Kontrola obrazu – o manipulacji

Małgorzata Wieczorek-Tomaszewska
[email protected]
Katedra Europeistyki
Uniwersytet Jagielloński
Pracownia Technologii Nauczania (współpraca)
Akademia Pedagogiczna im. KEN
Kraków
Kontrola obrazu – o manipulacji
Istotnym aspektem edukacji medialnej i informatycznej jest uwrażliwienie uczących
się na zjawisko manipulacji w cyberprzestrzeni. Eksploatacji tego rodzaju poddani są
użytkownicy traktujący Internet jako medium informacyjne, komunikacyjne, edukacyjne i
rozrywkowe. Zgodnie z zasadą działania manipulacji ludzie ulegają presji manipulatora
nieświadomie odpowiadając pozytywnie na sygnały wywołujące reakcje zamierzone,
korzystne dla nadawcy. Jak zatem potencjalny uczestnik życia społecznego ma się ustrzec
przed wszechobecną manipulacją i w jakim stopniu edukacja może stać się sojusznikiem w
postrzeganiu rzeczywistości prawdziwej, w demaskowaniu zachowań określanych jako
manipulacyjne? W. Warecki definiuje manipulację jako formę zamierzonego wywierania
wpływu na drugą osobę czy grupę w taki sposób, aby ta realizowała, nie zdając sobie z tego
sprawy, działania zaspokajające potrzeby manipulatora [Warecki, Warecki, 2006].
Wprowadzenie
Główne zadanie edukacji medialnej i informatycznej – alfabetyzacja w zakresie
odbioru i tworzenia komunikatów medialnych – zawiera w sobie również ten wymiar
kształcenia. Z dydaktycznego punktu widzenia problem dotyka zarówno treści, metod, jak
i celów nauczania. Zakres programowy kształcenia medialnego obejmuje umiejętności
rozpoznawania technik manipulacyjnych stosowanych w celu przekształcania obrazu świata
oraz intencji, którym tak przedstawiana informacja o rzeczywistości służy. Chodzi zarówno
o wizualny przekaz tekstowy, jak i o informację przy użyciu obrazu. Techniki manipulacyjne
wchodzą w zakres umiejętności socjotechnicznych charakterystycznych dla zjawisk
społecznych typu propaganda, opinia publiczna, perswazja i oddziaływanie. Wszędzie tam
gdzie występują mechanizmy pozwalające na częściową lub pełną kontrolę poglądów
i stanowisk ma miejsce sytuacja sterowania emocjami, a celem działań jest uzyskanie
określonych korzyści. Znane są ekonomiczne skutki, psychologiczne uwarunkowania
i historyczna geneza działań manipulacyjnych. Pierwotne instynkty człowieka wynikające
z zachowania, takie jak wywieranie wpływu, badane z dystansu człowieka współczesnego,
występują na przestrzeni wieków i są podsycane użyciem środków uznawanych
jako zdobycze cywilizacji, której rozwój mierzony jest poziomem zaawansowania
technologicznego.
1
Perspektywa historyczna
Manipulacyjne oddziaływanie wspomagane psychologicznymi elementami
komunikowania interpersonalnego i umiejętnościami socjotechnicznymi dynamicznie
ewoluowało od czasów Szamszi Amana, króla asyryjskiego żyjącego w latach 1815-1782
p.n.e., który ugiął się, jak podają źródła, pod presją opinii publicznej i dostosował
do potrzeb ogólnospołecznych swoje poglądy w obawie przed publicznym oburzeniem.
Odwrotny kierunek przybrała perswazja w starożytnych Indiach, kiedy maharadżdża
wysyłał szpiegów w tłum, aby poznać, przekazać i ukształtować opinię o sobie. Starożytna
Grecja stworzyła szkoły retoryki, w których przekonywano, oddziaływano, perswadowano
słowem. Te wspaniałe wzorce, które legły u podstaw współczesnych demokracji
europejskich kontynuowano w starożytnym Rzymie, gdzie powstał pierwszy podręcznik
retoryki: Kształcenie mówcy Kwantyliana – wszystko w celu zjednania sobie populus
Romanum (lud rzymski), którego opinia miała moc obalania i wyłaniania władców.
