transatlantyckie partnerstwo niemieckich i amerykańskich bibliotek

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 4. PRZENIKANIE I ROZPOWSZECHNIANIE IDEI...
Krystyna Hudzik*
Biblioteka Główna
UMCS w Lublinie
TRANSATLANTYCKIE PARTNERSTWO NIEMIECKICH
I AMERYKAŃSKICH BIBLIOTEK W DOBIE CYFROWEJ
[TRANSATLANTIC PARTNERSHIP OF GERMAN AND AMERICAN LIBRARIES
IN THE DIGITAL ERA]
Abstrakt: Realizacja projektu „German – North American Resources Partnership”, którego zadaniem jest wspieranie dostępu do wartościowych zasobów informacji po obydwu stronach Atlantyku. Internacjonalizacja standardów w krajach niemieckojęzycznych. Proces redukcji odmienności niemieckiego formatu opisu danych MAB2
i norm katalogowania RAK oraz sukcesywne przechodzenie na format MARC21 i anglo-amerykańskie zasady
katalogowania AACR2. Klasyfikacja Dziesiętna Deweya w tłumaczeniu na język niemiecki w wersji drukowanej
i online. Doświadczenia bibliotek polskich w korzystaniu ze wzorców amerykańskich, takich jak: format MARC 21,
system Klasyfikacji Biblioteki Kongresu i język haseł przedmiotowych LCSH. Bibliotekarstwo amerykańskie jako
znaczący potencjał, oferujący sprawdzone standardy oraz dostęp do światowych zasobów Biblioteki Kongresu,
OCLC i WorldCat.
PARTNERSTWO BIBLIOTEK – PROJEKTY NIEMIECKO-AMERYKAŃSKIE – STANDARDY MIĘDZYNARODOWE –
WSPÓŁPRACA BIBLIOTEK – WYMIANA DANYCH
Abstract: Project “German – North American Resources Partnership” aimed at supporting the access to valuable
information resources on both sides of the Atlantic Ocean. The internationalization of standards in German
speaking countries. The reduction of the dissimilarity of the German format of bibliographic description MAB2 and
cataloging norms RAK and successive accepting MARC21 and Anglo-American Cataloging Rules (AACR2).
Dewey’s Decimal Classification in German translation (printed and online versions). The experiences of Polish
libraries in using American standards and solutions.
DATA EXCHANGE – GERMAN-AMERICAN PROJECTS – INTERNATIONAL STANDARDS – LIBRARY COOPERATION
– PARTNERSHIP FOR LIBRARIES
*
*
*
*
Starszy kustosz dyplomowany mgr KRYSTYNA HUDZIK, pracownik Biblioteki Głównej Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie, absolwentka historii oraz podyplomowych studiów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej.
Najważniejsze publikacje: (2003) Zmiany w strukturze organizacyjnej bibliotek uniwersyteckich w Niemczech – czy warto je
naśladować?; (2001) Bibliotekarz dziedzinowy – doświadczenia niemieckie a polskie możliwości ich adaptacji. Adres elektr.:
[email protected]
127
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 4. PRZENIKANIE I ROZPOWSZECHNIANIE IDEI...
Uwagi wstępne
Celem niniejszych rozważań jest prezentacja współpracy amerykańsko-niemieckiej w zakresie współczesnego bibliotekarstwa. Rzecz dotyczy zatem dwóch mocarstw (także w wymiarze kulturowym), którym zależy
na tym, aby ich potencjał informacji naukowej mógł być sprawnie i szybko udostępniony swoim użytkownikom
po obydwu stronach Atlantyku. Niemieccy i amerykańscy bibliotekarze dlatego z uwagą śledzą wzajemnie
swoje poczynania i – co więcej – podejmują także wspólne projekty. Są dla siebie partnerami niezwykle ważnymi, ponieważ reprezentują bogate tradycje i wysokie standardy w dziedzinie bibliotekarstwa, no i oczywiście
posiadają niezbędne dla jego rozwoju środki finansowe.
