docKształtowanie się polskiej i żydowskiej wizji martyrologicznej po II
download 
Reklamacja Transkrypt
Kształtowanie się polskiej i żydowskiej wizji martyrologicznej po II
Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły Dr Alina Cała Żydowski Instytut Historyczny Kształtowanie się polskiej i żydowskiej wizji martyrologicznej po II wojnie światowej Uwagi wstępne II wojna światowa, w stopniu znacznie większym, niż jej poprzedniczka z lat 19141918, na wiele sposobów przekroczyła wszystkie zakorzenione w kulturze europejskiej zasady wojowania, takie jak oszczędzanie (w miarę możliwości) ludności cywilnej, ograniczone i racjonalne stosowanie represji, szacunek dla ciał poległych. Łamała podstawowe tabu, jakim jest respekt wobec życia i śmierci. To była prawdziwa wojna totalna, która nikomu i nigdzie nie gwarantowała schronienia. Okrucieństwa wojny stały się niechcianym doświadczeniem całego pokolenia ludzi, którym wypadło żyć w tym czasie. Intensywność wydarzeń, nieustanne zagrożenie życia, napięcie, strach, niepewność losu własnego i bliskich nie pozostawiały wiele czasu na refleksje, ani na psychiczne kompensacje, choćby nawet płacz1. Bezpośrednio po zakończeniu wojny traumatyczne przeżycia domagały się szybkiej i zbiorowej psychicznej reakcji ze strony tych, którzy byli ich uczestnikami, ofiarami i świadkami. Jak wskazują antropolodzy, jednym z najbardziej pierwotnych odruchów kulturowych w sytuacji naruszenia lub załamania porządku społecznego jest pragnienie odwetu. Leży ono u podstaw koncepcji prawnych, gdzie wina powinna być zrównoważona karą. Jeżeli winny jest niedostępny, karany bywa „kozioł ofiarny”2. Traumatyczne przeżycia wymagają wysiłku intelektualnego, który nadałby im jakiś sens. Służą temu ceremonie i mity. Budują one obraz zwykle dość odległy od prawdy i przynoszą ukojenie tym wszystkim, którzy wynieśli z przeszłości niepokój sumienia albo kompleks winy. Żadna z reakcji, szukanie winnych ani tworzenie mitów, nie likwidują jednak traumy, jaka jest udziałem każdego człowieka z osobna. Z nią każdy musi poradzić sobie sam. 1 Oglądając obszerną kolekcję wideo-kaset ze wspomnieniami wojennymi, znajdującą się w Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, można zauważyć uderzającą prawidłowość, że nawet po wielu latach reakcje emocjonalne, takie jak płacz, pojawiają się wtedy, gdy opowieść dotyczy okresu tuż-powojennego (np. gdy ukrywający się spotkali kogoś bliskiego, albo odkryli, że nikogo z rodziny już nie spotkają). O przeżyciach okresu okupacji, nawet tych najokropniejszych, opowiada się zazwyczaj bez widocznych reakcji emocjonalnych. 2 R. Girard, Kozioł ofiarny, Łódź 1982. 1 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły Nie inaczej działo się w Polsce po ustaniu działań wojennych. Pierwszym odruchem społecznym było pragnienie ukarania winnych. Procesy przeciwko kolaborantom i wysokie wyroki dla folksdojczów cieszyły się szerokim poparciem społecznym. Pierwsze odbyły się przed sądem wojskowym już w sierpniu 1944 r. w Lublinie, a ich liczba nie była mała3. Żydzi jako „winni” Nastawienie do ocalałych z zagłady było naznaczone podobną tendencją „szukania winnych”. Antykomunistyczne podziemie w swojej propagandzie dość powszechnie szermowało wątkami zaczerpniętymi z przedwojennych publikacji antysemickich, a wśród nich zbitką pojęciową “żydokomuna”, oskarżając Żydów o niemal nadprzyrodzoną moc w “zniewalaniu” Polski4. Jakby to nie było absurdalne, w garstce ocalonych widziało zagrożenie, którym usprawiedliwiało wrogość oraz akty przemocy, zarówno te z pobudek politycznych, jak i na tle rabunkowym. Ciekawym świadectwem stanu świadomości powojennych partyzantów jest uzasadnienie pogromu Żydów w Parczewie, dokonanego 5 lutego 1946 r. przez kilka oddziałów WiN obwodu włodawskiego, zawarte w Kronice oddziału Żelaznego, spisanej w 1948 r.: „Jastrząb5” [...] i ja proponowaliśmy „Orlisowi6” uderzenie na miasto Parczew i rozgromienie zamieszkałych tam Żydów [...], którzy złapali w swoje ręce całkowity handel nie dając życia innym drobnym kupcom i handlarzom polskim [...] Przy okazji tej można się było dobrze podreperować na żydowskich sklepach, a przeważnie na obuwiu, które nam było bardzo potrzebne [...] Plan akcji był następujący: grupa „Dąbka7” z około 10 ludźmi miała opanować most [...] Koło tego mostu stała zwykle warta złożona z żydowskich ormowców, którzy pilnowali kompleks[u] budynków zamieszkałych przez Żydów [...] „Dąbkowi” udało się pięknie podejść i bez strzału rozbroić wartę koło mostu, złożoną z dwóch Żydków z automatami i pistoletami. Jednym z nich był sierżant z UB nazywany popularnie „Bocian”, a było to dość podłe Żydzisko w stosunku obejścia z Polakami [...] Młodzież parczewska, przeważnie uczniowie z gimnazjum miejscowego, brawurowo pomaga nam w szukaniu Żydów, ładowaniu samochodów itp8. 