Czynniki ryzyka a czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży

Czynniki ryzyka oraz czynniki chroniące
zdrowie dzieci i młodzieży.
Katarzyna Janczura
IV rok
Praca napisana na kurs prowadzony
przez prof. dr hab. Władysławę Pilecką:
Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży
Kraków, 2010.
Spis treści
1. Wstęp……………………………………………………………………………...………..1
1.1. Definicje zdrowia……………………………………………………………………...1
1.2. Wymiary zdrowia……………………………………………………………………...4
1.3. Rozumienie zdrowia przez dzieci….………………………………………………….5
2. Czynniki zagrażające zdrowiu dzieci i młodzieży………………………………..……..6
2.1.Czynniki związane z osobą dziecka……………………………………………………6
2.2.Czynniki związane z otoczeniem dziecka……………………………………………..9
3. Czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży…………………………………..……14
3.1.Czynniki związane z osobą dziecka…………………………………………………..14
3.2.Czynniki związane z otoczeniem dziecka…………………………………………….18
4. Zakończenie……………………………………………………………………………...21
Literatura cytowana ……………………………………………………………………23
2
1. Wstęp.
Zdrowie jest bardzo ważnym elementem ludzkiego życia, stanowiącym wyznacznik
jego jakości. Pojęcie zdrowia i jego kryteria odzwierciedlają zarówno potoczne myślenie
o zdrowiu, uwarunkowania społeczno- środowiskowe, a także medyczne rozumienie zdrowia
i choroby. Zdrowie można rozumieć jako stan, a także jako proces, czyli zjawiska
podlegającego zmianom, zdolności człowieka do osiągania pełni swych możliwości
biologicznych, psychicznych i społecznych.
Jak podaje Ogińska- Bulik i Juczyński (2008) rzeczywisty wpływ opieki medycznej na
stan zdrowia szacuje się na nie więcej niż 10%, nasze biologiczne wyposażenie, a także
środowisko fizyczne, w którym żyjemy determinują po 20% naszego zdrowia, pozostałe
50%, a więc największy wpływ na zdrowie, mają nasze zachowania, styl życia, które zależą
od nas samych. Dzięki temu możemy rozwijać nasze potencjały osobiste i społeczne
sprzyjające zdrowiu.
1.1.Definicje zdrowia.
W konstytucji z 1948 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła zdrowie
jako „stan pełnego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie
tylko jako brak choroby lub zniedołężnienia”. W ostatnich latach definicja ta została
uzupełniona
o
sprawność
do
„prowadzenia
produktywnego
życia
społecznego
i ekonomicznego” a także wymiar duchowy (Wikipedia) . Była to pierwsza pozytywna
definicja zdrowia, uwzględniająca trzy jego wymiary: fizyczny, psychiczny i społeczny, jej
słabą stroną jednak był statyczny charakter i trudności w operacjonalizacji pojęcia
„dobrostan”( Wrona-Polańska, 2008).Definicja ta uwzględnia holistyczne podejście do
zdrowia oraz pozytywne jego aspekty (dobre samopoczucie – „dobrostan”, a nie tylko brak
choroby). Holistyczne i interdyscyplinarne postrzeganie problematyki zdrowia zaowocowało
powstaniem wielu jego definicjom o rozszerzonym polu analizy.
Wśród nich szczególnie użytecznymi są funkcjonalne ujęcia zdrowia, których
zilustrowaniu
posłużyć
mogą
następujące
definicje:
· Talkota Parsona (1969)który określa zdrowie w odniesieniu do wykazywania przez
jednostkę optymalnej umiejętności efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez
proces
socjalizacji
· Macieja Demela (1980)uznającego, że zdrowie to „poziom sprawności funkcji ustrojowych
w stosunku do środowiska- potencjał adaptacyjny, sztuka panowania nad własnym ciałem i
3
psychiką
· Zofii Słońskiej, Małgorzata Misiuny (1993)ujmujących zdrowie jako poddającą się zmianom
zdolność zarówno do osiągania szczytu własnych fizycznych, psychicznych, społecznych
możliwości, jak i pozytywnego reagowania na wyznania środowiska; zdrowie nie jest celem
samym w sobie, lecz środkiem umożliwiającym człowiekowi takie wykorzystywanie
istniejących możliwości, aby życie ludzkie stało się lepsze, bogatsze, pełniejsze
· Ireny Heszen-Niejodek, Annabel K. Broome (1991), dla których zdrowie to dostępna
energia / ogólna zdolność do sprostania wymaganiom i osiągnięcia celów życiowych, przy
jednoczesnym
uchronieniu
rozumiane
jest
się
jako
od
chronicznego
poziom
braku
koncepcji
równowagi;
życiowej
zdrowie
jednostki.
· Kazimierza Dąbrowskiego (1989) określającego zdrowie psychiczne jako „zdolność do
rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania i odkrywania coraz wyższej
hierarchii rzeczywistości i wartości,aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”.
· Rene Dubosa (1970) według którego zdrowie to możliwość wykorzystania wszelkich
możliwości – w ścisłym związku z tym, co jest kochane – ziemią i wszystkimi jej
cudownościami.
W najnowszych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia podkreśla się, że zdrowie jest:
1. wartością , dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę
satysfakcji
oraz
zmieniać
środowisko
i
radzić
sobie
z
nim,
2. zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny
i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturalne,
rozwijać
się,
osiągać
odpowiedni
poziom
jakości
życia,
3. warunkiem (środkiem) codziennego życia ( a nie jego celem), umożliwiającym lepszą jego
jakość, koncepcją, eksponującą korzyści ( dobre samopoczucie, sprawność fizyczna), a nie
negatywne skutki (choroby i zaburzenia).
1.2. Wymiary zdrowia.
Jak podaje Ogińska- Bulik i Juczyński( 2008) można wyodrębnić 6 wymiarów
zdrowia:
1. fizyczny- mechanistyczne funkcje ciała
2. umysłowy- funkcje związane z myśleniem
3. emocjonalny- doświadczenie emocji
4
4. społeczny- zdolność do nawiązywania i utrzymywania kontaktów z innymi
5. duchowy-
urzeczywistnianiu
takich
atrybutów
człowieka
,
jak
wolność,
odpowiedzialność, godność
6. publiczny- zależność od otoczenia ( mieszkanie, ubranie, higiena, kontrola
zanieczyszczeń, praca, prawa jednostki, transport, rekreacja itp.)
W ostatnich latach zaczęto zwracać uwagę na duchowy wymiar zdrowia, którego istotą
jest transcendencja, polegająca na wykraczaniu poza aktualne doświadczenie ”ja” ( WronaPolańska, 2008). Transcendencja może odbywać się w obrębie osoby( samorealizacja, rozwój
osobisty), jak i poza osobą ( w kierunku wyższej Istoty, Energii)( Wrona- Polańska, 2008).
Badania konceptualizowane na bazie modelu biomedycznego koncentrują się najczęściej
na wymiarze związanym ze zdrowiem fizycznym. Holistyczne ujęcie zdrowia wymaga
uwzględnienia także wymiaru psychologicznego i społecznego.
Spojrzenie na zdrowie
w trzech wymiarach – biologicznym, psychologicznym i społecznym określa się modelem
biopsychospołecznym, określanym jako ekologiczny.
W teorii systemowej obowiązuje hierarchia systemów, a każdy z nich działa na zasadzie
autoregulacji, W tej teorii człowiek jest częścią większego systemu, a z drugiej samodzielną
całością, ale złożoną z wielu podsystemów, układów. Zaburzenia powstałe w jednym
systemie wpływają na funkcjonowanie innych układów i uruchamiają procesy homeostazy
wewnątrzustrojowej.
