Arbitra Sądownictwo polubowne stanowi alternatywną i zazwyczaj

Arbitraż
Sądownictwo polubowne stanowi alternatywną i zazwyczaj konkurencyjną metodę
rozstrzygania sporów powstałych w ramach gałęzi prawa cywilnego. Sądy arbitrażowe są
sądami niepaństwowymi, jednak wydane przez nie orzeczenia mają moc prawną na równi z
orzeczeniami sądów powszechnych, po ich uznaniu bądź stwierdzeniu ich wykonalności
przez sąd powszechny.
Warunkiem skierowania sprawy do rozstrzygnięcia w trybie polubownym jest zgoda stron
spornego stosunku prawnego. Zgoda ta może zostać wyrażona w dwojaki sposób. Po
pierwsze strony mogą wyrazić zgodę uprzednio tj. przed powstaniem sporu. Wtedy wyrażenie
zgody polega na zawarciu przez strony stosownej umowy zwanej zapisem na sąd polubowny.
Zapis na sąd polubowny powinien dokładnie wskazywać stosunek prawny, z którego spór
może wyniknąć w przyszłości. Nie jest możliwe natomiast zapisanie na sąd polubowny
wszelkich przyszłych ewentualnych sporów bez konkretnego wskazania stosunków
prawnych, z których spór mogłyby powstać. Po drugie, zgoda na oddanie sporu pod
rozstrzygnięcie sądu polubownego może zostać wyrażona wtórnie tj. po powstaniu sporu. W
takiej sytuacji zapis na sąd polubowny przyjęło się nazywać kompromisem czy też klauzulą
kompromisarską. Koniecznym elementem również takiej umowy jest wskazanie spornego
stosunku prawnego. Ponadto w obu przypadkach zapis na sąd polubowny może zawierać
elementy dodatkowe takie jak wskazanie: liczby arbitrów i ich wynagrodzenia, miejsca
postępowania, terminów procesowych, procedury na podstawie której sąd polubowny
rozstrzygnie spór i innych.
Największą swobodę przy kształtowaniu reguł postępowania przed sądem polubownym mają
strony, które zdecydują się na rozstrzygnięcie powstałego między nimi sporu przed sądem
polubownym powołanym ad hoc czyli do rozstrzygnięcia oznaczonej sprawy. Natomiast
możliwość kształtowania postępowania przed sądem polubownym będzie w pewnym sensie
ograniczona, gdy strony zdecydują się na wybór stałego sądu polubownego. Sądy takie
działają w oparciu o regulamin, który reguluje sposób i zasady postępowania przed składem
orzekającym. Posiadają również stałą listę arbitrów, określoną siedzibę oraz własną
administrację.
Arbitrem może zostać każda osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności
prawnych bez względu na jej obywatelstwo. Ograniczenie w tym zakresie występuje jedynie
w stosunku do sędziów sądów państwowych, z wyjątkiem sędziów w stanie spoczynku. Z
powyższego wynika, że arbitrzy wcale nie muszą być prawnikami a powierzenie
rozstrzygnięcia sprawy najczęściej następuje ze względu na ich specjalną wiedzę w określonej
dziedzinie np. energetyce, drogownictwie, ubezpieczeniach, technologiach produkcyjnych czy
innych.
Na drogę postępowania arbitrażowego strony mogą skierować spory o prawa majątkowe lub
spory o prawa niemajątkowe- mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o
alimenty. Do praw majątkowych zalicza się: prawa rzeczowe (np. własność), wierzytelności,
prawa rodzinne o charakterze majątkowym (np. prawo do małżeńskiej wspólności
majątkowej), prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym (np. utwory
literackie, wynalazki), prawo do spadku. Natomiast w skład praw niemajątkowych wchodzą
prawa osobiste te, które przysługują osobie fizycznej lub osobie prawnej w celu ochrony jej
dóbr osobistych, jak zdrowie, wolność, cześć, nazwisko, dobra osobiste twórcy oraz prawa
wynikające
ze
stosunków rodzinnych,
jeżeli
mają
charakter niemajątkowy.
Pod
rozstrzygnięcie sądu polubownego mogą zostać również oddane spory wynikające z praw
korporacyjnych tj. praw organizacyjnych wspólników w spółkach handlowych.
Z pod kompetencji sądów polubownych nie zostały wyłączone spory z udziałem
konsumentów, należy jednak pamiętać, że zapis na sąd polubowny nie będzie wiązał
konsumenta, gdy okaże się, że ma on charakter niedozwolonego postanowienia umownego,
czyli postanowienia, które nie zostało ustalone z konsumentem indywidualnie a kształtuje
jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego
interesy.