3 Wyroki ogłaszano m.in. na łamach „Gazety Lubelskiej” w 1944 r. Zob.: A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje Żydów w Polsce 1944-1968. Teksty źródłowe, Warszawa 1997, s.1545; zob. równ. obszerną kolekcję antyżydowskich ulotek z lat 1945-46 w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego w Lublinie (AWL). 5 „Jastrząb” – Leon Taraszkiewicz, dowódca grupy dywersyjnej obwodu włodawskiego WiN, zabity w styczniu 1947 r. 6 „Orlis” – Klemens Panasiuk, jeden z komendantów obwodu włodawskiego WiN, ujawnił się w 1947 r. 7 „Dąbek” – Piotr Kwiatkowski, w czasie wojny walczył w AK, następnie w Armii Ludowej, aresztowany w sierpniu 1946 r., skazany na 15 lat więzienia. 8 A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje..., s. 37-39 (AWL, AK-WiN, Okręg Lublin, inspektorat chełmski, oddział Włodawa, sygn. 101, vol. II, s. 19-23). Partyzanci rozstrzelali trzech mężczyzn, ofiary należały do żydowskiej ochotniczej straży, współpracującej z ORMO. 4 2 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły W latach 1944-1947 zamordowano około tysiąca osób narodowości żydowskiej9. Jedynie o nielicznych mordach można z całą pewnością powiedzieć, że miały charakter zamachów politycznych na funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego lub członków władz lokalnych. Przeważnie ginęli powracający z obozów zagłady lub ujawniający się, którzy nie zdążyli się jeszcze zastanowić nad dalszymi planami życiowymi. W raportach Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP) zwykle odnotowywano zawód ofiar zabójstw, o ile dało się to ustalić, a zwłaszcza pełnione przez nie funkcje polityczne. W kilku zaledwie przypadkach da się ustalić bez wątpliwości czysto polityczne tło, jak na przykład w zamachu przeprowadzonym 19.03.1945 r. w Lublinie, w wyniku którego zginął Chaim Hirszman. W czasie okupacji przyłączył się do oddziału AK, zmuszony był jednak opuścić go na skutek ostrzeżenia dowódcy, który uprzedził, że planowany jest zamach na jego życie. Stworzył żydowską grupę partyzancką, a po wojnie wstąpił do UBP. Chociaż pracował tam krótko, był odpowiedzialny za rozpracowanie poakowskiego podziemia na terenie lubelszczyzny10. Polityczne pobudki kierowały zapewne zabójcami działacza Bundu w Łodzi, Fiszke Najmana (24.06.1946), choć niezbyt trafnie uznali tę partię za sojusznika komunizmu. Większość aktów przemocy, jak tzw. „akcja kolejowa” przypisywana oddziałom Narodowych Sił Zbrojnych, choć uzasadniana politycznie – takiego charakteru nie posiadała. Wyciąganych z pociągu żydowskich przesiedleńców nie pytano o poglądy, lecz o narodowość, a następnie rozstrzeliwano bez względu na płeć, zawód, czy wiek. Zginęło w ten sposób ok. 200 osób. Jeszcze bardziej znaczące było szczególne okrucieństwo, z jakim znęcano się nieraz nad ofiarami. Żydzi ginęli także z rąk cywilnych oprawców: przy próbach powrotu do rodzimych miejscowości, staraniach o odzyskanie swojej własności, albo bez wyraźnego powodu, dlatego tylko, że wciąż uważano ich za wyzutych spod prawa, jak za okupacji - i stan taki uznawano za właściwy. Mechanizm szukania „kozła ofiarnego” objawiał się w psychozie dokonywanych jakoby przez Żydów „mordów rytualnych”. Był to w drugiej połowie lat czterdziestych główny impuls zbiorowych wystąpień antyżydowskich, np. w Rzeszowie (14-15.06.1945 r.), Krakowie (11.08.1945 r.) i Kielcach (4.07.1946 r). Podłożem ekscesów w Rzeszowie stała się niewyjaśniona sprawa zabójstwa dziewczynki oraz pogłoski, jakoby przyłapano „rabina w 9 Historycy różnie szacują ilość żydowskich ofiar: od 600, poprzez 1500 do 3000. Zob.: I. Gutman, Hajehudim bepolin acharei milchamat haolam hasznija, Jerozolima 1985; J. Adelson, W Polsce zwanej Ludową [w:] J. Tomaszewski, Najnowsze dzieje Żydów w Polsce, Warszawa 1993; D. Engel, Patterns of Anti-Jewish Violence in Poland, 1944-46, „Yad Vashem Studies” 1998, no. 26. 