W ujęciu salutogenetycznym zdrowie jest procesem utrzymywania dynamicznej
równowagi między możliwościami człowieka, a wymaganiami otoczenia . Takie dynamiczne
i procesualne ujmowanie zdrowia pozwala na umieszczenie go na kontinuum, począwszy od
pełnego zdrowia aż po jego utratę, czyli chorobę( Wrona-Polańska, 2008).
1.3 Rozumienie zdrowia przez dzieci.
U dzieci rozumienie zdrowia kształtuje się w relacji do choroby. W stadium myślenia
przedoperacyjnego (2-6 r.ż.) dziecko nie potrafi jeszcze różnicować przyczyn i skutków
zdrowia i choroby. Zaczyna je odróżniać dopiero w fazie operacji formalnych, wiążących się
z procesami myślenia abstrakcyjnego( Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008). Wraz z wiekiem
zmienia się pojęcie zdrowia, młodsze dzieci utożsamiają „ bycie zdrowym” z dobrym stanem
5
fizycznym, a dla dzieci starszych znaczenia nabierają takie wartości jak sprawność
funkcjonalna i komfort psychiczny
2. Czynniki zagrażające zdrowiu dzieci i młodzieży.
2.1 Czynniki związane z osobą dziecka:
- Osobowość
Spośród pięciu wymiarów osobowości według modelu Wielkiej Piątki Costy i McCrea,
najistotniejszymi czynnikiem powiązanym z zaburzeniami i chorobami są neurotyczność
i ugodowość. Jak podaje Oleś( za: Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008) cechy składające się na
model Wielkiej Piątki są w znacznym stopniu wrodzone, w co najmniej 40, a nawet w 50 %.
Istotny jest także wskaźnik korelacji stabilności cech, który wskazuje na to, że im starsza
osoba, tym mniejszy wpływ maja na nią wydarzenia życiowe i odwrotnie, im młodsza, tym
silniej skutki przeżytych wydarzeń ( zwł. traumatycznych) mogą ingerować w strukturę cech
osobowości.
- Do właściwości, które mogą przyczynić się do rozwoju chorób należy również
zaliczyć: lęk, depresyjność, gniew, wrogość, powściągliwość, zahamowanie, tłumienie
emocji, poza tym agresywność, skłonność do rywalizacji oraz nadmierna potrzeba osiągnięć.
Nie należy tych czynników traktować jako powodujących choroby, ale raczej jako czynniki,
które mogą zwiększać ryzyko zachorowania
- Temperament
Temperament określa się jako względnie stałe cechy osobowości występujące
u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mające swoje odpowiedniki w świecie zwierząt,.
Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiologiczne,
temperament podlega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz
indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem a środowiskiem( Strelau,
2006).
Wśród koncepcji temperamentu skoncentrowanych na dziecku można wymienić np.
Interakcyjną Teorię Temperamentu Thomasa i Chessa, którzy wyodrębnili trzy konstelacje
temperamentalne: temperament łatwy, temperament wolno rozgrzewający się oraz
temperament trudny, który staje się często źródłem zaburzeń w zachowaniu, a reprezentuje go
ok. 10 % populacji dzieci. Istotny zdaje się być fakt, że nie zachodzi bezpośrednia zależność
między temperamentem trudnym a zaburzeniami zachowania, gdy panuje zgodność między
temperamentem
jednostki
a
oczekiwaniami
i
wymogami
otoczenia(
rodziców,
wychowawców, rówieśników), co określane jest jako dobroć dopasowania,. Z kolei, gdy
6
zachodzi długotrwała i istotna rozbieżność, wtedy zakłócony jest rozwój i powstają
zaburzenia w zachowaniu, nawet w przypadku temperamentu łatwego( Strelau, 2006).
Wśród wielu determinant agresji- jako formy zaburzeń w zachowaniu będącej
skutkiem utrzymywania się stanu stresu- wymienia się cechy temperamentu. Tymi
wymiarami temperamentu, które odpowiedzialne są za zachowania agresywne są m.in.
tendencja do poszukiwania doznań praz impulsywność. Ekstrawertycy oraz neurotycy
charakteryzują się wysokim poziomem impulsywności w przeciwieństwie do osób
introwertywnych oraz tych cechujących się zrównoważeniem emocjonalnym. Poziom
impulsywności jest zmienną uwarunkowaną genetycznie i nie zależy od zmiennej płci osób
badanych ( Kossewska, 2008).
- Niski poziom empatii
Empatia jest jednym z czynników regulujących zachowanie jednostki, a w nielicznych
badaniach ujawniono jej wpływ na redukowanie zachowań aspołecznych i agresywnych
(Kossewska, 2008). W badaniach Kossewskiej( 2008) analiza statystyczna wykazała, że
istotnymi predykatorami agresji kontrolowanej społecznie są: niewłaściwe zachowania
asertywne, płeć męska i niski poziom empatii.
- Aleksytymia
Trudności w wyrażaniu emocji, słaba ekspresja emocjonalna mogą wiązać się
z zaburzeniem osobowości, jakim jest aleksytymia. Aleksytymia jest, jak pisze OgińskaBulik i Juczyński( 2008), nazywana także ślepotą emocjonalną czy analfabetyzmem
emocjonalnym, jest zjawiskiem ograniczającym dostęp człowieka do swojego wnętrza
i zjawiskiem zaburzającym procesy uświadamiania sobie własnych emocji. Osoby
z aleksytymią charakteryzuje brak umiejętności rozpoznawania stanów emocjonalnych,
przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi, trudności w ekspresji emocji, brak
zdolności do marzeń, wąskie zainteresowania, obniżona potrzeba poznawania, myślenie
konkretne, preferowanie rzeczy znanych, ukierunkowanie na fakty, trudności w radzeniu
sobie ze stresem, skłonność do unikania poszukiwania pomocy i wsparcia u innych( OgińskaBulik i Juczyński, 2008). Tendencje takie mogą być odzwierciedlane w postaci objawów
somatycznych. Literatura dostarcza danych wskazujących, że aleksytymia jest związana
z występowaniem niektórych chorób i zaburzeń psychosomatycznych, ujemnie wiąże się
z subiektywną oceną zdrowia, związana jest z doznawaniem przewlekłego bólu, trudnościami
z funkcjonowaniem układu oddechowego( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).
- Represyjny styl osobowości
7
Taki styl osobowości charakteryzuje się unikaniem myśli, które mogą spowodować
wystąpienie świadomych konfliktów lub kłopotliwych przeżyć, a także unikaniem innych
ludzi. Osoby skłonne do represji wykazują niski poziom lęku i przejawiają postawy obronne.
Negatywne skutki przejawiania takiego właśnie stylu osobowości to znaczne wahania
ciśnienia krwi, zwłaszcza w sytuacji stresu, a także wpływu represji na naturalną aktywność
komórek układu immunologicznego, zwanych naturalnymi zabójcami. U źródeł trudności
związanych z wyrażaniem emocji, niezależnie od form mechanizmów obronnych, znajduje
się lęk.
- Zahamowanie
Jednostki zahamowane charakteryzują się powściągliwością i sztywnością. OgińskaBulik i Juczyński( 2008) wymieniają cechy charakterystyczne takich jednostek: zanim
podejmą decyzję zwykle starannie rozważają wszystkie aspekty zagadnienia; wieżą, że
zawsze powinno się postępować zgodnie z wyznawanymi zasadami; rzadko podejmują
decyzje bez namysłu; są ostrożne, unikają ryzyka; prawie nigdy nie działają pod wpływem
impulsu; tłumią swoje myśli i uczucia. Osoby takie są bardziej podatne na zachorowanie na
choroby sercowo- naczyniowe i nowotworowe, poza tym tłumienie emocji przyczynia się do
zaostrzenia objawów astmy, cukrzycy i anoreksji. Nie należy także pomijać pozytywnych
stron posiadania osobowości zahamowanej, otóż osoby takie są „dobrze ułożone”.