W średniowiecznej Europie krucjat, inicjowane zapewne przez feudałów, instynktowne,
oparte na prawdzie oraz zgodne z prawami boskimi opinie ludu i okrzyki poddanych: Deus
volt. Deus volt (Bóg tego chce) oraz Vox populi. Vox Dei (Głos ludu jest głosem boga),
kierowały losem człowieka i historią świata [Goban-Klas, 2005].
Kolejną innowacją było przejęcie inicjatywy przez intelektualistów, takich jak
Dante Aligieri – lider ludu wśród rodzącego się społeczeństwa gospodarki rynkowej
i tworzenia podstaw kapitalizmu. Potem nastąpiło wykorzystanie intelektualistów –
l’immortalité, jak w Akademii Francuskiej przez kardynała Riechelieu, do celów
kształtowania opinii publicznej aprobującej działania dworu królewskiego oraz artystów
upowszechniających pozytywny wizerunek rządzących w dziełach sztuki. Taki kierunek
zmian spowodował wyniesienie na wysoki poziom umiejętności manipulacji, nad której
perfekcją miały odtąd pracować najwybitniejsze jednostki ze świata nauki, sztuki i polityki,
oddając swoje zdolności w imię osiągnięcia skuteczności zamierzonego działania.
Rys. 1. Sztuka prezentowania potęgi władzy. Dolina Królów. Egipt [źródło: Wikimedia]
Sztuka od zawsze wykorzystywana była jako narzędzie do manipulowania.
Starożytne, monumentalne dzieła architektoniczne czy rzeźbiarskie Egiptu, Grecji i Rzymu
2
służyły promocji władzy, która miała pochodzić od Boga. Kreacja twórcy i artysty ma
podobne proweniencje, co predestynowało ją do głoszenia idei wielkości i chwały władców.
Idąc tym tropem dwudziestowieczne totalitaryzmy zabłysły dzięki artystycznym kreacjom
swoich twórców. Mam tu na myśli, np. film Triumf woli lub Olimpia Leni Riefenschtahl, który
był gloryfikacją faszyzmu i Hitlera, a przecież pod względem artystycznym oceniany jest
bardzo wysoko. Możemy również wspomnieć o komunistycznych fascynacjach Charlie
Chaplina, Pablo Picassa, Andrzeja Wróblewskiego czy Andrzeja Wajdy [Gryglewicz, 2005].1
Już wkrótce – w trakcie Olimpiady w Pekinie – będziemy świadkami podobnych
praktyk podczas medialnych i interaktywnych relacji z zawodów sportowych, gdzie technika
wprzęgnięta w mechanizm kreacji rzeczywistości może zaowocować:
•
•
•
próbą kontroli poglądów i stanowisk,
sterowaniem emocjami,
uzyskaniem określonych korzyści [Manipulacja ..., 2007].
Współczesne manipulacje artystyczne w postaci sztuki video, instalacji, performance,
visualart mimo, że też posługują się manipulacją i przekształcaniem prawdziwego obrazu,
są jedynie próbą mediacji z rzeczywistością [Budak, 2007]. Budują nowy, wykreowany
świat, który jest wprawdzie w pewnym stopniu zafałszowany, ale tym sposobem proponują
czytanie jego nowych wersji „wynegocjowanych” w zderzeniu z historią, z obecną sytuacją
polityczną, z otaczającymi ludźmi. W tym kontekście każdy stworzony obraz wywołuje
pozytywne emocje przygotowujące do rozszyfrowania w oparciu o wnikliwą analizę tego,
co przedstawia i jaką ma strukturę, co w konsekwencji doprowadzi do odgadnięcia, jaka
strategia była punktem wyjścia do realizacji dzieła – są to, tzw. treści ukryte tworzące
konstruktywną teorię nowej rzeczywistości [Wieczorek-Tomaszewska, 2007].