10 Memoriał w sprawie bezpieczeństwa życia i mienia Żydostwa lubelskiego, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH), CKŻP, Sekretariat, sygn.140; autorka jest w posiadaniu nagrania ustnej relacji krewnego Ch. Hirszmana. 3 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły pokrwawionym fartuchu przy wiszących zwłokach dziewczyny”11. W Krakowie doszło do rozruchów w wyniku pogłosek o ukryciu w synagodze przy ul. Miodowej zwłok licznych zamordowanych dzieci. Pogrom w Kielcach wybuchł na skutek zeznań dziewięcioletniego chłopca, rzekomo przetrzymywanego wraz z innymi dziećmi w piwnicy domu zamieszkanego przez Żydów. Podobne plotki odnotowano po wydarzeniach kieleckich, w lipcu 1946 r. w Częstochowie, Łodzi, Kaliszu. W tym ostatnim mieście twierdzono, że Żydzi po zamordowaniu ofiar przekazywali ich ciała Ukraińcom, którzy wyrabiali z nich kiełbasę12. Przed wojną polska hierarchia katolicka sympatyzowała z narodową prawicą, w wielu dewocyjnych publikacjach szerząc antysemityzm13. Kościelna ambona, która tuż po wojnie stanowiła bodaj jedyny sprawnie działający kanał informacyjny, odegrała niechlubną rolę w podsycaniu ksenofobicznych nastrojów. Część duchownych podzielała wiarę w przesąd o „mordzie rytualnym” i aktywnie brała udział w rozpowszechnianiu psychozy „porwań dzieci na mace”. Kielecki kanonik, ks. Roman Zelek jakiś czas przed pogromem apelował, by zgłaszały się do niego matki zaginionych dzieci, reagując w ten sposób na krążące pogłoski – i mimowolnie zgęszczając atmosferę. W dzień po pogromie, podczas narady u wojewody, bez żenady domagał się ukarania winnych „bez względu na pochodzenie rasowe i wyznaniowe”, mając na myśli „porywających dzieci” Żydów14. Organizacje żydowskie próbowały interweniować u hierarchii kościelnej, ale bezskutecznie. Zachowała się relacja delegacji lubelskiego Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego z audiencji u biskupa Stefana Wyszyńskiego, już po pogromie kieleckim, mogąca świadczyć o tym, że nawet przyszły prymas podzielał wiarę w ten przesąd: “(...) W dyskusji na temat podżegania motłochu kłamliwym [zarzutem o mord rytualny], wyjaśnia, że jeszcze w procesie Bejlisa, na którym zgromadzono wiele starych i nowych ksiąg żydowskich, w których sprawa krwi nie jest ostatecznie załatwiona15”. Niski poziom wykształcenia oraz frustracja kazała szukać „winnych” w świecie irracjonalnych wierzeń. Sześć lat świadkowania i przeżywania okrucieństw dotąd niespotykanych czyniło wiarę w „mord rytualny” jakby mniej nieprawdopodobną. Skoro jedni ludzie mogli cały swój wysiłek intelektualny i organizacyjny skierować na obmyślanie sposobów pozbawiania godności, torturowania i dręczenia innych, wreszcie zabijania ich na 11 K. Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939-68, Warszawa 1992, s. 110. A Paczkowski, Raporty o pogromie, „Puls” 1989, nr 50. 13 V. Pollmann, Kwestia żydowska w prasie katolickiej lat 30-tych. Badanie empiryczne prasy biskupiej metropolii krakowskiej na bazie ilościowej, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1997, nr 2(182). 14 A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje..., s.53-57 (Raport księdza kanonika Romana Zelka dla Kurii Diecezjalnej). 12 4 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły sposób przemysłowy – to łatwiej było sobie wyobrazić, że niektórzy mogą także mordować dzieci w celach rytualnych. Jeżeli z trupów żydowskich hitlerowcy wyrabiali mydło (pogłoski o takim procederze krążyły jeszcze w czasie wojny, a po jej zakończeniu były szeroko rozpowszechnione), a skóra ludzka mogła posłużyć jako ozdobny abażur do lampy, to dlaczego nie uwierzyć, że Żydzi i Ukraińcy wyrabiali z porwanych chrześcijan kiełbasę? W atmosferze powtarzających się przejawów antysemityzmu (wcale nie ograniczonych tylko do środowisk prawicowych i antykomunistycznych) trudno było Żydom o poczucie bezpieczeństwa. Gwarantowane przez nowy ustrój rzeczywiste równouprawnienie stawało się