Jedną ze znaczących różnic postępowania polubownego odróżniającą je od postępowania
przed sądami powszechnymi jest podstawa rozstrzygnięcia sporu. Arbitraż prócz
rozstrzygnięcia sporu według prawa właściwego dla danego stosunku przewiduje również - za
sprawą wyraźnego upoważnienia stron – wyrokowanie według ogólnych zasad prawa lub
zasad słuszności. Co nie jest dopuszczalne w postępowaniu przed sądami powszechnymi.
Wyrok sądu polubownego może zostać uchylony przez sąd powszechny na skutek wniesienia
skargi o jego uchylenie. Sąd powszechny nie stanowi jednak w tym przypadku II instancji.
Uchylenia wyroku sądu polubownego można żądać, jeżeli: brak było zapisu na sąd
polubowny, był on nieważny, bezskuteczny albo utracił moc; strona była pozbawiona
możności obrony swoich praw; wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem
na sąd polubowny lub wykraczał poza zakres takiego zapisu; nie zachowano wymagań co do
składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed tym sądem,
wynikających z ustawy lub zasad określonych przez strony; wyrok uzyskano za pomocą
przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony; w
tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu; spór nie
mógł być rozstrzygnięty przez sąd polubowny; wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z
podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.
Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się w terminie 3 miesięcy.
Stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego odbywa się poprzez nadanie klauzuli
wykonalności przez sąd powszechny. Sąd powszechny odmówi nadania klauzuli w
wypadkach, gdy spór nie mógł być oddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego oraz gdy
wykonanie wyroku sądu polubownego byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku
prawnego RP. Wyrok sądu polubownego opatrzony w klauzulę wykonalności stanowi tytuł
wykonawczy, oznacza to, że stanowi podstawę do wszczęcia egzekucji. Tym samym stronie,
na rzecz której została wydana klauzula przysługuje prawo skorzystania z przymusu
państwowego.
Strony decydujące się na rozstrzygnięcie sporu przed sądem polubownym, wskazują również
na jego następujące zalety:
Szybkość postępowania. Wybierając sąd polubowny znacznie zmniejsza się zarówno czas
oczekiwania na wyznaczenie pierwszego posiedzenia, ilość posiedzeń sądowych potrzebnych
do rozpoznania sprawy jak i odstępy czasu pomiędzy ewentualnymi posiedzeniami (zasadą
jest rozpoznanie sprawy na pierwszym posiedzeniu). Ponadto postępowanie przed sądami
arbitrażowymi jest co do zasady postępowaniem jednoinstancyjnym. Powyższe cechy
sprawiają, że przed sądem polubownym spór zostanie rozstrzygnięty średnio w ciągu kilku
tygodni do kilku miesięcy, natomiast przed sądem powszechnym rozstrzygnięcie może trwać
znacznie dłużej, nawet kilka lat.
Koszty postępowania. Zazwyczaj wpis w sądzie polubownym jest niższy niż w sądzie
powszechnym. Strony mogą kształtować koszty postępowania również poprzez np. wybór
miejsca postępowania czy wybór języka postępowania itp.
Poufność. Postępowanie przed sądami polubownymi odbywa się za drzwiami zamkniętymi.
Na salę rozpraw nie ma wstępu nikt poza składem orzekającym, stronami i osobami
wezwanymi do wzięcia udziału w postępowaniu. Sąd polubowny nie zawiadamia z urzędu
Policji, Prokuratury czy Urzędu Skarbowego o okolicznościach, które są przedmiotem
postępowania.
Inne. Postępowanie polubowne może korzystać z niektórych instytucji prawa procesowego
należących do kognicji sądów powszechnych np. z zabezpieczenia roszczeń. Znaczny stopień
odformalizowania arbitrażu powoduje, że staje się on bardziej przyjazny dla osób, które nie
decydują się na skorzystanie z pomocy fachowego pełnomocnika.
Sąd polubowny przy Rzeczniku Ubezpieczonych
Również spory wynikające ze stosunków ubezpieczeniowych i emerytalnych mogą zostać
rozpoznane w postępowaniu arbitrażowym, o czym stanowi ustawa z dnia 23 maja 2003 o
nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz. U. Nr 124
poz. 1153 z zm.). Ustawa ta do zadań Rzecznika zaliczyła m.in. stwarzanie możliwości
polubownego i pojednawczego rozstrzygania sporów. W związku z zawartą w ustawie
regulacją w 2004 r. został powołany do życia Sąd Polubowny działający przy Rzeczniku
Ubezpieczonych z siedzibą w Warszawie.