Skoncentruję się tylko na czterech zagadnieniach:
•
rys historyczny;
•
projekt pt. „German – North American Resources Partnership”, którego podstawowym zadaniem jest
wspieranie dostępu do wartościowych zasobów w obydwu krajach;
•
procesy internacjonalizacji standardów, którym patronuje Niemiecka Biblioteka Narodowa we Frankfurcie nad Menem (Deutsche Nationalbibliothek od 29 czerwca 2006 r., wcześniej Biblioteka Niemiecka – Die Deutsche Bibliothek), w celu sukcesywnej redukcji odmienności niemieckiego formatu opisu
danych MAB2 i norm katalogowania RAK na rzecz amerykańskiego formatu MARC21 i anglo-amerykańskich zasad katalogowania AACR2;
•
wskazuję na doświadczenia bibliotek polskich, które korzystają także ze standardów amerykańskich,
stosując format MARC21, system Klasyfikacji Biblioteki Kongresu i język haseł przedmiotowych
LCSH. Bibliotekarstwo amerykańskie stanowi pod tym względem ogromny potencjał eksportowy, który oferuje sprawdzone standardy oraz dostęp do światowych zasobów Biblioteki Kongresu, OCLC
i WorldCat.
Rys historyczny
Współpraca niemiecko-amerykańska w dziedzinie bibliotekarstwa ma swoją bogatą tradycję. Wywodzi się
ją często od symbolicznego daru praojca duchowości w kulturze niemieckiej, Johanna Wolfganga Goethego,
który podarował 39 własnych dzieł Bibliotece Uniwersytetu w Harwardzie w roku 1819. Wyraźne zainteresowanie nauką i książką niemiecką przypada na drugą połowę XIX w. Wędrowały wówczas za ocean nie tylko pojedyncze książki, ale całe biblioteki, m.in. prywatna biblioteka historyka Leopolda von Ranke licząca ok. 27 tys.
tomów, którą nabyła w 1888 r. Biblioteka Uniwersytetu w Syrakuzach. W przypadku zaś planowego gromadzenia, sukcesywnie realizowanego przez wiele lat, dużą rolę odegrał księgarz i wydawca Otto Harrassowitz (1845–
1920), którego oficyna wysłała do USA kilkadziesiąt dostaw książek (approval plans). Obecność zbiorów germanistycznych w naukowych bibliotekach amerykańskich jest dzisiaj dość znaczna. Dla orientacji warto podać,
że wśród 15 mln woluminów znajdujących się w sieci Bibliotek Uniwersytetu w Harwardzie stanowią one ponad
10%, a więc księgozbiór w języku niemieckim liczy 1,5 mln [Garrett 2002, s. 1461–1463].
Przepływ książek przebiegał jednak nie tylko w jednym kierunku. Już od końca XVIII w. przenikała bowiem także literatura amerykańska do Niemiec. Nowości wydawnictw z Filadelfii i Bostonu docierały regularnie
do Biblioteki Uniwersyteckiej w Getyndze, stąd też posiada ona ważne zbiory północnoamerykańskie, stanowią-
128
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 4. PRZENIKANIE I ROZPOWSZECHNIANIE IDEI...
ce aktualnie bogaty materiał do digitalizacji (Projekt Virtual Library of Anglo-American Culture – www.sub.unigoettingen.de/vlib).
Nowy wymiar współpracy bibliotekarskiej przyniosły media elektroniczne i Internet, dzięki którym czas
i przestrzeń nie ograniczają możliwości wzajemnej wymiany danych.
German – North American Resources Partnership (GNARP)
Partnerstwo Niemiecko-Północnoamerykańskie w Dostępie do Zasobów [adres strony internetowej:
www.crl.edu/grn/gnarp/] jest częścią szerszego programu światowych zasobów w sieci pod nazwą Global Resources Network, który swym zasięgiem obejmuje także inne kraje i kontynenty, m.in. Amerykę Łacińską, Japonię,
Południową Azję, Afrykę.