Manipulacyjny model przekazu
Mechanizm manipulacji medialnej bazuje na innych przesłankach niż przekształcenia
artystyczne – jest ukryty i wykorzystuje wzory stylu życia człowieka. W przypadku nadawcy,
według koncepcji W. McDougalla (1871-1938), instynkt stadny (plemienny)
podporządkowania i dominacji prowokuje do podjęcia działania przekształcającego za
pomocą odpowiednio zaplanowanych działań. Skuteczność postępowania manipulacyjnego
polega na wyborze środków odwołujących się do standardowych modeli zachowań ludzkich,
___________________________________
1
Faszyzm zauroczył m.in. włoskiego pisarza, laureata Nagrody Nobla, Luigi Pirandello; norweskiego
pisarza, laureata nagrody Nobla, Knuta Hamsuna, który z kolaboracji tłumaczył się w książce
Na zarośniętych ścieżkach (1949); niemieckiego fizyka, twórcę podstaw mechaniki kwantowej,
laureata nagrody Nobla, Wernera Karla Heisenberga; amerykańskiego poetę i tłumacza literackiego,
Ezra W. L. Pounda (pomimo, że był pacyfistą); filozofa niemieckiego Martina Heideggera;
religioznawcę Mircea Eliade; architektów – Ludwiga Mies van der Rohe i Le Corbusiera (autora
projektu siedziby Ligi Narodów i ONZ); szwedzkiego reżysera filmowego i teatralnego Ingmana
Bergmana i innych.
Komunizm znalazł jeszcze więcej inteligentnych apologetów, jak J. Tuwim, P. Picasso, Ch. Chaplin,
A. Słonimski, F. Joliot-Curie, G. B. Shaw, R. Rolland, L. Kołakowski i wielu, wielu innych.
[http://www.racjonalista.pl/forum.php/s,3924, dostęp: 10.06.2008]
3
polegających na ciągłym porządkowaniu, uogólnianiu i budowaniu schematów
poznawczych. Człowiek jako obdarzony rozumem uzależnia selekcję bodźców (informacji)
od swoich biologicznych predyspozycji intelektualnych, od stopnia świadomości sytuacyjnej
(lub jej braku), zainteresowań i opinii oraz od warunków kulturowych otoczenia, w którym
funkcjonuje (mity, światopogląd, stereotypy). Wszystkie wymienione składniki
osobowościowe mogą zostać poddane działaniom zewnętrznym, których celem jest zmiana
lub uformowanie naszych poglądów a potem podjęcie czynności uskuteczniających zamiary
manipulatora. W przypadku reklamy schemat ten wygląda następująco:
Rys. 2. Reguła AIDAS. Oprac. własne [źródło: Ferrell O.C., Hartline M.D., 2005].
Oddziaływanie na zmysły, psychikę, pobudzanie utajonych pragnień, tworzenie
marzeń – wszystko to leży w zakresie operacji marketingowej, którą jest każdy płatny
sposób nieosobistego prezentowania i popierania zakupu towarów (usług, idei) przy pomocy
określonych środków, w określonych ramach prawnych i w określonych warunkach, wraz
z podawaniem informacji o samych towarach, ich zaletach, ewentualnie cenie, miejscach
i możliwościach realizacji zakupu [Golka, 2007]. Tłumaczenie nazwy reklamy (z łac. clamo,
clamare – przywoływać, głośno krzyczeć) – oznacza rozpoznawalność tej formy epatowania
odbiorcy. Mimo, że metody i środki są zbieżne z technikami używanymi w manipulacji,
to jednak jawność intencji podkreślona identyfikowaną formą wywierania wpływu kwalifikuje
ją jako podlegającą naszemu świadomemu wyborowi akceptacji lub odrzucenia, a więc
niemanipulacyjną.
Klasyczny manipulacyjny model przekazu osadzony jest na bazie aktu
komunikacyjnego ze szczególnym uwzględnieniem takich elementów, jak: intencje
nadawcy, rodzaj komunikatu, treść komunikatu, forma przekazu, rodzaj użytych mediów:
interaktywne lub bierne, charakterystyka odbiorcy i zachowanie grupy [Manipulacja ...,
2007].