iluzorycznym luksusem, bo nie było akceptowane społecznie. W stereotypie „żydokomuny" oraz w popularnych przekonaniach o „zdominowaniu" przez Żydów urzędów państwowych i aparatu przemocy - tyleż było odruchu wrogości wobec komunizmu, co niezgody na zasadę równouprawnienia. Z równą niechęcią przyjmowano obecność żydowskich robotników w fabrykach, w strukturach związkowych albo samorządach. Osoby zajmujące kierownicze stanowiska, czy to w aparacie partyjnym, w strukturach administracji, w przemyśle albo na uniwersytetach, nie mogły publicznie afirmować swojej żydowskości. Mogły to czynić tylko w partiach i organizacjach żydowskich - stąd ich tak bujna działalność w Polsce lat 19441950. Polski mit martyrologiczny Począwszy od 1947 r. sądzeni w Polsce gestapowcy, folksdojcze i kolaboranci zaczęli być traktowani łagodniej. Otrzymywali mniejsze wyroki, wytaczano mniej procesów16. Sądy coraz niechętniej podejmowały sprawy dotyczące szmalcowników lub kolaborantów wspierających zagładę Żydów. Organizacje żydowskie notowały przypadki manipulacji sądowych, próby zastraszenia świadków lub intencjonalną nieporadność prowadzących śledztwo. Działacze lubelskiego Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego podali trzy przykłady takich bezprawnych działań, alarmując: “Procesy te zostają przez Władze Sądowe oraz obrońców wykorzystane jako wystąpienia antysemickie. Niezależnie od tego, że masa Polaków zostaje uniewinniona, tam gdzie rozchodzi się o Żydów, procesy te zostają przygotowane w ten sposób, że wynika z nich, że to Żydzi ich napadali, a oni byli zmuszeni 15 Tak w tekście dokumentu. Zob.: Sprawozdanie z audiencji u J. Eksc. ks. biskupa Wyszyńskiego delegacji Wojewódzkiego Komitetu Żydów Polskich w Lublinie, AŻIH, CKŻP, Wydz. Prawny, t. 248. 16 P. Madajczyk, Niemcy, [w:] P. Madajczyk (red.), Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo polskie a mniejszości narodowe w okresach przełomów politycznych, 1944-1989, ISP PAN, Warszawa 1998, s. 67-76. 5 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły zabijać w obronie własnej” . Chociaż takie postępowanie było zapewne w dużym stopniu 17 odbiciem stanu świadomości społecznej, to odpowiadało ogólnej praktyce w państwie. Świadczyć o tym może zanik aktywności Komisji Zbrodni Niemieckich w 1950 r. Zbieżność tej daty z początkiem „zimnej wojny” nie jest przypadkowa. Praktycznie dopiero w 1964 r. organizacja ta wznowiła działalność. Powstające tuż po wojnie utwory literackie podjęły temat postaw społecznych wobec zagłady Żydów. Jerzy Putrament w piśmie „Odrodzenie” w 1944 r. nawoływał do „odbudowy psychicznej narodu” za pomocą literatury. Miała ona „wychowywać”, ale unikając kłamstwa, koloryzowania i przemilczeń: „Nie bójmy się prawdy, choć jest ona ponura. Nakazem chwili jest wykarczowanie chwastów moralnych, okiełznanie głupców, nikczemników, wytępienie zatrutych wyziewów ducha przeżytego czasów niewoli, który pokutuje jeszcze tu i ówdzie pod pieczą wsteczników i zaściankowych wrogów wolności ludu. Trzeba się bowiem mieć na baczności przed tymi, których dobrobyt i majątek wyrósł na krwi mordowanych Żydów; nie może żyć naród, w którym istnieje cała warstwa, wyrosła na zbrodni, na krwi, w którym pokutują poglądy usprawiedliwiające morderstwa niewinnych, rabunek i zdradę”18. Jakby w odpowiedzi na ten program, w 1946 r. została nagrodzona powieść Tadeusza Brezy „Mury Jerycha”19 (napisana w 1941-42 r.) W tym samym roku Jerzy Andrzejewski wydał w Czytelniku „Wielki tydzień”20, w którym poruszył problem osamotnienia ginących w getcie warszawskim Żydów. Temat ten pozostał zapoznany, aż po burzę, jaką wywołał artykuł J. Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto”21. Zofia Nałkowska opublikowała w 1946 r. „Medaliony”22. Wśród nowel tam zawartych znalazło się opowiadanie „Przy torze kolejowym”, wstrząsający w swojej zwięzłości obrazek banalizacji zła i odrętwienia wrażliwości. Zbiór poezji „Pieśń ujdzie cało” zawierał m.in. dotykające zagłady Żydów wiersze polskich poetów, w tym Wisławy Szymborskiej23. Wkrótce jednak nakaz moralnych rozliczeń przytłumiony został o wiele silniejszą potrzebą „oswojenia” nieludzkiej rzeczywistości wojennej, uśpienia tragicznych wspomnień. Celebra oficjalnych obchodów rocznicowych była jednym ze sposobów realizacji tych oczekiwań. Równie ważnym była martyrologiczna wizja niedawnej przeszłości. Wprawdzie nie mogła ona całkiem obejść się bez kolaborantów i zdrajców, ale były to wyjątki, jakby 17 Pismo WKŻ z Lublina (29.09.1947), AŻIH, CKŻP, Wydz. Prawny, t. 84. 