GNARP rozwijany od 1998 r. jest wspólną inicjatywą 40 amerykańskich bibliotek uniwersyteckich stowarzyszonych w Association of Research Libraries oraz 6 bibliotek niemieckich, wśród których znaczącą rolę odegrała Biblioteka Uniwersytecka i Państwowa Dolnej Saksonii w Getyndze [Kilton 2001, s. 1481]. Podstawowym
jego celem jest współpraca w zakresie gromadzenia, opracowania, digitalizacji i dostarczania dokumentów. Pracami kieruje gremium złożone z przedstawicieli obydwu krajów. W skład GNARP wchodzą cztery grupy robocze spotykające się regularnie i odpowiedzialne za następujące problemy:
•
Kontrola Bibliograficzna (Bibliographic Control);
•
Gromadzenie Zasobu (Collection Development);
•
Biblioteki Cyfrowe (Digital Libraries);
•
Dostarczanie dokumentów (Document Delivery).
W efekcie dotychczasowych działań zostały udostępnione naukowym bibliotekom amerykańskim elektroniczne serwisy online takie jak [Projekt Resources, 2007, dok. elektr.]:
•
Bibliographie der deutschen Sprach- und Literaturwissenschaft – ceniona przez germanistów bibliografia języka niemieckiego i nauki o literaturze opracowywana od 1957 r., a dostępna online od 2004 r.
dzięki wydawnictwu V. Klostermann we Frankfurcie nad Menem.
•
Digitale Bibliothek deutscher Klassiker – udostępniona z udziałem firmy Chadwyck-Healey.
•
DigiZeitschriften – tworzone od 1999 r. cyfrowe archiwum digitalizowanych systematycznie roczników
ponad 110 tytułów naukowych czasopism niemieckich z różnych dziedzin wiedzy.
•
xipolis.net – monachijski serwis udostępniający online wiele baz zawierających m.in. 24 tomową encyklopedię Brockhausa, 10 tomów słownika Dudena, wiele kompendiów i informatorów z dziedziny literatury, językoznawstwa, muzyki, filmu.
•
Bildarchiv der Deutschen Kolonialgesellschaft – baza licząca ponad 50 tys. fotografii z drugiej połowy
XIX i początku XX wieku z niemieckich kolonii w Afryce.
•
Anglo-amerikanische Katalogisierungsregeln – tłumaczenie na język niemiecki anglo-amerykańskich
zasad katalogowania AACR2, wydane w 2002 r. przez K.G. Saur Verlag.
•
MARC/AACR2 Cataloging for the Bibliothek der deutschen Literatur – efekt dokonanej w 2002 r. konwersji do formatu MARC ponad 15 tys. rekordów opisów sporządzonych według niemieckich zasad
RAK. Opisy te dotyczą znanej edycji mikrofilmowej pierwszych wydań ważnych dzieł literatury nie-
129
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 4. PRZENIKANIE I ROZPOWSZECHNIANIE IDEI...
mieckiej pod tytułem Bibliothek der deutschen Literatur, K.G. Saur Verlag. W ramach projektu utworzone zostało ponad 1,2 tys. nowych haseł osobowych w kartotece wzorcowej OCLC, a rekordy te wykazywane są w WorldCat.
Nie bez znaczenia dla realizacji projektu jest wsparcie instytucjonalne Biblioteki Kongresu oraz utworzonej
w 1999 r. Sekcji Studiów Zachodnioeuropejskich (Western European Studien Section) przy Amerykańskim
Stowarzyszeniu Bibliotek (ALA), a także finansowy udział Fundacji Andrew W. Mellona i Niemieckiego Towarzystwa Badań Naukowych (DFG).
Jak zawsze za działaniami stoją konkretni ludzie, czyli amerykańscy specjaliści dziedzinowi i niemieccy fachreferenci. Do nawiązywania osobistych kontaktów, organizowania wyjazdów i spotkań przywiązują oni dużą
wagę. Już do tradycji należą niemiecko-amerykańskie konferencje w trakcie trwania międzynarodowych Targów
Książki we Frankfurcie nad Menem. W dniach 5–7 października 2006 r. odbyło się kolejne 6. sympozjum naukowe nt. GNARP, którego program zamieszczony jest pod adresem: www.crl.edu/grn/gnarp/frank-furt2006.asp
Budowanie tej partnerskiej infrastruktury polega również na dwustronnej specjalizacji w zakresie określonych dziedzin. I tak na przykład dział „Religioznawstwo ogólne i porównawcze” pozostaje w gestii Biblioteki
Uniwersyteckiej w Tybindze i Biblioteki Teologicznej Uniwersytetu Duke, a dział „Bliski Wschód i północna
Afryka” do Biblioteki Uniwersyteckiej w Halle i Biblioteki Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles. Stwarza to zupełnie nowe drogi komunikacji i kontaktów między na ogół mało znanymi zbiorami po obydwu stronach, wspiera kooperację w nabywaniu elektronicznych baz danych i ich wymianę oraz wypracowuje wspólne
projekty digitalizacji.