4
Rys. 2. Manipulacyjny model przekazu w edukacji.
Oprac. własne według B. Siemienieckiego [Manipulacja, 2007]
Przekaz manipulacyjny odbywa się w kilku etapach, z których pierwszy, określany
jako faza wstępna, charakteryzuje się intencjonalnością. Nadawca przejmuje kontrolę nad
sytuacją komunikowania, definiuje sposób jej prowadzenia i cel komunikacji, następnie
nadaje komunikatom określone znaczenie, stwarzając u odbiorcy wrażenie samodzielności
w decyzjach i działaniach oraz dokonuje wyboru medium.
W fazie podstawowej następuje odpowiednie spreparowanie informacji w celu
stworzenia wrażenia jej wiarygodności. Uzupełnieniem jest użycie środków niewerbalnych,
takich jak miła aparycja oraz postawa sprawiająca wrażenie dysponowania rozległą wiedzą.
Często mają miejsce działania odwracające uwagę od informacji przeczącej argumentom
i komunikaty perswazyjne. Faza emocjonalna to przede wszystkim tworzenie u odbiorcy
emocji oraz podsuwanie mu sposobu reagowania.
Tworzywo komunikatu manipulacyjnego
Medialny, wirtualny świat zarejestrowany oraz wzmocniony obrazem i dźwiękiem
pozostaje w świadomości odbiorcy jako uprawomocniony przekaz utożsamiany z otaczającą
rzeczywistością. W komunikacyjnym działaniu manipulacyjnym zasadniczą rolę odgrywają
informacje medialne, których plastycznym tworzywem są właśnie słowa, obrazy i muzyka,
zapewniając wypowiedziom właściwy sens. Ze względu na znaczenie i rodzaj użytych
znaków wyróżnia się trzy rodzaje komunikatów: ikoniczny, indeksowy, symboliczny (Eco,
Peirce, Barthes, Saussure) [Semiologia ..., 2008]. Semiotyczna analiza znaku przenosi akt
komunikacyjny na płaszczyznę odczytywania znaczeń. Odpowiednio sterując dobranymi
znakami, nadając ich elementom stosowną rangę sytuacyjną można osiągnąć kontekstowy
i mentalnościowy nakaz podprogowy komunikatów o pożądanych dla manipulatora
skutkach. Płaszczyzna znaków–obrazów kreuje komunikat przez kształt i właściwości.
Ikona jest obrazem odnoszącym się do całej reprezentowanej rzeczywistości, to schemat
obrazowy dotyczący zespołu znaczeń, np. fotografia osoby, portret, perfumy sygnalizujące
5
podniecenie seksualne. Indeks /wskaźnik/ posiada bezpośredni związek fizyczny
z przedmiotem, do którego się odnosi; indeksem ognia jest dym, przeziębienia jest kichanie.
Symbol oznacza jakiś przedmiot w wyniku przyjętej konwencji; wszystkie słowa
i cyfry arabskie są symbolami, krzyż – narzędzie śmierci Chrystusa, symbolizuje
chrześcijaństwo (nie przez podobieństwo) [Mikułowski Pomorski, 2006].
Rys. 3. Ikony kultury. Oprac. własne [źródło: Wikimedia, dostęp 10.06.2008]
Powyżej przedstawione zostały właściwości przekazu wizualnego, który coś znaczy
nie dzięki czytelności swojego języka, bo ten jest warunkowany czynnikami natury
mentalnościowej i kulturowej, lecz jedynie przez sugerowanie określonej zinterpretowanej
rzeczywistości. Dzieje się tak przez obrazy, które wtargnęły w życie człowieka i w życie
całych tworzonych przez niego cywilizacji, po dzień dzisiejszy skutecznie uchylają się
ponawianym raz po raz próbom normowania ich i porządkowania. Jeżeli są językiem,
to językiem bez stałego słownictwa i składni, jeżeli systemem, to systemem szczególnie
płynnym, w którym nic nie powtarza się w sposób całkowicie identyczny, jeżeli wytworem,
to wytworem w równym stopniu procesów naturalnych, co technologicznych [Porębski,
1972]. Obrazy przywołują idee funkcjonujące w obrębie ikonosfery, tworząc
nieograniczoną przestrzeń oddziaływania na ludzi. Właśnie dzięki swoim specyficznym
cechom tak łatwo stają się narzędziem w rękach sprawnego, wykształconego i świadomego
manipulatora.
