Sąd polubowny w sporach gospodarczych. adw. Piotr Mazur

SĄD POLUBOWNY W SPORACH GOSPODARCZYCH– CZY WARTO ?
Opierając się na swoim wieloletnim doświadczeniu w zakresie świadczenia pomocy prawnej
i reprezentacji stron przed sądami powszechnymi, twierdzę że sądownictwo polubowne, nazywane
również arbitrażem, jest zjawiskiem nadal mało znanym. Podobnie jak w wielu innych
przypadkach, brak wiedzy pociąga za sobą brak zaufania, czego efektem jest niedocenianie tej
metody rozwiązywania sporów. Stosunkowo niski poziom świadomości Polaków w zakresie
arbitrażu oraz innych pozasądowych metod rozwiązywania sporów na tle innych społeczeństw
zachodniego świata, stoi w opozycji do nowoczesnych i precyzyjnych przepisów prawa polskiego
regulujących tę instytucję. Podkreślić należy jednak, ogrom działań podejmowanych w ostatnich
latach przez Państwo Polskie na polu edukacji i popularyzacji wśród społeczeństwa, ze
szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorców, alternatywnych metod rozwiązywania sporów,
czego przykładem może być choćby projekt Centra Arbitrażu i Mediacji zainicjowany i
koordynowany przez Ministerstwo Gospodarki, na potrzeby którego powstała niniejsza publikacja.
Poniżej, chciałbym przybliżyć przedsiębiorcom instytucję arbitrażu, wskazać w jakich przypadkach
i w jaki sposób można skorzystać z sądownictwa polubownego oraz wreszcie wymienić korzyści
dla przedsiębiorców płynące z zastosowania tej metody rozwiązywania sporów.
I. Czym jest sąd polubowny ?
Proponując rozwiązanie mającego miejsce sporu przed sądem polubownym, bardzo często można
spotkać się z pytaniem, które brzmi następująco: „A co to w ogóle jest?” Otóż sąd polubowny to sąd
prywatny, czyli znajdujący się poza państwowym systemem wymiaru sprawiedliwości. Po tym
stwierdzeniu automatycznie nasuwa się się kolejne pytanie: „Ale jak to prywatny? Czy sąd w ogóle
może być prywatny?”. Wyjaśnić należy więc, że sądy polubowne de iure i de facto są instytucjami
prywatnymi, zazwyczaj działającymi przy pozapaństwowych organizacjach otoczenia biznesu, w
szczególności izbach handlowych, tak na przykład jak Sąd Polubowny przy Izbie PrzemysłowoHandlowej w Krakowie. Istnieje również możliwość powołania sądu polubownego do rozwiązania
konkretnego sporu (tzw. sądy polubowne ad hoc). Legalność oraz sposób ich działania są jednak
kontrolowane przez wymiar sprawiedliwości, a więc przez sądy państwowe. Sposób
funkcjonowania
sądów
polubownych, zasady postępowania
arbitrażowego
oraz
sposób
sprawowania nad nim kontroli regulują przepisy Księgi V Kodeksu postępowania cywilnego.
Państwo daje nam więc możliwość rozwiązania sporu poza sądem powszechnym, czuwając jednak
aby sąd polubowny działał zgodnie z prawem.
Kolejne nasuwające się pytanie w przedmiocie arbitrażu może brzmieć: „Ale co z wyrokiem
takiego sądu? Jaką on ma wartość?” Sprawą kluczową w uświadamianiu przedsiębiorców o
zaletach stosowania tej alternatywnej metody rozwiązywania sporów jest wyraźne zaznaczenie, że
wyroki sądów polubownych są traktowane na równi z wyrokami sądów powszechnych, po
zatwierdzeniu ich przez sąd powszechny. Tak więc, wyrok sądu polubownego, zatwierdzony przez
sąd powszechny (procedura zatwierdzania jest prosta i krótka) może stanowić np. tytuł egzekucyjny
potrzebny do uzyskania należności od przedsiębiorcy, który nie zapłacił nam za wykonane usługi
czy sprzedany towar.