Standardy amerykańskie w bibliotekarstwie niemieckim
Stany Zjednoczone są kolebką wielu standardów bibliotecznych oraz wzorów efektywnej kooperacji bibliotek,
które następnie przejmowane przez wiele krajów, stawały się uznanymi standardami międzynarodowymi.
Biblioteka Kongresu jest pomysłodawcą i twórcą w 1964 r. pierwszego formatu wymiany danych katalogowych MARC (Machine Readable Cataloquing), uwzględniającego całość zasad katalogowania występujących
w normalizacji AACR2 (Anglo-American Cataloquing Rules) i ISBD (International Standard Book Description). Do formatu opisu bibliograficznego dołączyła kolejna norma z 1981 r., czyli format wymienny kartotek
wzorcowych formalizujący strukturę danych osobowych i korporatywnych oraz haseł przedmiotowych [Jacquesson 1999, s. 133–145]. Aktualnie używany jest format w wersji MARC21 utworzony w 1999 r. w wyniku przeprowadzonej harmonizacji formatów amerykańskiego USMARC i kanadyjskiego CAN-MARC.
Warto przypomnieć, że bibliotekarstwu amerykańskiemu zawdzięcza się poza tym także dwie uniwersalne
klasyfikacje biblioteczno-bibliograficzne, które narodziły się w drugiej połowie XIX wieku. Są to ogólne systemy klasyfikacji piśmiennictwa: Klasyfikacja Dziesiętna Deweya i Klasyfikacja Biblioteki Kongresu, stale rozwijane i obecnie szeroko stosowane w organizacji zbiorów w wolnym dostępie, w katalogach online oraz bibliografiach.
Te dobrze znane polskim bibliotekom standardy amerykańskie stały się w Niemczech przedmiotem zainteresowania dopiero w ostatnich latach. Próbuje się je tam implementować, zwłaszcza format MARC21 oraz Klasyfikację Dziesiętną Deweya. Fachowa praca nad internacjonalizacją standardów bibliotecznych dla obszaru
niemieckojęzycznego jest w gestii Niemieckiej Biblioteki Narodowej, która w kooperacji z największymi regio-
130
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 4. PRZENIKANIE I ROZPOWSZECHNIANIE IDEI...
nalnymi systemami bibliotecznymi Niemiec oraz przedstawicielami bibliotek z Austrii i Szwajcarii, przygotowuje dziś nowe propozycje [Standardisierungsarbeit, 2007, dok. elektr.].
Trzeba podkreślić, że Niemcy posiadają własny znaczący dorobek w zakresie stosowania standardów w automatyzacji bibliotek. Stworzyli w 1973 r. własny format opisu danych MAB (Maschinelles Austaschformat für
Bibliotheken), będący obok wielkiej rodziny MARC pewną osobliwością, ale o strukturze i parametrach wcale
nie gorszych od niej. Stale rozwijany i ulepszany występuje od 1995 r. pod nazwą MAB2. Składa się z pięciu
formatów służących do wprowadzania następujących danych: bibliograficznych, nazw osobowych, nazw ciał
zbiorowych, haseł przedmiotowych i danych lokalnych. Uwzględnia obowiązujące normy katalogowania alfabetycznego RAK (Regeln für die alphabetische Katalogisierung) i przedmiotowego RSWK (Regeln für den
Schlagwortkatalog). Powiązany jest z tworzonymi od kilku dziesięcioleci i rozbudowanymi kartotekami wzorcowymi dla obszaru niemieckojęzycznego: nazw osobowych (Personennamendatei – PND), nazw korporatywnych (Gemeinsame Körperschaftsdatei – GKD) i haseł przedmiotowych (Schlagwortnormdatei – SWD).