Przestrzegają prawa, nieużalają się przed innymi i rzadko narzekają na kłopoty, które je
trapią.
- Gniew i wrogość
Williams i in ( za: Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008) przedstawili dane wskazujące, że
jednostki ujawniające wysoki poziom gniewu wykazywały o 50 do 75% większe ryzyko
rozwoju choroby wieńcowej, w porównaniu z osobami o niskim nasileniu tej cechy. W
powstawaniu chorób sercowo-naczyniowych szczególną rolę przypisuje się wrogości,
zwłaszcza kiedy współwystępuje z cynizmem. Gniew i wrogość łączą się także z innymi
właściwościami niekorzystnie wpływającymi na zdrowie, przede wszystkim neurotycznością
i introwersją, wchodzą także w skład wzoru zachowania A( Ogińska- Bulik i Juczyński,
2008).
Czynnikiem
psychologicznym
coraz
częściej
uwzględnianym
w
badaniu
uwarunkowań chorób układu krążenia u dzieci jest również poziom gniewu wewnętrznego
i wyrażanego na zewnątrz.
Przegląd literatury wskazuje na rolę tłumienia gniewu jako
czynnika sprzyjającego chorobie nadciśnieniowej, natomiast wyrażanie gniewu na zewnątrz
wydaje się bardziej związane z ryzykiem niedokrwiennej choroby serca, zwłaszcza gdy
8
współistnieje z psychospołecznie uwarunkowanym Wzorem Zachowania A ( Dubiel,
Dukalska, Bilewicz- Wyrozumska i Skierska, 2005).
- Wzór zachowania typu A
Wzór zachowania typu A jest definiowany jako „ zespół jawnego zachowania lub styl
życia, charakteryzujący się skrajnym współzawodniczeniem, walką o osiągnięcia,
agresywnością, pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia,
niepiciem mięśni twarzy, poczuciem presji czasu i nadmiernej odpowiedzialności(OgińskaBulik i Juczyński, 2008). Osobowość typu A charakteryzuje silna potrzeba osiągnięć,
tendencja do dominacji, agresywność, wysoka dynamika zachowań, energia przejawiana
w działaniu, pośpiech i niecierpliwość, wyrażany przez określony sposób mówienia,
poruszania się i gestykulacji, co związane jest z temperamentem człowieka.
Styl życia charakterystyczny dla osób z osobowością typu A stale utrzymuje stan
wewnętrznej gotowości, który nie tylko zwiększ poziom adrenaliny, lecz również zakłóca
równowagę całego systemu immunologicznego( Hart, 1995). Dziecko z osobowością typu A
jest stale w ruchu, stale zajęte, szybko je, szybko myśli i działa impulsywnie, zawsze robi
więcej niż jedną rzecz, jest niecierpliwe, lubi wyzwania, jest także kompetentne, bystre
i energiczne.
Wiele badań wskazuje, że zachowania typu A wpływają na nasilenie poziomu czynników
ryzyka niedokrwiennej choroby serca u dzieci. Wynika to stąd, że osoby o wzorze A są
bardziej obciążone emocjonalnie co pociąga za sobą przyśpieszoną akcję serca, wzrost
ciśnienia tętniczego, poziomu cholesterolu oraz zwiększone wydzielanie amin katecholowych
( Ogińska- Bulik, 2002). Już w wieku przedszkolnym u chłopców o typie A zaobserwowano
większe wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny oraz większe ciśnienie skurczowe krwi. Typ
osobowości A przekłada się na brak aktywności fizycznej, nadwagę i podwyższony poziom
lipidów.
2.2. Czynniki związane z otoczeniem dziecka:
- Rodzina.
Rodzina jest pierwszym środowiskiem dziecka, w którym nabywa on podstawowych
kompetencji społecznych . Relacje między członkami rodziny w zasadniczy sposób wpływają
na funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Jeżeli istnieją jakieś istotne i dość
traumatyczne zdarzenia w rodzinie zapewne mają one swoje odzwierciedlenie w psychice
dziecka. Bolesne doświadczenia w rodzinie, takie jak ciężka choroba lub śmierć jednego
z rodziców lub rodzeństwa zawierają w sobie wysoki potencjał napięć i obciążeń( Portmann,
9
2007). Wraz z przemianami społecznymi i kulturowymi wzrasta ilość rozwodów rodziców,
separacji z jednym z opiekunów, czy pojawiających się nowych członków rodziny.
Niejednokrotnie pociąga to za sobą zmianę miejsca zamieszkania, szkoły, utratę koleżanek
i kolegów. Bardzo trudno dziecku przystosować się do nowej sytuacji rodzinnej,
zaakceptować macochę, czy ojczyma. Poza tym pojawia się także problem nowego
rodzeństwa.
Dość istotnym problemem jest także brak czasu dla dzieci ze strony rodziców
spowodowany nadmiarem obowiązków zawodowych. Stres i obciążenie psychiczne rodziców
wpływa również na samopoczucie dzieci. Poza tym dzieci pozostawione same sobie znajdują
sobie różne nowe, często niekorzystne dla nich zajęcia np. spędzają godziny przed
telewizorem lub komputerem.
Należy wspomnieć także o pojęciu „rodziny psychosomatycznej”. “Rodzina
psychosomatyczna" opisana przez specjalistę w zakresie terapii rodzinnej, Salvadore'a
Minuchina, byłaby więc (oprócz innych czynników) podłożem anoreksji, bulimii czy otyłości.
Rodzinę “psychosomatyczną" charakteryzują skomplikowane relacje wewnętrzne między
poszczególnymi osobami i pokoleniami, ich przesadna bliskość i intensywność wzajemnych
zachowań, nadopiekuńczość jednych względem drugich, rygoryzm, brak umiejętności
przystosowania się, zarówno w obrębie rodziny, jak w stosunku do świata zewnętrznego;
niezdolność stawiania czoła kryzysom i unikanie otwartych konfliktów, które przez to
pozostają nierozwiązane. Widziana z zewnątrz, rodzina taka zdaje się funkcjonować
w zamkniętym kręgu, ukrywa napięcia pod pozorami normalności, na użytek świata starając
się stworzyć wrażenie harmonii, szczęścia, doskonałej jedności wszystkich członków. Ale
w tej sztucznie zamkniętej przestrzeni nie dochodzi do głosu żadna krytyka, a myśl
o konflikcie między członkami rodziny jest nie do pomyślenia. Rodzice, nie umiejąc
rozwiązać własnych problemów małżeńskich, przekształcają je w problem ogólnorodzinny,
wplątując w problemy dzieci, które zmuszane są do udziału w mniej lub bardziej stałych
koalicjach. Z punktu widzenia grupy rodzinnej anomalia jednego z jej członków skupia na
nim napięcia wewnątrzrodzinne i ustawia w pozycji kozła ofiarnego, co pozwala wzmocnić
zagrożoną spójność grupy. Ta rola kozła ofiarnego, rodząc ciągły stres, wywołuje u danej
jednostki np. zaburzenia zachowań żywieniowych. W rodzinach bywa to przeważne dziecko,
jako najsłabsze ogniwo. Zostaje ono „oddelegowane do chorowania”.
10
- Rówieśnicy.
