest
„niewłaściwe (wrong) biorąc pod uwagę wyznaczone cele Traktatu”.
Nie stanowi jednak nadużycia zachowanie mogące mieć wpływ na
konkurencję, które jest obiektywnie uzasadnione.
33
Podobne ETS (85/76 Hoffmann-La Roche) nakazuje badać, czy
praktyka przedsiębiorstwa mogłaby być zrealizowana w warunkach
istotnej konkurencji na danym rynku: „koncepcja nadużycia jest
koncepcją obiektywną odnoszącą się do takiego zachowania się
przedsiębiorstwa posiadającego pozycję dominującą, które może
wpłynąć na strukturę rynku, na którym – na skutek samego istnienia
takiego przedsiębiorstwa – poziom konkurencji jest osłabiony, i które
poprzez uciekanie się do metod innych niż te, które warunkują
normalną konkurencję w zakresie produktów lub usług na podstawie
transakcji między przedsiębiorstwami, skutkuje naruszeniem poziomu
konkurencji wciąż istniejącego na danym rynku lub wzrostu tej
konkurencji”.
34
Praktyka ma charakter eksploatacyjny, gdy polega na wyzyskiwaniu
partnerów
rynkowych,
tj.
dostawców,
odbiorców,
w
tym
konsumentów. Takim wyzyskiwaniem jest na przykład narzucanie
wygórowanych cen albo innych uciążliwych warunków umów.
Praktyka
antykonkurencyjna
przedsiębiorstwa
posiadającego
pozycję dominującą to praktyka, która „utrudnia życie konkurentom”
lub blokuje innym przedsiębiorstwom - potencjalnym konkurentom
dostęp do rynku Taki charakter ma na przykład oferowanie
konsumentom przez tego
rodzaju
przedsiębiorstwo
sprzedaży
towarów lub usług po rażąco niskich cenach lub z zastrzeżeniem
innych nadmiernie korzystnych, nieuzasadnionych warunków, czy
odmowa dostępu do urządzenia kluczowego, czyli do „urządzenia lub
infrastruktury, bez dostępu do której konkurenci nie mogą świadczyć
usług swoim klientom”, w sytuacji, gdy „jest ono nieodzowne”
(indispensable) i „nie istnieje żaden obecny lub potencjalny substytut”
(actual or potential substitute) tego urządzenia (C-7/97 Oscar
Bronner).
Praktyka strukturalna polega na dokonaniu przez przedsiębiorstwo
posiadające pozycję dominującą koncentracji, czyli przejęcia lub
połączenia z innym przedsiębiorstwem.
35
Zdolność praktyki wpływania na handel między państwami
członkowskimi
Bezpośrednia skuteczność zakazu zawartego w art. 102 TFUE
wyrok ETS w sprawie 123/73 BRT v Sabam
„[p]onieważ przepisy artykułów 85 (1) i 86 (obecnie art. 101 (1) i art.
102 TFUE – dop. MS) z uwagi na swój charakter wywołują
bezpośrednie skutki w relacjach między podmiotami prywatnymi,
przyznają one zainteresowanym podmiotom bezpośrednie prawa,
które sądy krajowe muszą chronić”
Art. 1 ust. 3 rozporządzenia 1/2003: Nadużywanie pozycji
dominującej, o którym mowa w art. [102] Traktatu, jest
zakazane, bez konieczności podejmowania w tym celu
uprzedniej decyzji.
36