18 Cyt. za: Żydowska Agencja Prasowa (ŻAP). Biuletyn 1944, nr.3, s. 3 19 T. Breza, Mury Jerycha, Warszawa 1946. 20 J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, Warszawa 1946. 21 J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2 22 Z. Nałkowska, Medaliony, Warszawa 1946 (Przy torze kolejowym) 23 Pieśn ujdzie cało, Warszawa-Łódź-Kraków 1947 6 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły istniejące jedynie w celu uwypuklenia bohaterstwa całego polskiego społeczeństwa. Niczym aktorom, przypisano im ściśle wyznaczone role. W wizji lewicowej – byli to zwykle reakcjoniści, „straszni mieszczanie”, zaś w prawicowej – komunistyczni zaprzańcy (w tym także Żydzi). W żadnym wypadku nie byli to żywi ludzie, których pobudki warte są poddania analizie, choćby w celu wyjaśnienia przyczyn zjawisk. Nie było już miejsca ani na rozliczenia, ani na dyskusję. Prawda zamieniała się w traumę. W wydanym w 1948 r. zbiorze opowiadań Z. Nałkowskiej „Charaktery dawne i ostatnie”24, który w zamierzeniu autorki był kontynuacją „Medalionów”, przejawia się już w pełni ukształtowana wizja martyrologiczna, pozwalająca na opis jedynie pozytywnych postaw. Bohaterka noweli „Lia, albo córka miłująca” przyłącza się do ostatniej drogi swojej matki, rezygnując z możliwości ratunku. Wprawdzie w tle noweli „Macierzyństwo z wyboru” pojawiają się postacie szmalcowników, ale przyćmiewa je blask bohaterstwa Klementyny, gotowej na każde poświęcenie dla ratowania adoptowanej żydowskiej dziewczynki. Są to bardzo wygładzone obrazy okupacyjnej rzeczywistości, jakże różne od okrucieństwa miniatur zawartych w „Medalionach”. O kilka zaledwie lat późniejsza proza Tadeusza Borowskiego, nawiązująca stylistycznie do zwięzłej bezwzględności „ekspresjonizmu okupacyjnego”, budziła już ogromny sprzeciw czytelników. Żydowski mit martyrologiczny Podobną ewolucję sposobów radzenia sobie z bagażem okupacyjnych przeżyć prześledzić można w społeczności Żydów polskich. Wydane w 1946 r. wspomnienia Maksymiliana Borwicza z obozu Janowskiego25, w którym sportretowane zostały rozmaite postawy więźniów, ich nieco makabryczny humor, a nawet obozowy slang (wraz ze słowniczkiem) nie mogłyby ukazać się kilka lat później, nie tylko ze względu na cenzurę. Zapewne sam autor nie miałby odwagi napisać tej książki w ten sam, pozbawiony patetyczności sposób. Kiedy w 1944 r. powstał Centralny Komitet Żydów w Polsce, jednym z zadań jego Wydziału Prawnego było zbieranie materiałów obciążających kolaborantów, którzy w czasie okupacji brali czynny udział w zagładzie, szantażując, denuncjując lub mordując Żydów. Na podstawie pisemnych doniesień żydowskich lub nieżydowskich świadków udokumentowane sprawy kierowano do sądów lub Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. 24 Z. Nałkowska, Charaktery dawne i ostatnie, Warszawa 1948 (Lia, albo córka miłująca; Macierzyństwo z wyboru) 25 M. M. Borwicz, Uniwersytet zbirów, Kraków 1946 7 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły Wewnątrz-żydowskie porachunki wojenne rozpatrywał Społeczny Sąd przy CKŻP. Dotyczyły one byłych policjantów gettowych, członków Judenratów, obozowych kapo lub żydowskich kolaborantów. Jedyną karą, jaką dysponował Sąd było „wykluczenie ze społeczności żydowskiej" – jak można sądzić po zachowanej dokumentacji, bardzo dotkliwą dla skazanych. Postacie takie, jak Chaim Rumkowski (przewodniczący Judenratu w getcie łódzkim) i Adam Czerniaków (stojący na czele Judenratu getta warszawskiego) uznane zostały za kolaborantów i zdrajców. Nie było tu żadnej dyskusji, nie dostrzegano różnicy w postawach i działaniach każdego z nich. Komisja Historyczna przy CKŻP odmówiła przyjęcia dziennika Czerniakowa, mimo niewątpliwych wartości dokumentacyjnych tego świadectwa. Z drugiej strony, CKŻP starał się wyrazić wdzięczność wszystkim tym, którzy pomagali prześladowanym przez hitlerowców Żydom. Do 15.11.1946 r na „nagrody