W późnym dzieciństwie i okresie dorastania bardzo ważną grupą są rówieśnicy. To oni
stanowią punkt odniesienia dla swoich działań, zachowań czy stają się przyczyną
kształtowania określonych wartości i zasad. Dziecko, które nie ma kontroli w domu i nie
czuję zaufania do rodziców może znaleźć oparcie w grupie rówieśniczej. Pomimo, że grupa
rówieśnicza może w pewnym sensie zrekompensować brak wsparcia w rodzinie, istnieje
ryzyko, że dziecko, czy nastolatek zostanie całkowicie „ wchłonięty” przez grupę, co może
się okazać zgubne w przypadku niektórych subkultur, gangów, czy sekt. Niesie to ogromne
zagrożenie dla młodego człowieka, gdyż zasadniczo nawet w takiej grupie znajduje on
oparcie i zrozumienie dla swoich problemów, nie zdając sobie sprawy z faktu jakie problemy
długofalowe to wywołuje. Młody człowiek uczy się zachowań agresywnych poprzez
naśladowanie i modelowanie, niejednokrotnie popada w alkoholizm i narkomanię, co
niekorzystnie odbija się na jego zdrowiu psychicznym i fizycznym.
Należy także wspomnieć o funkcjonowaniu dziecka w klasie szkolnej, gdyż może ono
stać się ofiarą starszego, czy silniejszego kolegi, może być dręczone, bite i poniżane. W dobie
nowych technologii mamy także do czynienia z cyberprzemocą, na co należy zwrócić
szczególną uwagę rodziców i nauczycieli, a także samych dzieci, które nie umieją poradzić
sobie z taką forma przemocy, a wstydzą się prosić o pomoc. Nagrania z telefonów
komórkowych
czy
złośliwe
komentarze
do
zdjęć
umieszczanych
na
portalach
społecznościowych, bądź umieszczanie spreparowanych fotografii przedstawiających daną
osobę np w intymnych sytuacjach, może doprowadzić do problemów z nauką, depresji,
a w skrajnych przypadkach do samobójstwa dziecka, czy nastolatka.
- Szkoła.
Szkoła stanowi zasadniczy element życia każdego młodego człowieka. W naszym
społeczeństwie występuje wysoka presja oczekiwać i wymagań wobec już najmłodszych
dzieci., co staje się przyczyną stresu. W klasie szkolnej jest wiele sytuacji, które mogą
wywołać stres np. nauczyciel, który nawet nieświadomie zawstydza dziecko, a także inne
dzieci, które mogą wyśmiewać, czy przejawiać różnorodne formy agresji wobec kolegi.
Należy zwrócić także uwagę na fakt, że stresogenna może być także struktura szkolna, która
ułatwia powstawanie konkurencji i selekcjonowanie uczniów, a także forma lekcji. Poza tym
należy zwrócić także uwagę na współpracę szkoły z rodziną ucznia, której niejednokrotnie
wcale nie ma. Nieważne stają się indywidualne problemy dziecka, które winny być
rozpatrywane wieloaspektowo, z uwzględnieniem jego podstawowych potrzeb i sytuacji
rodzinnej. Brakuje porozumienia miedzy nauczycielami, a także miedzy nauczycielami
11
a rodzicami. Poza tym gabinety pedagogów, czy psychologów szkolnych są miejscem, do
których dziecko odsyłane jest niejednokrotnie za karę, co ma związek właśnie z brakiem
porozumienia miedzy nauczycielami i pedagogiem, czy psychologiem, a na dodatek liczba
godzin pracy psychologa czy pedagoga w szkole jest stanowczo zbyt mała, co jest wynikiem
oszczędności. Wszystko to może niekorzystnie wpływać na rozwój dziecka, staje się
przyczyną stresu i niemożności poradzenia sobie z problemami, zwłaszcza, kiedy dziecko nie
posiada oparcia w rodzinie.
Należy zwrócić uwagę także na dość banalne wydawałoby się aspekty np. stan klas
szkolnych, czy wyposażenia sal gimnastycznych, a także dostosowanie krzesełek i ławek do
wzrostu dziecka, co zasadniczo wpływa na samopoczucie i funkcjonowanie fizyczne ucznia.
W szkołach nie zawsze standardy te są spełniane.
- Środowisko.
Na zdrowie dziecka ma także wpływ otoczenie i miejsce, w którym ono się
wychowuje. Środowiska patologiczne mogę niekorzystnie oddziaływać na dziecko, które za
każdym razem wychodząc z domu ogląda alkoholików, czy rówieśników, których jedyną
rozrywką jest palenie papierosów i zażywanie narkotyków. Nawet dziecko, które wychowuje
się w normalnej rodzinie może ulec wpływom tak niekorzystnego środowiska.
Ważne jest także, aby dzieci i młodzież zapewnione miały miejsca do zabawy, tereny zielone
czy ścieżki rowerowe, co sprzyja aktywności fizycznej i pozwala młodemu człowiekowi
odreagować stres, a także poprawić stan swojej kondycji fizycznej, co w dobie epidemii
otyłości jest bardzo znaczące.
Dzieciom i młodzieży należy także zapewnić dostęp do podstawowej opieki
medycznej, dbać o ich stan fizyczny i psychiczny. Brak opieki medycznej niekorzystnie
wpływa na zdrowie dzieci i młodzieży i chociaż może nie mieć to bezpośrednich skutków,
może objawiać się późniejszymi konsekwencjami zdrowotnymi.
- Media.
Przy omawianiu wpływu mediów na dziecko należy wziąć pod uwagę takie aspekty
jak warunki zewnętrzne, a więc odległość od ekranu, ostrość obrazu, pozycja przy siedzeniu,
a także dobór odpowiednich programów, storn internetowych i gier komputerowych. Należy
wymienić negatywne skutki dla zdrowia fizycznego: szkodliwy wpływ na wzrok dziecka,
pojawianie się wad postaw u dzieci, obniżenie się sprawności fizycznej, otyłość, zaburzenia
przemiany materii, zmiany w układzie nerwowym,
ale także skutki dla zdrowia
psychicznego: redukcja rozmów w rodzinie, stany lękowe, agresję, pobudzenie emocjonalne.
Stają się one nerwowe, niespokojne, tracą apetyt, przeżywają lęki nocne, co może
12
doprowadzić do nerwicy. Poza tym oglądając tyle scen agresji dziecko przyzwyczaja się, że
jest ona powszechna i stać się może formą rozwiązywania jego problemów, co więcej
napastnicy przedstawiani są zazwyczaj w atrakcyjny sposób, co może modelować zachowania
agresywne.
- Styl życia rodziny.
Do czynników istotnych dla zdrowia dzieci i młodzieży należy także wymienić styl życia
rodziny, które dziecko w dużym zakresie przejmuje i realizuje w swoim życiu. Nie ulega
wątpliwości, że czynnik ten może być modyfikowany przez dziecko, jednak często też jest
przejmowany od rodziców. Do zachowań zagrażających zdrowiu dziecka należą przede
wszystkim: mała aktywność fizyczna ; nieprawidłowości w sposobie żywienia w tym:
nadmiar energii pobieranej z pożywieniem, niedobór spożycia mleka i jego przetworów,
owoców i warzyw, nieregularność posiłków; palenie tytoniu ; nadmierne spożycie alkoholu,
zwłaszcza napojów wysokoprocentowych; używanie substancji psychoaktywnych.
Badania pokazują, że bardzo szkodliwym czynnikiem dla zdrowia dziecka jest palenie
papierosów przez matki zarówno w okresie pre- jak i postnatalnym. Problem ten wydaje się
być dość istotny, ponieważ coraz więcej kobiet pali papierosy. Wśród negatywnych
konsekwencji dla zdrowia dziecka, jakie niesie ze sobą palenie papierosów przez kobiety
w ciąży należy wymienić: małą masę urodzeniową dzieci oraz przedwczesne porody.
W grupie noworodków urodzonych przez matki palące w ciąży, zaobserwowano obniżenie
ogólnej liczby leukocytów, zwłaszcza komórek dendrytycznych. Zmiany te prowadzą do
zaburzeń odporności i większej zachorowalności u tych dzieci( za: Zagierski, WośWasilewska i in., 2008). U noworodków płci męskiej urodzonych przez matki palące
stwierdzono zaburzenia rytmu serca, co ma najprawdopodobniej związek z wpływem dymu
papierosowego na równowagę sympatyczno-parasympatyczną autonomicznego układu
nerwowego( za: Zagierski, Woś-Wasilewska i in., 2008).