Kolejnym zagadnieniem poruszanym przez przedsiębiorców zainteresowanych instytucją
sądownictwa polubownego jest pytanie o to, kto rozstrzyga spory poddane pod arbitraż.
Nieodosobnionym jest przypuszczenie, że w sądach polubownych orzekają sędziowie. Nic bardziej
mylnego. Sprawy w sądach arbitrażowych rozstrzygane są bowiem przez arbitrów powoływanych
przez strony postępowania. Arbitrem może zostać właściwie każdy kto posiada pełną zdolność do
czynności prawnych i jest pełnoletni, bez względu na obywatelstwo. Poza osobami nie
spełniającymi ww. kryteriów, jedyną grupą osób wyłączoną z możliwości występowania w
charakterze arbitra są właśnie sędziowie sądów powszechnych. W praktyce, stałe sądy polubowne
prowadzą listy swoich arbitrów, którymi bardzo często są prawnicy specjalizujący się w różnych
dziedzinach prawa. Mogą nimi zostać także eksperci z zakresu dowolnych sektorów gospodarki,
ekonomiści, inżynierowie, księgowi itd. Na podkreślenie zasługuje fakt, że to strony spierające się
przed sądem arbitrażowym, co do zasady, same wskazują arbitra lub arbitrów do rozstrzygnięcia
trwającego pomiędzy nimi sporu. Jeśli strony nie postanowiły inaczej, orzeka trzech arbitrów. Skład
zespołu może też być jednoosobowy lub liczniejszy, najczęściej nieparzysty. Arbitrzy podobnie jak
sędziowie zobowiązani są zachować bezstronność i niezależność w trakcie prowadzonego
postępowania. Arbiter jest
więc swoistym sędzią z wyboru, orzekającym wyłącznie w
postępowaniu arbitrażowym.
Podsumowując, sądownictwo polubowne, to niepaństwowa instytucja prawna, znajdująca
się poza systemem sądownictwa powszechnego, powołana w kodeksie postępowania cywilnego do
rozwiązywania sporów cywilnych (w praktyce głównie gospodarczych) przez specjalnie powołane
do tego osoby (arbitrów) według szczególnych zasad materialnych i proceduralnych.
II. Jak przystąpić do arbitrażu ?
Po wyjaśnieniu kwestii wstępnych dotyczących tego czym jest sąd polubowny należy
odpowiedzieć na pytanie jak skierować zaistniały spór do rozstrzygnięcia w drodze postępowania
arbitrażowego oraz jak wygląda to postępowanie. Otóż, fundamentem instytucji sądownictwa
polubownego jest zgodna wola stron. Bez niej nie ma możliwości rozwiązania sporu poza sądem. Z
mojej praktyki wynika, że często właśnie brak woli jednej ze stron jest najczęstszą przeszkodą w
rozwiązaniu sprawy w sposób polubowny. Wola rozwiązania sporu w drodze arbitrażu może być
wyrażona na dwa sposoby. Bądź to w formie zapisu będącego elementem umowy handlowej
łączącej strony (tzw. klauzula arbitrażowa) bądź to w formie porozumienia o poddania sporu pod
arbitraż w momencie jego zaistnienia (tzw. kompromis). Przedsiębiorcy chcący zabezpieczyć się
przed ewentualnym brakiem zgody kontrahenta na rozwiązanie sporu w drodze arbitrażu w
momencie powstania sporu, powinni już na etapie podpisywania umowy będącej podstawą
stosunku gospodarczego, zadbać o umieszczenie w treści umowy odpowiedniej klauzuli
arbitrażowej poddającej spory mogące powstać na gruncie rzeczonej umowy pod rozstrzygnięcie
przez wskazany sąd polubowny. Ważnym jest by możliwie jak najbardziej precyzyjne sformułować
zapis dotyczący właściwości sądu polubownego, tak by nie było wątpliwości który sąd polubowny
ma rozstrzygać zaistniały spór. Należy zdecydowanie podkreślić fakt, iż poprawnie skonstruowana
klauzula arbitrażowa wyłącza pierwszeństwo kognicji sądów powszechnych. Zatem, jeżeli
przedsiębiorca posiada w danej umowie zapis na sąd polubowny, ani on ani jego kontrahent nie
mogą skutecznie skierować sprawy powstałej na gruncie tej umowy do sądu powszechnego, o ile
druga strona pozwana podniesie zarzut zapisu na sąd polubowny.