dla rodzin polskich za ukrywanie i pomoc Żydom podczas okupacji” wydatkował w sumie 166 500 zł., jednorazowo udzielając sum w granicach od 1 tys. do 10 tys. zł. Pod koniec roku wstrzymano jednak tę działalność wobec „całkowitego wyczerpania się funduszy”26. W 1948 r. powołano Komisję Pomocy Polakom przy Wydziale Prawnym CKŻP. Podejmowała cały szereg spraw, od udzielania jednorazowych zapomóg pieniężnych (zwykle dołączano list dziękczynny), stałej pomocy społecznej, pośrednictwa pracy, po interwencje w imieniu tych, którzy weszli w konflikt z prawem. Wypłacano zapomogi tym rodzinom polskim, które wychowywały dzieci zarejestrowane w CKŻP27, tzn. nie tającym żydowskiego pochodzenia wychowanków. W kilku przypadkach prawnicy CKŻP, powołując się na postawę zainteresowanego wobec prześladowanych Żydów, podejmowali skuteczne interwencje w sprawach politycznych28. Działalność ta ustała całkowicie po likwidacji organizacji i partii żydowskich w 1950 oraz przekształceniu CKŻP w Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. Statut TSKŻ wprawdzie ją przewidywał, ale państwo (jedyne źródło dotacji) nie udzieliło na ten cel funduszy. Pierwsze obchody rocznicy powstania w getcie warszawskim (w 1945, 1946 r.) miały nader skromny charakter i nic nie świadczyło o tym, by uznano to powstanie za centralne wydarzenie okupacyjnych dziejów Żydów. Wymieniano je, obok zrywu w getcie białostockim, częstochowskim, buntów w Treblince i Sobiborze oraz walk żydowskich 26 Protokół z kontroli całokształtu działalności i gospodarki CKŻP, spisany przez inspektora Biura Kontroli przy Prezydium KRN 15.11.1946 r., AŻIH, CKŻP, Wydz. Prawny, t. 42. 27 Np. pismo Alfonsyny Krywenczyk wychowującej Irenę Feder, Szczecin, 25.08.1947, ibid., Wydz. Młodzieżowy, t.77. 28 Np. sprawa księdza dr Antoniego Ptaszka, duszpasterza Kościoła starokatolickiego w Krakowie, którego syn został aresztowany jako łącznik WiN (ibid., Wydz. Prawny, t.239); sprawa Konrada Szpringera (Wydz. Org., 8 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły partyzantów, jako jeden z przykładów bohaterstwa Żydów29. Sądząc z prasy zarówno polskiej, jak i żydowskiej, najuroczyściej obchodzono czwartą rocznicę powstania w getcie warszawskim, w kwietniu 1947 r. Obchody zorganizowano w stolicy oraz wielu innych miastach, jak Katowice, Lublin, Bydgoszcz, Rzeszów, Poznań, Wrocław i Kalisz. We wszystkich wzięli udział przedstawiciele władz lokalnych, a w Warszawie – władz centralnych. Prasa krajowa zamieściła okolicznościowe artykuły30. Po raz pierwszy w Nowym Jorku rocznicę obchodził Amerykański Kongres Żydowski, zaprosiwszy ambasadora R.P. W wielu przemówieniach i prasowych artykułach, obok zapewnień, że powstanie przejdzie do „dziejów Polski” jako walka „o naszą i waszą wolność” (o czym dość szybko zapomniano) pojawiło się stwierdzenie, że zryw ten był „walką o godność ludzką”. Podobnego sformułowania użył Józef Kermisz w wystąpieniu cytowanym w całości przez „Biuletyn ŻAP31”: „ta z góry przegrana walka (...), walka nie o życie, lecz o godność ludzką, o godną śmierć z bronią w ręku”. Potem było ono wielokrotnie powtarzane, stając się wyświechtanym frazesem, powielanym w rocznicowych wystąpieniach aż do dziś. Podczas obchodów czwartej rocznicy Marek Edelman w wystąpieniu na Umschlagplatz przeciwstawił mu nieco inny obraz, kładąc nacisk na bohaterstwo tych, którzy nie walczyli z bronią w ręku, lecz dopokąd to było możliwe organizowali opór cywilny: „Plac, na którym stoimy widział wszystko. Widział w lipcu 1942 roku tłum bezbronny, pędzony pod groźbą karabinów. Widział we wrześniu 1942 r. tłum zamknięty w ciasnym czworoboku ulic, strzeżony murem najeżonych karabinów. Widział rozstrzeliwanie dzieci. Widział matki idące dobrowolnie za dziećmi do wagonów. Widział największą zbrodnię w historii. Ostatnią drogę narodu żydowskiego. I było wielu takich wśród nas samych, a częściej wśród tych „szczęśliwszych” za murem, którzy pytali, dlaczego ten naród idzie tak spokojnie ze spuszczoną głową na śmierć? Tym wszystkim ludziom można teraz odpowiedzieć tylko jedno – nie znaliście życia zorganizowanego i świadomego społeczeństwa żydowskiego. Nie wiedzieliście, że wśród tej zorganizowanej, świadomej części społeczeństwa od pierwszej chwili przejawiało się dążenie do walki. sygn.304, t.53). Interweniowano także w sprawie Polaków skazanych za nielegalne przekroczenie granicy (ibid., Wydz. Prawny, t.223). 