Palenie papierosów przez matkę podczas ciąży jest głównym czynnikiem ryzyka
wystąpienia zespołu nagłej śmierci niemowląt (SIDS). Mimo iż patomechanizm tego zespołu
nie jest poznany, istnieje związek przyczynowy między prenatalną ekspozycją na dym
papierosowy a jego występowaniem. Ryzyko wystąpienia SIDS u dzieci matek palących
wzrasta 2-3-krotnie i rośnie wraz z liczbą wypalanych przez matkę papierosów( Zagierski,
Woś-Wasilewska i in., 2008). Palenie przez domowników wpływa negatywnie na rozwój
somatyczny, psychoruchowy i poznawczy dzieci. Spośród istotnych chorób związanych
bezpośrednio z narażeniem na składniki dymu tytoniowego wymienia się: nagłe zgony
noworodków, astmę, choroby alergiczne, infekcyjne schorzenia układu oddechowego,
13
reumatoidalne zapalenia stawów, nieswoiste zapalenia jelit, otyłość, bulimię, zaburzenia
uwagi, ADHD oraz choroby nowotworowe( Zgierski, Woś- Wasilewska i in, 2008). Poza tym
należy także wspomnieć o tym, że dzieci matek palących znacznie częściej zaczynają palić
w okresie dorastania, co wiąże się, poza wpływem kulturowym i społecznym, także
z wczesną nauką smaku nikotyny.
3. Czynniki chroniące zdrowie dzieci i młodzieży.
3.1 Czynniki związane z osobą dziecka:
- Poczucie koherencji.
Poczucie koherencji jest terminem wprowadzonym przez Antonovsky’ego , oznacza
sposób widzenia świata, ogólna orientacja życiowa odnosząca się do szerokiego zakresu
bodźców i zdarzeń wywodzących się z przeszłości i dostrzeganych w przyszłości ( KosińskaDiec i Jelonkiewicz, 2001). Składa się z trzech podstawowych komponentów: zrozumiałościspostrzegania napływających informacji jako spójnych , ustrukturyzowanych, mających sens
poznawczy; sterowalności- dostrzeganie zasobów będących do dyspozycji jednostki, które
pozwalają sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce; sensowności- poczucia, że pewne
problemy i wymagania stawiane przez życie warte są inwestowania energii oraz stają się
bardziej wyzwaniem niż kłopotem czy nieszczęściem( Kosińska- Diec i Jelonkiewicz, 2001).
Silne poczucie koherencji umożliwia zachowanie równowagi organizmu oraz wykorzystanie
w pełni zasobów organizmu. Wiąże się ze zdrowiem somatycznym i psychicznym. Z badań
Kosińskiej- Dec i Jelonkiewicz( 2001) wynika, że można wiązać poczucie koherencji
dorastających zarówno z właściwościami ich środowiska rodzinnego, jak i z właściwościami
jednostki, mocne strony rodziny są najistotniejszą zmienną wyjaśniającą poziom poczucia
koherencji chłopców i dziewcząt, poczucie koherencji związane jest także z właściwościami
samych dorastających- poczuciem przygnębienia i zadowolenia z różnych dziedzin życia,
u dziewcząt zmienne te wyjaśniają aż 59% zróżnicowania poczucia koherencji, u chłopców
dołącza się jeszcze pesymizm wyjaśniający łącznie aż 64% wariancji poczucia koherencji, co
świadczy, ze zmienne te są bardzo ważne dla formowania się poczucia koherencji.
-Optymizm życiowy.
Jak pisze Ogińska- Bulik i Juczyński ( 2008) prezentowane w literaturze definicje
optymizmu można sprowadzić do dwóch ujęć, tj. skłonności jednostki do spostrzegania
i wartościowania świata w kategoriach pozytywnych albo do oczekiwania raczej pomyślnych
niż niepomyślnych zdarzeń w przyszłości. W odniesieniu do dzieci i młodzieży należy
wspomnieć o teorii Seligmana, według której źródeł optymizmu można upatrywać
14
w kształtowanym w okresie dzieciństwa stylu wyjaśniania zdarzeń zarówno pomyślnych, jak
i niepomyślnych, ten styl decyduje czy ktoś jest optymistą czy pesymistą. Według Seligmana
(1997) optymizm częściowo dziedziczony, kształtuje się poprzez doświadczanie sukcesu,
w wieku przedszkolnym poprzez poczucie zaradności, skuteczne działanie, a przez co dążenie
do celu mimo trudności, w wieku szkolnym- zachęcanie do sprawnego działania, a także
wykształcenie odpowiedniego sposobu myślenia, wyjaśniania ewentualnych porażek, poza
tym poprzez właściwe kierowanie dzieckiem i dawanie przykładu rodziców( optymizm
rodziców), wytwarzające optymistyczne nastawienie uwagi krytyczne osób ważnych dla
dziecka np. rodziców, nauczycieli.
Optymizm pozwala przezwyciężać zagrożenia, przyczynia się do poprawy sytuacji
życiowej, sprzyja rozwojowi, pozwala spoglądać w przyszłość z nadzieją, bez obaw i lęków
(Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008). Optymista to osoba, która ufa ludziom, poświęca im wiele
czasu, osoba otwarta na nowe rozwiązania, łatwiej zmienia sytuację niekorzystną na
korzystną. W długofalowych badaniach prowadzonych przez Cassidy ( Ogińska- Bulik
i Juczyński, 2008) na grupie młodych ludzi( pierwszego pomiaru dokonywano w wieku 16
lat) wykazano, że wysoki poziom optymizmu wiąże się pozytywnie z motywacja do osiągnięć
i sprzyja pozytywnej ocenie stanu zdrowia, w tym również dobrostanu psychicznego.
- Poczucie własnej wartości.
Do badania poczucia własnej wartości u dzieci i młodzieży przeznaczony jest
Inwentarz Poczucia Własnej Wartości Coopersmitha. Autor definiuje poczucie własnej
wartości jako ocenę własnego znaczenia, kompetencji i sukcesu w odniesieniu do innych.
Skala stworzona przez Coopersmitha mierzy cztery wymiary poczucia własnej wartości tj.
w rodzinie, w towarzystwie, w szkole i osobiście( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).
Ogińska- Bulik i Izydorczyk( 2000) w badaniach przeprowadzonych na dzieciach chorych na
białaczkę i dzieciach zdrowych otrzymały wyniki świadczące o tym, że poczucie własnej
wartości dzieci chorych jest niższe w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. Różnice istotne
statystycznie dotyczą funkcjonowania ogólnego i ja w rodzinie. Poza tym niższe poczucie
własnej wartości wiąże się z bardziej sporadycznym korzystaniem z aktywnych technik
radzenia sobie.
Dzieci chore , które charakteryzuje wyższe poczucie własnej wartości
w porównaniu z tymi o niższym, wykazują większe nasilenie aktywnego stylu radzenia sobie
w sytuacji stresu. w badaniach zwraca się także uwagę nie tylko na poziom poczucia własnej
wartości, ale także jego stabilność, ponieważ wysokie, lecz niestabilne poczucie własnej
wartości wiąże się z większą wrogością i gniewem i jest jedną z form tzw. kruchego poczucia
własnej wartości, co powiązane jest z gorszym zdrowiem( Ogińska-Bulik i Juczyński, 2008).