Przedsiębiorcy, którzy posiadają w swoich umowach klauzule arbitrażowe, a także Ci,
którzy mimo braku zapisu na sąd polubowny, po powstaniu sporu przekonali siebie i swojego
kontrahenta do skorzystania z sądownictwa polubownego, bardzo często pytają o to jak wygląda
postępowanie przed sądem polubownym. W tym miejscu wyjaśnić należy, iż postępowanie przed
sądem polubownym ma charakter zdecydowanie bardziej odformalizowany od procedur sądowych.
Co do zasady jednak, jego reguły są podobne. Sprawę w sądzie polubownym rozpoczyna wezwanie
na arbitraż, które jest pismem wzywającym drugą stronę umowy do przystąpienia do arbitrażu w
konkretnej sprawie. Następnie, podobnie jak w sądzie powszechnym należy złożyć pozew, a co za
tym idzie podobnie jak w sądzie powszechnym należy uiścić opłatę arbitrażową. Na tym etapie
pojawia się koronne pytanie: „Ile to kosztuje?” W przeciwieństwie, do opłat sądowych, które
ustalone są w ustawie i obowiązują w sądach powszechne w całej Polsce, zasady ustalania
wysokości opłat w postępowaniu arbitrażowym zależne są od konkretnego sądu polubownego, do
którego kierujemy naszą sprawę. Taryfy opłat sądów polubownych zazwyczaj, podobnie jak w
sądach powszechnych uzależniają wysokość opłaty arbitrażowej od wartości przedmiotu sporu
(wps). O ile w sądach państwowych, opłata od pozwu, co do zasady, wynosi 5% wartości
przedmiotu sporu, o tyle wsykość opłaty arbitrażowa często ustalana jest na podstawie tzw. widełek
np. w sprawach do 10.000 zł opłata wynosi X % od wps, w sprawach powyżej 10.000 zł do 40.000
zł opłata wynosi X zł + Y % od wartości przedmiotu sporu. Bardzo często sądy polubowne
uzależniają także wysokość opłaty arbitrażowej od ilości arbitrów mających rozwiązać dany spór.
III. Jak wygląda postępowanie arbitrażowe?
Wspomniałem wyżej, że postępowanie arbitrażowe jest daleko mniej sformalizowane, od procedury
cywilnej przed sądem powszechnym, co nie oznacza jednak, że nie podlega ono żadnym regułom.
Zazwyczaj, dokładną procedurę określają regulaminy poszczególnych stałych sądów arbitrażowych.
W przypadku tzw. sądów ad hoc, czyli niezinstytucjonalizowanych, powołanych przez same strony
do rozstrzygnięcia konkretnego sporu, to strony postępowania samodzielnie powinny określić
procedurę. Mogą to zrobić przez odwołanie się do regulaminu wybranego stałego sądu
powszechnego, wzorcowych reguł arbitrażu UNCITRAL1, mogą modyfikować każde z
powyższych bądź wreszcie samodzielnie określić tryb postępowania, co w praktyce raczej nie
występuje, gdyż jest trudne i czasochłonne.
W każdym wypadku procedura postępowania jest zwykle prostsza i bardziej elastyczna niż przed
sądem powszechnym. Strony nie będą zazwyczaj związane rygorystycznie określonymi terminami,
nie będą obarczone ryzykiem spóźnionego zgłoszenia dowodów (prekluzją dowodową),
postępowanie może być prowadzone w języku obcym.
Przedsiębiorcy zwykle mają wątpliwości, czy w takim sądzie można przesłuchać świadka, czy
mogą przyjść ze swoim adwokatem ?