29 ŻAP, Biuletyn 1944, nr 4, s.2 (Rezolucja uchwalona na zebraniu partyzantów żydowskich w Lublinie); Biul. 1945, nr 27<37>, s.1-3. 30 Prasa polska w rocznicę powstania w getcie warszawskim, ŻAP, Biul. 1947, nr 37<285>, s. 12-13. 31 Dr J. Kermisz, W czwartą rocznicę powstania w getcie warszawskim (19.IV.1943), dodatek do: ŻAP, Biul. 1947 nr 30<279>, s.1-5. 9 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły W warunkach, jakich nie znała żadna konspiracja w Europie, w całkowitej izolacji i osamotnieniu wykuwał swoją drogę żydowski ruch oporu. W getcie zamkniętym szczelnie murem, w getcie nękanym, w getcie głodnym znajdują się grupy młodzieży, która chce walczyć. Walczyć o honor narodu żydowskiego32”. Niewielu natomiast zauważyło, tak jak autor artykułu w „Rzeczpospolitej”, że „powstanie w ghetcie warszawskim było pierwszym masowym objawem oporu zbrojnego przeciwko Niemcom w Polsce33”. W porównaniu z tymi obchodami, rok później, w 1948 r. wypadły one już nader skromnie, mimo odsłonięcia pomnika Bohaterów Getta, dłuta Natana Rapaporta. W latach następnych były jedyną okazją, by przypomnieć o losach Żydów w czasie wojny – służyły bardziej jako alibi dla zapomnienia, wykluczenia pamięci o zagładzie z kart historii Polski. Martyrologiczna wizja losów własnego narodu była naturalną potrzebą wśród ocalałych Żydów. Budowała na nowo ich tożsamość, stanowiła ucieczkę przed poczuciem dogłębnego upokorzenia indywidualnej i grupowej godności. Nie oznacza to, by od początku wizja ta nie podlegała wpływom polityki. Inny obraz cierpienia i bohaterstwa tworzyli syjoniści, inny zwolennicy partii Bund, a jeszcze inny żydowscy komuniści. Syjoniści pragnęli uzasadnień dla istnienia państwa żydowskiego w Palestynie. Odmalowywali obraz diaspory, w którym prześladowania Żydów były wiecznie obecną częścią ich losu, a jedyną na nie odpowiedzią była upokarzająca bierność i „paktowanie” z prześladowcami. Dlatego pomniejszali znaczenie oporu cywilnego w gettach i obozach, przeciwstawiając garstkę powstańców (przeważnie młodych syjonistów) „biernej masie” prowadzonej bez odruchu sprzeciwu na rzeź. Taka wizja, z różnych powodów, okazała się najbardziej nośna społecznie, także dla komunistów, z tą różnicą, że gettowej organizacji PPR przypisali oni wiodącą rolę w przygotowaniach do zbrojnej walki34. W obu wersjach można zauważyć podobieństwo do tradycyjnej, umocowanej w religii wizji „cierpień galusu”, które zakończyć może dopiero przyjście Mesjasza. Tyle, że dla jednych Mesjaszem był syjonizm, a dla drugich – Stalin. Spis treści w książce „Ruch podziemny w ghettach i obozach35”, która była bodaj pierwszą próbą usystematyzowania tragicznych wydarzeń Holocaustu, pokazuje narodziny stereotypu „bierności Żydów”. Kolejne rozdziały zostały zatytułowane: „I. Środki stosowane przez władze niemieckie wobec Żydów w celu uniemożliwienia oporu” [podkreśl. A. C.]; „II. 32 Z przemówienia Marka Edelmana, zastępcy komendanta Ż.O.B, ŻAP, Biul. 1947, nr 37<285>, s.5. ŻAP, Biul. 1947, nr 37<285>, s.13. Podobnego sformułowania użył także J. Kermisz we wcześniej cytowanym wystąpieniu – i zapewne ono było pierwotnym źródłem, z którego korzystali dziennikarze. 34 Zob. np. B. Mark, Powstanie w getcie warszawskim, Warszawa 1953 33 10 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły Elementy psychiczne osłabiające możliwości oporu”; „III. Formy biernego oporu: odwlekanie – polityką Rad Żydowskich, praca – jako czynnik chroniący przed śmiercią, łapownictwo (...), bunkry”. W części drugiej obrazowi bierności przeciwstawione zostały dokumenty ilustrujące postawy aktywnego oporu, a rozdział pierwszy wylicza w śród nich: „mężna postawa, solidarność rodzinna i narodowa”, „indywidualny lub czynny opór”. Nie był to zatem jeszcze w pełni ukształtowany obraz „bierności”, ale widać już w nim wartościowanie postaw, które wiodło do takiego wizerunku. Stereotyp bierności Żydów wobec własnej zagłady wygodny był dla polskiej opinii publicznej, toteż szybko się upowszechnił. Usypiał sumienie, zwalniał z