15
Dziecko, które ma poczucie własnej wartości, chętnie podejmuje nowe zadania, bo
wierzy, że jest zdolne do ich rozwiązania. Stawiane przed nim trudne zadania nie stanowią dla
niego zagrożenia, a przeciwnie - wyzwanie. Może sprawdzić się w działaniu,
w rozwiązywaniu problemów, które przed nim postawiono. Rozwiązanie zadania rodzi
poczucie zadowolenia i satysfakcję z podejmowanej aktywności. Dziecko ma poczucie sensu
własnych działań i sensu swojego istnienia. Zadowolenie przynosi mu własna aktywność
i kontakty z dorosłymi oraz z rówieśnikami. Można powiedzieć, iż dziecko ma poczucie
dobrej jakości życia psychicznego, w przeciwieństwie do dziecka, u którego ukształtowało się
poczucie niższości(Kielańska, 2000).
- Poczucie własnej skuteczności.
Poczucie własnej skuteczności wiąże się z przeświadczeniem, że jednostka potrafi
sobie poradzić nawet w niesprzyjających warunkach. Badania Juczyńskiego ( za: OgińskaBuli i Juczyński, 2008) wykazały, że istotnie statystycznie niższe wskaźniki poczucia
skuteczności ujawniają badani reprezentujący środowisko dużego miasta, chłopcy uzyskali
wyższy wynik niż dziewczęta w czynniku siły, zaś dziewczęta wyższy niż chłopcy
w czynniku wytrwałości. Osoby dysponujące wysokim poczuciem własnej skuteczności mają
większą motywację do podejmowania różnorodnych aktywności, potrafią lepiej korzystać
z posiadanych zasobów psychicznych, co umożliwia im zaspokajanie różnorodnych potrzeb
(Okulicz- Kozaryn i Pisarska, 2001). W badaniu pilotażowym przeprowadzonym przez
Okulicz- Kozaryn i Pisarską( 2001) autorki uzyskały wyniki świadczące o tym, iż poczucie
skuteczności jest obiecującym „ pozytywnym” wskaźnikiem zdrowia psychicznego
nastolatków.
Przekonania dotyczące własnej skuteczności wpływają na ocenę osobistych zasobów
jednostki w sytuacji stresowej i wybór intencji działania, a wiara w swoje możliwości sprzyja
osiągnięciu sukcesu i wyzwala dodatkową energię, jednak aby te przekonania dotyczące
własnej skuteczności pełniły rolę samoregulacyjną muszą uwzględniać rzeczywiste
możliwości jednostki ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Poczucie własnej skuteczności
wpływa na stres, radzenie sobie i na zdrowie jednostki. Może to być wpływ bezpośredni, jak
i pośredni, poprzez modyfikowanie poczucia stresu i wybór odpowiednich strategii radzenia
sobie( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).
- Poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia.
Termin ten został wprowadzony przez Rottera, autor wyróżnił wewnętrzne
i zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Odnosząc konstrukt umiejscowienia kontroli do
problematyki zdrowia przyjęto założenie, że wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia,
16
wiążące się z przyjęciem większej odpowiedzialności za swoje zdrowie, sprzyja zdrowiu.
Sytuacja jest bardziej złożona z zewnętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli zdrowia,
gdyż zostało ono podzielone na dwa t.j. związane z wpływem innych oraz z przekonaniem
o wpływie przypadku czy losu. Zdarzają się sytuacje, gdy przekonanie o silnym wpływie
innych może być bardziej korzystne, np. w chorobach ostrych lub przewlekłych, przy
profesjonalnych rekomendacjach zachowań zdrowotnych. Natomiast w sytuacji inicjowania
nowych zachowań zdrowotnych zewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia, przypisujące
większe znaczenie oddziaływaniu innych lub wpływie przypadku, raczej sprzyja zdrowiu
(Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). W badaniach dzieci i
młodzieży stwierdzono
występowanie statystycznie istotnych różnic związanych z wiekiem i środowiskiem,
najbardziej w odniesieniu do wpływu innych. Wraz z wiekiem wyraźnie maleją przekonania
dotyczące wpływu na własne zdrowie innych osób, wzrasta zaś kontrola wewnętrzna
(Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).
-Inteligencja emocjonalna.
Niski poziom inteligencji emocjonalnej, czyli jej deficyt jest niekorzystny dla zdrowia
i może prowadzić do zaburzeń psychosomatycznych ( Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008).
Brak empatii i niezdolność odczuwania emocji są charakterystyczne dla aleksytymii, która
sprzyja rozwojowi chorób somatycznych, poza tym osoby z deficytami w zakresie
emocjonalności są bardziej podatne na uzależnienia, a używki stanowią dla nich metodę
łagodzenia lub wypierania uczuć, z którymi nie dają sobie rady ( Ogińska- Bulik i Juczyński,
2008). Badania prowadzone na grupie nastolatków przez Trynidad i Johnson( za: OgińskaBulik i Juczyński, 2008) wykazały, że osoby uzyskujące wyższe wyniki w zakresie
inteligencji emocjonalnej rzadziej paliły i piły alkohol, ponadto inteligencja emocjonalna
dodatnio korelowała z przekonaniem o dużym znaczeniu dobrych wyników w nauce.
- Odporność psychiczna( resilience).
Najczęściej odporność psychiczną ujmuje się jako zdolność, cechę lub kompetencję
dzieci do efektywnej realizacji zadań rozwojowych lub osiągania pozytywnej adaptacji
pomimo występujących w ich życiu chronicznych zagrożeń, niekiedy o dużej sile ( Pilecka
i Fryt, w druku). Deater- Deckard, Ivy i Smith ( za: Pilecka i Fryt, w druku) podsumowując
wiele badań nad temperamentalnymi uwarunkowaniami dziecięcej odporności, podkreślają,
że: skuteczna samoregulacja pomaga dzieciom bardziej konstruktywnie radzić sobie
w trudnych sytuacjach, wytrwałość sprzyja znalezieniu bardziej adekwatnych strategii
radzenia sobie, zwłaszcza w tych sytuacjach, w których poziom frustracji ustawicznie
wzrasta, plastyczność promuje odporność w ten sposób, że pozwala dzieciom znaleźć zasoby
17
znajdujące się poza sytuacją problemową, pozytywne emocje aktywizują zmaganie się ze
stresem i wzmacniają przekonanie, że podejmowane wysiłki muszą być skuteczne, dzieci
pozwalające sobą kierować oraz łatwo nawiązujące interakcje społeczne, potrafią lepiej
wykorzystać wskazówki swoich opiekunów w radzeniu sobie ze stresem, zyskują w ten
sposób podwójne wzmocnienie swojej odporności psychicznej- jedno dzięki określonym
cechom temperamentu, a drugie dzięki wysokiej jakości relacji społecznych. E. Grotberg
(2000) zwraca uwagę, że istnieją trzy źródła odporności psychicznej dziecka: ja mam( pełne
zaufania relacje z innymi, wyraźne reguły postępowania, wzory ról społecznych, zachętę do
bycia autonomicznym, dostęp do służby zdrowia, edukacji, pomocy społecznej i służb
gwarantujących bezpieczeństwo), ja jestem( kochany, przyciągający uwagę innych osób,
kochający, empatyczny i altruistyczny, dumny z siebie, niezależny i odpowiedzialny, pełen
nadziei, wiary i zaufania) i ja mogę( komunikować się, rozwiązywać problemy, radzić sobie
ze swoimi uczuciami i impulsywnością, ocenić własny i innych temperament, ustalać oparte
na zaufaniu relacje z innymi).
3.2 Czynniki związane z otoczeniem dziecka:
- Rodzina.