Format MAB2 nie jest kompatybilny z MARC21, co utrudnia korzystanie z zasobów amerykańskich.
W celu przezwyciężenia takiej izolacji podjęto w 2004 r. decyzję o sukcesywnym przechodzeniu na MARC21
i AACR2. Realizowany projekt składa się z dwóch części [Umstieg auf MARC 21, 2007, dok. elektr.]:
•
Internacjonalizacja niemieckich standardów – przejście na MARC21; zakłada wprowadzenie MARC21
jako jednolitego formatu do wymiany danych i usprawnienia kooperacji w dziedzinie norm.
•
Umożliwienie przejścia bibliotek niemieckich z formatu wymiany danych MAB na MARC21; obejmuje warsztaty niemieckich i austriackich specjalistów w kooperacji z amerykańskimi ekspertami.
Rozpoczęte prace polegają na analizie poszczególnych części formatów pod względem różnic. Dotyczą one
m.in. określenia authority control, traktowania pola tytułu głównego i równoległego oraz zasad opisu dzieł wielotomowych. Konkordancja MAB2 z MARC 21 polega na dokumentowaniu w postaci publikacji osiągniętych
uzgodnień w zakresie kompatybilności elementów obydwu formatów [Newsletter 2007, dok. elektr.]. Uzgodnienia te nie są od razu obowiązujące lecz pozostają otwarte na dalsze porównania i uzupełnienia.
Innym projektem realizowanym w Niemczech w latach 2002–2005 [http://www.ddc-deutsch.de/] było przygotowanie niemieckiego tłumaczenia w wersji drukowanej i online najnowszego 22 wydania Klasyfikacji Dziesiętnej Deweya (KDD), dostępnej także w formie systemu WebDewey. Licencję na rozwijanie tej najbardziej
rozpowszechnionej na świecie i tłumaczonej na 30 języków uniwersalnej klasyfikacji posiada OCLC, a jej symbole są umieszczane w rekordach WorldCat oraz OCLC Online Union Katalog. W celu realizacji projektu zawiązało się konsorcjum wielu instytucji niemieckich współpracujących z grupą ekspertów oraz z OCLC i Biblioteką Kongresu. Zamierzony efekt był gotowy pod koniec 2005 r., kiedy to KDD ukazała się drukiem w monachijskim Wydawnictwie K.G. Saur i równocześnie była dostępna online w serwisie Melvil [http://services.ddcdeutsch.de/].
Jednym z obszarów zastosowania KDD jest Niemiecka Bibliografia Narodowa (Deutsche Nationalbibliographie). We wszystkich jej seriach obowiązuje układ rzeczowy KDD już od 2004 r. W kolejnych latach będzie
wprowadzona notacja KDD w opracowaniu serii B (publikacje poza handlem księgarskim) i H (wydawnictwa
szkół wyższych), a od 2007 r. nastąpi uzupełnianie symbolami tej klasyfikacji opracowania przedmiotowego
w serii A (publikacje w obiegu księgarskim) [DDC Deutsch 2007, dok. elektr.].
Innym projektem, na który warto jeszcze zwrócić uwagę, jest wykorzystanie KDD w opracowaniu rzeczowym i wyszukiwaniu dokumentów elektronicznych, co pozwoli zawęzić pole przeszukiwań do konkretnej dzie-
131
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 4. PRZENIKANIE I ROZPOWSZECHNIANIE IDEI...
dziny bez ograniczeń językowych. Ta opcja jest aktualnie rozpracowywana pod kątem zastosowania KDD
w największym niemieckim portalu w dziedzinie informacji naukowej VASCODA, będącym swoistym „dachem”, czyli wspólną platformą do przeszukiwania różnych serwisów i bibliotek cyfrowych [DDC – VASCODA 2007, dok. elektr.].