Otóż strony postępowania mają możliwość korzystania w trakcie arbitrażu z takich samych
środków dowodowych jak przed sądem powszechnym, w szczególności możliwe jest przesłuchanie
świadków, przesłuchanie stron, powołanie biegłych. Podobnie, strony mogą być reprezentowane
przez profesjonalnych pełnomocników- adwokatów i radców prawnych.
Warto zaznaczyć, że postępowanie arbitrażowe może być w całości pisemne, a wyrok może zapaść
po wymianie pism procesowych. Zazwyczaj regulaminy sądów arbitrażowych przewidują jednak
rozpoznanie sprawy na rozprawie, która podobnie jak cała procedura arbitrażowa jest mniej
sformalizowana, a atmosfera bardziej swobodna.
1 Regulamin Arbitrażowy UNCITRAL - to modelowy regulamin arbitrażu międzynarodowego opracowany przez
Komisję Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw międzynarodowego prawa handlowego.
Co istotne, w odróżnieniu od procesu przed sądem powszechnym, postępowanie arbitrażowe jest
niejawne. Na rozprawę nie mają wstępu osoby postronne, a cała dokumentacja jest tajna. Ma to
istotne znaczenie szczególnie w sporach gospodarczych, gdzie zachowanie w poufności szczegółów
współpracy kontrahentów ma nierzadko większe znaczenie niż samo dochodzone roszczenie.
Niezwykle znaczącą różnicą w stosunku do procedury przed sądami powszechnymi, jest
jednoinstancyjność postępowania arbitrażowego. Oznacza to, że wyrok sądu polubownego ma
charakter ostateczny i nie można się od niego odwołać. Zasada ta wpływa w sposób zasadniczy na
skrócenie czasu postępowania i ograniczenie kosztów.
Wyrok sądu arbitrażowego jest więc co do zasady od razu prawomocny, jednak dla swej
wykonalności niezbędne jest jego zatwierdzenie przez sąd powszechny. Nadanie klauzuli
wykonalności jest postępowaniem szybkim i tanim, a sąd powszechny bada poprawność wyroku
jedynie od strony formalnej. Po nadaniu klauzuli wykonalności, wyrok sądu arbitrażowego staje się
tytułem wykonawczym i może być podstawą egzekucji komorniczej.
Warto podkreślić, że pomimo wszczęcia procedury arbitrażowej, wyrok nie musi być
koniecznością, gdyż na każdym etapie postępowania możliwe jest zawarcie ugody, która po
zatwierdzeniu przez sąd arbitrażowy może mieć taką samą moc prawną jak wyrok. Nie wykluczona
jest także mediacja.
IV. Podsumowanie
Konkludując powyższy wywód, należy wskazać na następujące zalety postępowania arbitrażowego.
Po pierwsze, strony mają wpływ na wybór składu orzekającego. Mogą zatem wskazać na takie
osoby, które w ich przekonaniu dysponują niezbędną wiedzą i doświadczeniem pozwalającą
właściwe zrozumieć istotę sporu i w efekcie kompetentnie go rozstrzygnąć.
Po drugie, procedura jest mniej sformalizowana, a przez to bardziej przejrzysta i przyjazna dla
stron.
Postępowanie to jest znacznie szybsze, a to ze względu na zwykle mniejsze obciążenie sądów
arbitrażowych oraz prostszą i bardziej elastyczną procedurę oraz jednoinstancyjność. W efekcie,
wskazuje się, że również koszty postępowania arbitrażowego są z reguły istotnie niższe niż koszty
procesu przed sądem powszechnym.
I wreszcie należy podkreślić, że moc prawna wyroku sądu arbitrażowego jest równa wyrokowi
wydanemu przez sąd powszechny i może on być podstawą egzekucji komorniczej.
Mając na uwadze powyższe, wydaje się, iż szczególnie w sprawach gospodarczych warto rozważyć
poddanie rozpoznania sprawy sądowi arbitrażowemu.