Do czynników chroniących zdrowie dzieci i młodzieży związanych z rodziną należą
przede wszystkim wsparcie rodziców, jasne zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców
względem dzieci, dobra komunikacja w rodzinie między rodzicami oraz między rodzicami
i dziećmi, nadzorowanie i monitorowanie czasu wolnego dziecka, spędzanie z dzieckiem
czasu wolnego, zaangażowanie rodziców w problemy dziecka zarówno szkolne jak i osobiste,
konstruktywna krytyka, dawanie dziecku możliwości rozwoju własnych zainteresowań,
okazywanie miłości poprzez słowa i czyny we właściwy dla wieku dziecka sposób, częstsze
nagradzanie, a nie karanie dziecka, zachęcanie do niezależności i autonomii, okazywanie
wsparcia, dbanie o zdrowie somatyczne dzieci. Poza tym rodzice utrzymują równowagę
między pozwalaniem dziecku na samodzielność i dyskretną pomoc, niwelują konsekwencje
błędnego zachowania za pomocą miłości i empatii tak, aby ponoszona przez dziecko porażka
nie powodowała zbyt dużego stresu lub obawy o utratę miłości i akceptacji,
zachęcają
dziecko do plastyczności w doborze różnych czynników odporności jako odpowiedzi na
sytuacje trudne, na przykład, poszukiwanie pomocy zamiast podejmowania bezowocnych
prób samodzielnego poradzenia sobie z trudną sytuacją, okazywanie empatii zamiast gniewu,
dzielenia się uczuciami z przyjacielem, zamiast samotnego odczuwania cierpienia (Grotberg,
2000).
18
Poza tym na zdrowie dzieci i młodzieży wpływa także zdrowy styl życia rodziny,
kształtowanie zdrowych nawyków żywieniowych, a także promowanie aktywności fizycznej
przez rodziców
- Rówieśnicy.
Grupa rówieśnicza stanowi dla młodego człowieka istotny punkt odniesienia
w kształtowaniu jego wartości i poglądów. Ważne jest dla zdrowia dziecka, czy nastolatka,
aby grupa ta akceptowała normy społeczne, posiadała aspiracje edukacyjne, a także
wykazywała zachowania prospołeczne. W sytuacji, kiedy młody człowiek nie posiada
wsparcia w postaci choćby jednego przyjaciela, w sytuacji trudnych relacji z rodzicami, sam
musi zmagać się ze swoimi problemami. Posiadanie choćby jednego, ale prawdziwego
przyjaciela, pozwala mu uzyskać oczekiwane wsparcie emocjonalne i daje możliwość
podzielenia się swoimi problemami, a także możliwość wspólnego spędzania czasu
i wykorzystania go w sposób efektywny. Może to uchronić dziecko, czy nastolatka przez
złym wpływem środowiska, w którym się znajduje, co może mieć pozytywne konsekwencje
dla jego zdrowia psychicznego i fizycznego.
- Szkoła.
Szkoła powinna również w zasadniczy sposób wpływać na kształtowanie dobrego
zdrowia u swoich uczniów. W tej kwestii ma ona duże pole manewru. Należy wspomnieć
o tym, że przede wszystkim dobra współpraca nauczycieli z rodzicami ucznia na pewno
przynosi pozytywne skutki dla zdrowia młodego człowieka. Poza tym atmosfera panująca w
klasie ma także swoje odzwierciedlenie w psychice dziecka. Promowanie aktywności
fizycznej i dbanie o dobry stan zdrowia swoich uczniów, a więc gabinet pielęgniarki czy
stomatologa w szkole jest także dobrym pomysłem. Zasadniczą kwestią jest także dobry
klimat szkoły, wparcie nauczycieli, czy doświadczanie pozytywnych wzmocnień przez
uczniów, co sprzyja rozwojowi zainteresowań, a także uczy poprawnych zachowań. Ważne,
aby uczniowie mieli wyraźnie wyznaczone granice, a także jasno określone zasady
zachowania i postępowania. Na lekcjach wychowawczych należy zwracać uwagę na konflikty
między uczniami i uczyć sposobów ich rozwiązywania w formie mediacji. W każdej szkole
powinien być gabinet pedagoga i psychologa szkolnego, a nauczyciele powinni zachęcać
uczniów do korzystania z pomocy fachowców w sytuacjach, w których nie potrafią sobie
sami poradzić, a nie mogą liczyć na wsparcie rodziny. Klasy szkolne i pracownie powinny
być dobrze wyposażone, po to, aby uczniowie mogli w pełni rozwijać swoje zainteresowania,
a nauczyciele poszczególnych przedmiotów powinni wspierać uczniów w ich poczynaniach
i zachęcać, a także udzielać wskazówek, gdzie i w jaki sposób mogą rozwijać swoje pasje.
19
Szkoły winny zadbać także o zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka, ponieważ
oczywistym jest, że np. głodne dziecko nie będzie w stanie sprawnie funkcjonować w klasie
szkolnej i na lekcji. Zasadniczą kwestią jest także znajomość sytuacji rodzinnej ucznia
i ewentualnych problemów z jakimi zmaga się dziecko, czy jego rodzina, po to, aby móc w
jakiś sposób zareagować, czy udzielić niezbędnej pomocy w miarę możliwości szkoły. Szkoła
powinna również zadbać o bezpieczeństwo swoich uczniów.
- Środowisko.
Środowisko, w którym wzrasta młody człowiek odgrywa również bardzo ważną rolę
w procesie kształtowania się hierarchii wartości i poglądów młodego człowieka, a także
wpływa na jego dobrostan fizyczny i psychiczny. Ważne jest, aby młody człowiek:
zaangażował się w konstruktywną działalność, kluby młodzieżowe, zajęcia sportowe,
wspólnoty religijne, wolontariaty, czy działalność charytatywną, aby swoje zasoby mógł
pozytywnie wykorzystać. Poza tym istotne jest przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo, dostęp do
ośrodków rekreacji, klubów, poradni, czy ośrodków interwencji kryzysowej, po to, by w razie
trudności, czy problemów młody człowiek mógł się tam zgłosić i uzyskać niezbędne
wsparcie, kiedy jego indywidualne zasoby zostaną już wyczerpane. Istotny wydaje się być
również fakt posiadana dorosłego mentora, autorytetu, którym może być rodzic, trener, osoba
duchowna, czy nauczyciel. Ważne jest także środowisko przyrodnicze, dostęp do terenów
zielonych z dala od miejskiego zgiełku i zanieczyszczeń, obecność parków, boisk
sportowych, ścieżek rowerowych, gdzie można zarówno wypocząć, jak i aktywnie spędzić
czas.
- Wsparcie społeczne.
W okresie dzieciństwa i adolescencji sytuacja psychologiczna młodego człowieka
obfituje w różnego rodzaju trudności, które związane są z problemami rodzinnymi, stresem
związanym ze szkoła, czy zmianami zachodzącymi w jego poczuciu tożsamości
i budowaniem nowych relacji interpersonalnych. Zmiana szkoły, czy przejście na wyższy etap
edukacyjny wymusza na młodym człowieku budowanie nowych więzi, a także ponowne
definiowanie swojej pozycji grupowej w gronie nowych kolegów. W tych kwestiach bardzo
pomocne i wpływające pozytywnie na funkcjonowanie dziecka, czy nastolatka zdaje się być
wsparcie społeczne, zarówno udzielone przez rodziców, ale także nauczycieli, czy
rówieśników, które w znaczący sposób ułatwia uporanie się z trudnościami. Jak pisze
Prochwicz ( 2008) w ocenie tego wsparcia społecznego szczególnie użyteczny wydaje się
model efektu głównego wsparcia społecznego, w którym przyjmuje się, że zdolność radzenia
sobie z sytuacją problemową jest przede wszystkim wypadkową przekonań jednostki
20
o dostępności źródeł wsparcia. Wysoki poziom wsparcia ze strony rodziców, czy grupy
rówieśniczej pozytywnie wpływa na funkcjonowanie w szkole i zdrowie psychiczne
młodzieży. Brak wsparcia prowadzi do depresji, niskiej odporności na stres, poczucia
nieadekwatności, negatywnie wpływa na poczucie własnej wartości, a także sprzyja
zachowaniom przestępczym.