Doświadczenia bibliotekarstwa polskiego
Bibliotekarstwo amerykańskie jest także źródłem wiedzy i wzorcem dla bibliotek polskich. Po okresie prób
tworzenia własnego formatu, Biblioteka Narodowa przyjęła ostatecznie w 1993 r. format USMARC jako polski
standard narodowy. Nie bez znaczenia dla tej decyzji był fakt rozpoczęcia procesu wdrażania VTLS i zdecydowany wybór USMARC (dziś MARC21) jako formatu wspólnego dla grupy komputeryzujących się bibliotek
akademickich. Również w zakresie tworzenia centralnego zasobu kartotek haseł wzorcowych, budowania języka
haseł przedmiotowych KABA oraz samej koncepcji NUKAT, korzystano z doświadczeń Biblioteki Kongresu
i jej języka haseł przedmiotowych (LCSH) oraz idei ścisłej kooperacji bibliotek stanowiącej fundamentalną zasadę bibliotekarstwa za Oceanem. Z kolei Klasyfikacja Biblioteki Kongresu stanowi przyjętą systematykę do
prezentacji zbiorów w wolnym dostępie w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie [Zakrzewski 1999, dok.
elektr.] oraz Łodzi.
Podsumowanie
Internacjonalizacja standardów jest warunkiem budowania jednolitości w podzielonych ze względu na normy i język źródłach informacji. Gwarantuje ona użytkownikom homogeniczny i uproszczony sposób korzystania
z dostępnych online katalogów i dokumentów. Przewaga bibliotekarstwa amerykańskiego nad europejskim ma
swoje źródło w dążeniu do standaryzacji wykorzystywanych metod i narzędzi. Umożliwia ona szeroką współpracę, eliminuje dublowanie pracy, gwarantuje spójność danych, a w konsekwencji stanowi podstawę do pełnej
wymiany danych.
Ujednolicanie standardów przynosi niewątpliwie wiele korzyści, ale niestety łączy się także z dużym wysiłkiem i pokonywaniem wielu trudności związanych z przestawianiem się na inne normy. We współpracy niemiecko-amerykańskiej na podkreślenie zasługuje gotowość do wzajemnego dopasowywania się obydwu stron
oraz otwartość na prowadzenie trudnego dialogu w dochodzeniu do ustaleń, które pozwolą ostatecznie na swobodny transfer informacji.
Wykorzystane źródła i opracowania
DDC Deutsch (Dewey – Dezimalklassifikation Deutsch), dok. elektr. (2007). Deutsche Nationalbibliothek. http://ddb.de/wir/
projekte/ddc_info.htm [odczyt 16.03.2007].
DDC-VASCODA, dok. elektr. (2007). Deutsche Nationalbibliothek. http://ddb.de/wir/projekte/DDC-vascoda.htm.
Garrett, J. (2002). Das Spektrum deutsch-amerikanischer Zusammenarbeit auf bibliothekarischem Gebiet. Bibliotheksdienst
36. H. 11, s. 1461–1471.
Jacquesson, A. (1999). Automatyzacja bibliotek: zarys historyczny, strategia, perspektywy. Warszawa: Wydawnictwo UW,
s. 133–162.
132
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 4. PRZENIKANIE I ROZPOWSZECHNIANIE IDEI...
Kilton, T. (2001). Das German Resources Project: ein Brückenschlag zwischen Amerika und Deutschland. Bibliotheksdienst
35. H. 11, s. 1481–1487.
Newsletter Standardisierung und Erschliessung, dok. elektr. (2007). Deutsche Nationalbibliothek. http://www.ddb.de/standardisierung/afs/newsletter.htm [odczyt 16.03.2007].
Project Resources, dok. elektr. (2007). German-North American Resources Partnership. http://crl.rdu/grn/gnarp/resources.asp
[odczyt 16.03.2007].
Umstieg auf MARC21, dok. elektr. (2007). Deutsche Nationalbibliothek. http://ddb.de/standardisierung/formate/marc21/htm
[odczyt: 16.03.2007].
Standardisierungsarbeit für Bibliotheken. Konzept Der Deutschen Bibliothek, dok. elektr. Die Deutsche Bibliothek.
http://www.ddb.de/standardisierung/pdf/konzept.pdf [odczyt: 5.03.2007].
Zakrzewski, Z. (1999). Jak to się robi w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie. EBIB, 1999:06 [październik]. Adres
w archiwum: www.ebib.oss.wroc.pl/arc/e006-03.html/ [odczyt: 18.03.2007].
133