Formy manipulacji
Techniki manipulacji społecznej szczegółowo omówione w książce, która jako
bestseller ukazała się na polskim rynku, pt. Wywieranie wpływu na ludzi [Cialdini, 1996],
sklasyfikowane zostały w postaci sześciu zasad:
1. Zasada wzajemności.
2. Zobowiązanie i konsekwencja.
6
3. Dowód społeczny („inni tak robią”).
4. Lubienie kogoś (przeniesienie uczuć dotyczących osoby na przekazywaną przez nią
propozycję).
5. Autorytet (oceniamy go według atrybutów, a nie merytorycznej wartości przekazu).
6. Niedobór czegoś („może zabraknąć”).
Dokładna analiza sposobu wykonania poszczególnych czynności w obrębie strategii
manipulacyjnych pozwala na przełożenie tego typu oddziaływań na wszelkie komunikaty,
w tym również medialne. Cel technik manipulacyjnych jest wymierzony w psychikę,
w emocjonalne, nieintuicyjne odczucia człowieka. Współczesna technika, nowe media,
Internet operują nieograniczonymi możliwościami warsztatowymi w kreowaniu komunikatów
medialnych i przekształcaniu obrazu świata w taki sposób, by uwiarygodnić sytuacje
manipulacyjne. Bazą dla nich jest rzeczywistość zbudowana w oparciu o mity funkcjonujące
kontekstualnie w każdym społeczeństwie. Na przykład, w telewizji amerykańskiej, w latach
70. XX wieku, treść przekazów budował mit indywidualizmu i osobistego wyboru, mit
neutralności, mit niezmiennej natury ludzkiej, mit braku konfliktu społecznego
i mit masowych środków manipulowania [Schiller, 1976].
Sposób konstruowania informacji podlega również strategiom manipulacyjnym,
wśród których wyróżnia się fragmentację, natychmiastowość w informowaniu, ingracjację,
kliszę negatywową, sugestię, dezinformację, manipulację podświadomością, kreowanie
wroga i zatrucie informacyjne [Lepa, 1997]. Wszystkie one już w nazwie określają ukrytą
procedurę wzbudzania zainteresowania treścią informacji i w konsekwencji wywołanie
reakcji na tak podaną wiadomość.
Techniczna perfekcyjność nowych mediów skutkuje innowacyjnymi formami
manipulowania treściami dystrybuowanymi w sieci. Podobnie, jak w reklamie realizowane
jest hasło: być, aby mieć, tak w cyberprzestrzeni obowiązuje zasada dopasowana do
charakteru manualnych czynności sprzętowych – tupnięcie myszką [Neffe, 2008]:
Wyszukaj dobre rzeczy – odrzucaj złe
W przestrzeni Internetu decydenci, moderatorzy, politycy, przedsiębiorcy
wykorzystując sprzęt cyfrowy, oprogramowanie, sieć, infostrady oddziaływają na
internautów stosując niekonwencjonalne techniki manipulacyjne. Wymienia się niżej
opisane sposoby oddziaływania sterowanego w cyberprzestrzeni.
• Personalizacja
o Historia wyszukiwania – umożliwia zapisywanie każdej aktywności z użyciem usług
Google.
o Wyszukiwanie spersonalizowane i spersonalizowana strona główna – umożliwia
tworzenie indywidualnych wyników wyszukiwania użytkownika oraz osobistej
strony głównej wyszukiwarki Google.