Z badań Prochwicz( 2008) wynika, że wsparcie społeczne
udzielane uczniom gimnazjum zarówno w środowisku rodzinnym, jak i szkolnym może być
jednym z czynników regulujących zachowania agresywne.
- Programy profilaktyczne, edukacja zdrowotna, promocja zdrowia.
Programy profilaktyczne, czy edukacja zdrowotna powinny być wprowadzane do
szkół, a także do określonych środowisk. Wprowadzana powinna być profilaktyka pierwszodrugo- i trzeciorzędowa, co w pewnym zakresie jest już realizowane. Programy
profilaktyczne podnoszą poziom świadomości społecznej i uwrażliwiają już najmłodsze
dzieci na problemy związane ze zdrowiem fizycznym i psychicznym. Wskazują prawidłowe
sposoby postępowania i rozwiązywania swoich problemów, a także miejsca, czy grupy,
w których młodzi ludzie mogą znaleźć pomoc. Jeżeli profilaktyka i promocja zdrowia
wprowadzane są od najmłodszych lat istnieje duże prawdopodobieństwo wykształcenia w
sporej grupie dzieci prawidłowych nawyków związanych ze zdrowiem fizycznym,
a mianowicie rozumienie idei badań profilaktycznych, prawidłowej diety i odpowiedniego
poziomu aktywności fizycznej, a także prawidłowych umiejętności radzenia sobie ze swoim
problemami i stresem, co ma olbrzymie znaczenie dla utrzymania zdrowia psychicznego, a co
z kolei rzutuje na przyszłe zdrowie całego społeczeństwa.
4. Zakończenie
Zdrowie jest zasobem, który wymaga stałej troski polegającej na zapobieganiu
powstawania chorób i zaburzeń oraz kształtowaniu prozdrowotnego stylu życia, środowiska
fizycznego i społecznego. W każdym okresie życia zdrowie stanowi najistotniejszy czynnik,
który pozwala nam realizować się
i spełniać nasze powinności. Pomnażanie zasobów
zdrowia to zwiększanie umiejętności życiowych umożliwiających skuteczne radzenie sobie
z zadaniami i wyzwaniami życia codziennego.
Podejmowane działania, polegające na rozwijaniu umiejętności życiowych, są
ukierunkowane głównie na dzieci i młodzież (Ogińska- Bulik i Juczyński, 2008). Nowym
podejściem i dość obiecującym jest koncentracja na pozytywnych aspektach zdrowia, tzw.
model salutogenetyczny, czyli dążenie do pełnego rozwoju osobowości, wspomaganie
21
mocnych stron człowieka, jego kreatywności, wzbudzanie motywacji do rozwoju i zdrowia
oraz czerpanie satysfakcji płynącej z twórczej aktywności.
Pomimo istnienia wielu czynników ryzyka w otoczeniu dziecka, czy adolescenta,
kształtowanie kompetencji psychologicznych
i wspieranie prawidłowych nawyków
zdrowotnych może uchronić młodego człowieka przed negatywnymi konsekwencjami dla
jego zdrowia fizycznego i psychicznego. Ogromną rolę do spełnienie w tym zakresie mają
rodzice, ale także szkoła, czy środowiska lokalne. Należy zwrócić uwagę także na duże
znaczenie edukacji zdrowotnej i programów profilaktycznych.
22
Literatura cytowana
Dąbrowski, K. ( 1989). W poszukiwaniu zdrowia psychicznego. Warszawa: PWN.
Demel, M.(1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP.
Dubiel, J., Dukalska, J., Bilewicz- Wyrozumska, T., Skierska, A. ( 2005). Rola czynników
psychologicznych w etiopatogenezie pierwotnego ciśnienia tętniczego u dzieci i
młodzieży. Wiadomości lekarskie, LVIII (11-12), 589-594.
Dubos, R.( 1970). Człowiek, środowisko, adaptacja. Warszawa: PZWL.
Grotberg, E. ( 2000). Zwiększanie odporności psychicznej, wzmacnianie sił duchowych.
Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”.
Hart, A. ( 1995). Twoje dziecko i stres. Warszawa: Wyd. Rodzinny Krąg
Heszen-Niejodek, I., Broome, A.K. ( 1991). Rozwój zastosowań psychologii do obszaru zdrowia
i choroby. Przegląd Psychologiczny, 1, 4-1, 72-73.
Kielańska, M. ( 2000). Poczucie własnej wartości u dzieci. Źródło:
www.eid.edu.pl/archiwum/2000,98/grudzien,164/poczucie_wlasnej_wartosci_u_dzieci,1064.html
(dostęp 12.08.2010 godz. 23.03).
Kosińska- Dec, K. i Jelonkiewicz, I. ( 2001). Wybrane właściwości dorastającej dziecka i rodziny
a jego poczucie koherencji. W: H. Sęk i T. Pasikowski ( red.), Zdrowie- Stres- Zasoby( s.
139-150). Poznań: Wyd. Fundacji Humaniora.
Kossewska, J.(2008). Zasoby osobowe a agresja interpersonalna u młodzieży gimnazjalnej. W:
H. Wrona- Polańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (s. 145159). Kraków: Impuls
Ogińska- Bulik, N. ( 2002). Modyfikacja zachowań typu A u dzieci i młodzieży. Łódź: Wyd. UŁ.
Ogińska- Bulik, N. i Izydorczyk, K. ( 2000). Style radzenia sobie ze stresem a poczucie własnej
wartości i umiejscowienie kontroli zdrowia u dzieci chorych na białaczkę. Psychoonkologia,
7, 29-37.
Ogińska- Bulik, N. i Juczyński, Z. ( 2008). Osobowość, stres a zdrowie. Warszawa: Difin.
Okulicz- Kozaryn, K. i Pisarska, A. (2001). Poczucie własnej skuteczności a używanie substancji
psychoaktywnych przez młodzież. Badania pilotażowe. Alkoholizm i narkomania, 4,14, 565577.
Parsons, T.,( 1969). Struktura społeczna a osobowość. Warszawa: PWE.
Pilecka, W. i Fryt, J.( w druku).Modele dziecięcej odporności psychicznej. W W. Pilecka( red.),
Psychologia zdrowia dzieci i młodzieży. Kraków: Wyd. UJ.
Portmann, R.( 2007). Dzieci a stres. Istota zagadnienia. Kielce: Wyd. „Jedność”.
23
Prochwicz, K. (2008). Wpływ spostrzeganego wsparcia społecznego na agresję interpersonalną u
młodzieży gimnazjalnej. W: H. Wrona- Polańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze
psychologicznym (s. 161-179). Kraków: Impuls.
Seligman, M. ( 1997). Optymistyczne dziecko. Poznań: Media Rodzina.
Słońska, Z. i Misiura, M.( 1993). Promocja zdrowia, Słownik podstawowych terminów.
Warszawa: Agencja Promo- Lider.
Strealau. J.( 2006). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Scholar.
Wikipedia : http://pl.wikipedia.org/wiki/Zdrowie). (dostęp:12.08.2010 godz. 22.30.)
Wrona- Polańska, H.(2008). Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy. W: H. WronaPolańska( red.), Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (s. 17-36). Kraków:
Impuls.
Zagierski, M., Woś- Wasilewska, E., Liberek, A., Góra- Gębka, M., Sikorska- Wiśniewska, G.,
Kamińska, B., Szlagatys- Sidorkiewicz, A. ( 2008). Wpływ biernego palenia papierosów na
stan zdrowia dzieci. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie
Dziecka, 10, 4, 194-198.
24