Właściwość, organizację i tryb postępowania przed tym sądem określa regulamin, a w
zakresie w regulaminie nie unormowanym przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. kodeks
postępowania cywilnego. Sąd ten posiada stałą listę arbitrów, na której znajdują się uznane
autorytety zarówno z dziedziny prawa jak i ekonomii.
Do Sądu Polubownego przy Rzeczniku Ubezpieczonych mogą kierować swoje sprawy strony,
które dokonując zapisu na sąd polubowny wskazały ten sąd jako właściwy. Po powstaniu
sporu możliwość skierowania sprawy na drogę postępowania polubownego jest ograniczona.
Sąd rozpozna sprawę tylko, gdy na wniosek jednej ze stron skierowany do sądu, druga strona
złożyła w terminie 14 dni oświadczenie o wyrażeniu zgody na poddanie sporu pod
rozstrzygnięcie tego sądu.
Sąd Polubowny przy Rzeczniku Ubezpieczonych rozstrzyga spory wynikające ze stosunków z
zakładami ubezpieczeń, powszechnymi towarzystwami emerytalnymi, Ubezpieczeniowym
Funduszem Gwarancyjnym oraz Polskim Biurem Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, gdy
wartość przedmiotu sporu wynosi, co najmniej 1000 zł.
Podczas toczącego się postępowania, na każdym jego etapie, strony mogą zawrzeć ugodę pod
warunkiem, że jej treść nie będzie sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego
oraz nie będzie rażąco naruszać interesu żadnej ze stron.
Nieobecność na rozprawie strony lub jej pełnomocnika nie wstrzymuje biegu postępowania,
co oznacza, że postępowanie nie będzie przeciągane w nieskończoność a wyrok może zostać
wydany nawet pod nieobecność strony.
Po zakończeniu postępowania, z reguły na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę,
zespół orzekający wyda wyrok składający się z sentencji i uzasadnienia sporządzonych na
piśmie. Ponadto po ogłoszeniu sentencji superarbiter (arbiter przewodniczący składowi
orzekającemu) przedstawi stronom ustnie zasadnicze motywy rozstrzygnięcia. Wyrok sądu
polubownego jest wiążący i ostateczny (nie przysługuje od niego odwołanie, co jest wyrazem
jednoinstancyjności postępowania).
Sąd polubowny przy Rzeczniku Ubezpieczonych przewiduje również prowadzenie mediacji,
których celem jest ugodowe zakończenie sporu. Mediacja odbywa się na wyznaczonym przez
mediatora spotkaniu pojednawczym, podczas którego, po zapoznaniu się ze stanowiskiem
stron, mediator przedstawia propozycję polubownego rozwiązania sporu. W razie akceptacji
przez strony sporu warunków ugody jej treść umieszcza się w protokole, który podpisują
strony i mediator. W razie, gdy do zawarcia ugody nie dojdzie, sprawa może być przekazana
do rozstrzygnięcia w trybie postępowania polubownego.
Zaletą mediacji są niższe koszty niż koszty postępowania polubownego oraz poczucie stron,
które osiągając wspólne stanowisko w sprawie nie przegrywają sporu. Wysokość opłaty
mediacyjnej wynosi 75% opłaty, którą trzeba uiścić kierując analogiczną sprawę na drogę
postępowania arbitrażowego.
Do Sądu Polubownego Przy Rzeczniku Ubezpieczonych w okresie 2004 – 2006 wpłynęło 158
wniosków o wszczęcie postępowania. Na rozstrzygnięcie sporu wynikającego ze stosunków
ubezpieczeniowych i emerytalnych zgodziły się takie przedsiębiorstwa jak HDI Asekuracja,
Link 4, PZU Życie, TU Compensa, TUiR Warta, UFG.
Obecnie w Sądzie Polubownym przy Rzeczniku Ubezpieczonych trwają prace nad
przygotowaniem nowego regulaminu, który zostanie opracowany w oparciu o 3 letnią
praktykę tego sądu.
Pomimo, że sądownictwo polubowne posiada w Polsce długą tradycję, do tej pory
pozostawało często niedostrzegane i niedoceniane. Zainteresowanie arbitrażem zaczęło
wzrastać w ostatnich kilku latach, co spowodowane jest przeciążeniem sądów powszechnych.
Maja Sujkowska
(studentka)