• Marketing behawioralny
o Konsolidacyjne wyszukiwanie (collaborative-filterning).
7
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
o Analiza zwyczajów w odniesieniu do poczty elektronicznej.
o Analiza treści w darmowych skrzynkach pocztowych.
Sponsoring
o Pozycjonowanie – umieszczanie na liście rezultatów wyszukiwań wyszukiwarki
adresów tych stron, których właściciele wnieśli opłaty.
o Zwiększanie popularności określonej witryny przez liczbę wskazanych linków na
innych stronach.
o Blokada – wykupywanie słów kluczowych strategicznych dla konkurencji.
Gry komputerowe
o Wpływ na wirtualną tożsamość graczy.
o Wykorzystanie siły perswazyjnej gier [Gogołek, 2007].
Autokreacja sieciowa – manipulowanie tożsamością
Internetowe manipulacje instrumentami finansowymi i informacją bankową
Plagiat w pracach naukowych i przeglądowo-poglądowych
Manipulacja polityczna – manipulacja sondażami przedwyborczymi
Cyberterroryzm
Buzz marketing (marketing szeptany) to forma promocji, bazująca na przekazie ustnym
Psychomanipulacja na stronach WWW, kawiarenkach internetowych, czatach,
komunikatorach
Upowszechnianie patologii w Internecie (pornografia dziecięca, pedofilia, zboczenia
i przestępstwa)
Manipulacja prowadzona przez sekty, ruch kultowy satanizm, faszyzm
Obrona przed manipulacją
Internet jako nowe medium masowe stanowi podstawę w budowaniu społeczeństwa
informacyjnego, które nie posiada całkowicie skutecznych mechanizmów obrony przed
zmasowanym atakiem manipulacji, będącej ukrytym narzędziem do zdobycia władzy
ideologicznej, politycznej i materialnej. Proponowane działania to:
kategoryczny sprzeciw,
poznanie mechanizmów,
bezwzględne ujawnianie,
skuteczne reagowanie,
solidarność z krytyką,
budowanie logosfery [ Lepa, 1997].
Inaczej zadania antymanipulacyjne określa program edukacji medialnej
i informatycznej, którego głównym celem jest wypracowanie dystansu intelektualnego
do otrzymywanych za pośrednictwem mediów informacji. W związku z tym wskazana jest
umiejętność przeprowadzenia analizy i interpretacji komunikatów w kontekście teorii znaku,
indeksu i symbolu (opis, ikonografia, ikonologia). Niesie to z sobą konieczność poznania
sposobów konstrukcji przekazu medialnego pod względem rodzaju użytego środka
technologicznego (radio, telewizja, Internet, film), możliwości języka (obraz, tekst, animacje,
•
•
•
•
•
•
8
kadry filmowe, programy komputerowe) oraz warsztatu, struktury i strategii tworzenia.
Po tak zrealizowanej analizie wyłoni się cel komunikatu, który przybliży odpowiedzi
na pytania: – kto? – co? – gdzie? – kiedy? – jak? – dlaczego? skierował wiadomość oraz
– skąd to wiadomo? [Dziennikarstwo ..., 2000]. Niezbędna też jest wiedza rozpoznająca
media jako instytucje społeczne, edukacyjne, gospodarcze i masowe, która pozwala na
określenie profilu ideowego, proweniencji oraz skali wpływów i zależności struktur
medialnych.
Całość zadań edukacyjnych alfabetyzacji medialnej i informatycznej zaowocuje
biegłością poruszania się w gąszczu informacji, selekcją ilościową i jakościową oraz
umiejętnością porządkowania i budowania schematów poznawczych. Tylko w ten sposób
przebiegający proces komunikacji ma szanse nadać prawidłowe znaczenia docierającym
drogą medialną wiadomościom.
Nowe wyzwania niesie ze sobą cyberprzestrzeń i sieciowość połączeń
przestrzennych. Tutaj zmuszeni jesteśmy do dyscypliny w relacjach komunikacyjnych
i umiejętności adaptacji wśród społeczności sieciowej [Jarosz, 2008]. Biorąc pod uwagę
fakt, że mimo pozorów wolności, nigdy w Internecie nie jesteśmy anonimowi i pozostawiamy
po sobie ślady obecności, możemy być wmanipulowani w niezależne od nas działania
komunikacyjne, wykorzystujące tożsamość bądź zasoby intelektualne. W związku z tym
trzeba zachować daleko idącą ostrożność w ujawnianiu danych, co zapewni nam
prywatność i bezpieczeństwo. Kolejne umiejętności adaptacyjne dotyczą warsztatu
informatycznego, precyzji wypowiedzi tekstowej koniecznej ze względu na
asynchroniczność komunikacji sieciowej, jak również znajomość innych pozatekstowych
sposobów przesyłu informacji (dźwięk, obraz).
Literatura
Budak A.: Wideo: sztuka manipulacji. Manipulacja sztuką. www.csw.art.pl/ns/
2007/manipulacje.htm
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/wideo_sztuka_manipulacji_manipulacja_sztuka_22444.
html [dostęp: 10.06.2008]
Cialdini R.B.: Wywieranie wpływu na ludzi: teoria i praktyka. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 1996
Dziennikarstwo i świat mediów. Pod red. Z. Bauera, E. Chudzińskiego. UNIWERSITAS,
Kraków 2000
Ferrell O. C. Hartline M.: Marketing Strategy. Wydaw. South Western Educational
Publishing Cincinnati 2005. http://www.grokdotcom.com/aidas.htm [ dostęp: 10.06.2008]
Goban-Klas T.: Cywilizacja medialna. WSiP, Warszawa 2005
Gogołek W.: Manipulacja w sieci. [W:] Manipulacja. Media. Edukacja. Red. B. Siemieniecki.
Wydaw. Adam Marszałek, Toruń 2007;
dok. el. http://www.gogolek.com/Referaty/manipulacja3.doc [dostęp: 10.06.2008]
Golka M.: Socjologia kultury. SCHOLAR, Warszawa 2007
9
Gryglewicz T.: Komunizm w sztuce polskiej. http://www.omp.org.pl/index.php?module=
subjects&func=viewpage&pageid=346 Data publikacji 19-Wrz-2005 [dostęp: 10.06.2008]
Jarosz B.: Portal „Nasza-klasa” – fenomen wielopokoleniowy czy „nasza umarła klasa”? [W:]
Komputer w edukacji. Red. naukowa. J. Morbitzer. Wydawca: PTN, Akademia
Pedagogiczna Kraków 2008 [w druku]
Manipulacja. Media. Edukacja. Red. B. Siemieniecki. Wydaw. Adam Marszałek, Toruń 2007
Mikułowski Pomorski J.: Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji
międzykulturowej i komunikowaniu medialnym. UNIVERSITAS, Kraków 2006
Neffe I.: Systemy zarządzania treścią (CMS) szansą dla rozwoju dziennikarstwa
interaktywnego. [W:] Komputer w edukacji. Red. naukowa. J. Morbitzer. Wydawca: PTN,
Akademia Pedagogiczna, Kraków 2008 [w druku]
Lepa A. bp: Świat manipulacji. Biblioteka niedzieli. Częstochowa 1997
Porębski M.: Ikonosfera. PIW, Warszawa 1972
Semiologia w teorii komunikacji. http://www.pwsz.glogow.pl/pliki/chmielecki/3_
Semiologia_w_teorii_komunikacji.ppt [dostęp: 10.06.2008]
Schiller H. I.: Sternicy świadomości. Wydaw. Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków
1976
Warecki M., Warecki W.: Słowo o manipulacji, czyli krótki podręcznik samoobrony. Poltext,
Warszawa 2006
Wieczorek-Tomaszewska M.: Nowe media. Komunikacyjna funkcja obrazu. [W:] Komputer
w edukacji. Red. naukowa J. Morbitzer. Wydawca: PTN, Akademia Pedagogiczna, Kraków
2007
10