dalszych rozliczeń. Skoro sami Żydzi byli bierni, to postawy zarówno Armii Krajowej, jak też Narodowych Sił Zbrojnych, albo pospolitych szmalcowników były bez znaczenia. Nie mogła zapobiec zagładzie Rada Pomocy Żydom „Żegota”, ani pełna samopoświęcenia pomoc „Sprawiedliwych między narodami świata”, bez względu na to, jak byłaby liczna. Zagładę Żydów można było uznać za wydarzenie z góry zdeterminowane i w ten sposób „oswoić”. Upodobniała się do „sądu bożego”, zdarzenia wpisanego w plan boski, na którego przebieg nic nie może wpłynąć – takie uzasadnienia pojawiały się zwłaszcza w kulturze ludowej36, nie tylko zresztą polskiej, ale i żydowskiej. Podsumowanie Początek rodzenia się polskiego mitu martyrologicznego zbiegł się z umacnianiem komunizmu w Polsce. Był dla komunistycznej propagandy bardzo wygodny. Choć wersja „oficjalna” różniła się od tej utrwalonej w potocznej świadomości wartościowaniem roli Armii Krajowej, w aspekcie oceny postaw Polaków wobec zagłady Żydów obie były zgodne. Holocaust miał być mniej ważnym i nieco wstydliwym odpryskiem losów „skazanego na zagładę” narodu polskiego. To prawda, Żydzi bardziej cierpieli, niż Polacy37, ale sami się do tego przyczynili swoją „biernością”. Byli zabijani „niegodnie”, z wyjątkiem garstki powstańców getta warszawskiego, którzy zginęli „godnie”, walcząc o „honor narodu”. Narodu, który honoru nie miał. To dla umocnienia tej wizji zamknięto pawilon żydowski w muzeum na terenie obozu w Oświęcimiu, zaś tabliczki z objaśnieniami głosiły, że w 35 B. Ajzensztajn (opr.), Ruch podziemny w ghettach i obozach. Materiały i dokumenty, Warszawa-Łódź-Kraków 1946 36 A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 1992 37 W 1993 r. 46% respondentów stwierdziło, że „naród żydowski ucierpiał bardziej, niż naród polski”, przeciwną opinię wyraziło zaledwie 6%. 78% uważało, że Polacy w czasie okupacji pomogli Żydom „tyle ile mogli”, a 12% - że mogli uczynić więcej. Zob.: I. Krzemiński (red.), Czy Polacy są antysemitami?, Warszawa 1996, s. 98. 11 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły Auschwitz ginęli Polacy „oraz inne narody”, następnie wymienione alfabetycznie – Żydzi na końcu, bo są na „ż”. Taki obraz obowiązuje w zasadzie do dziś. Współczesne podręczniki szkolne zagładzie Żydów poświęcają nie więcej, niż pól strony. Zazwyczaj nieco więcej miejsca zajmuje opis powstania w getcie warszawskim, ale nigdzie nie przekracza objętości jednej strony. Te wywody są niejako „ciałem obcym”, wydzielonym i nie zsynchronizowanym z wykładem o dziejach Polaków w czasie wojny i okupacji. Jeżeli wspomina się o „szmalcownikach”, to w tym samym zdaniu przywołuje się żydowskich policjantów gettowych, jakby były to zjawiska równoważące się i znoszące winy. Wszystkie podręczniki prezentują martyrologiczną wizję historii naszego kraju. Pokazują ją wyłącznie z jednego punktu widzenia, mianowicie – polonocentrycznego. Nie ma w nim miejsca na obiektywny opis wkładu mniejszości narodowych w dzieje Polski, ani tym bardziej - na rzetelny wykład o Holocauście. Jeżeli coś zmienia się na lepsze, to dzięki mediom, a nie programom szkolnym. Trauma świadkowania zagładzie, ukryty kompleks winy i skrywane podejrzenie, że wobec „starszych braci” zgrzeszyliśmy nie tylko „zaniechaniem”38, przejawiała się w irracjonalnych fobiach, w „antysemityzmie bez Żydów”. Chociaż wraz z upływem czasu niechęć do wyznawców judaizmu wykazuje tendencję spadkową39, fobie okazały się dziedziczne. W ciągu ostatnich 10 lat patologie zbiorowej pamięci ujawniły się przy okazji takich wydarzeń, jak konflikt wokół klasztoru Karmelitanek i krzyża na żwirowisku w Oświęcimiu. Żadna z kampanii wyborczych nie obeszła się bez antysemickich wypowiedzi i aluzji. Rzeczywistość zdają się zaludniać dwa przeciwstawne byty: Polacy i upiory Żydów. W 1991 r. 35% Polaków było przekonanych, że „Żydzi rządzą Polską”. Hasło prywatyzacji dość powszechnie zamieniało się na prowincji w lęk przed Żydami, którzy „odbiorą wszystkie fabryki”. Jeszcze większym lękiem napawał postulat reprywatyzacji. Obawiano się, że „wrócą Żydzi i wyrzucą nas z domów”, w czym ujawniał się niepokój sumienia, że zasiedlone w czasie wojny domy żydowskie zmieniły właścicieli w niezbyt czysty moralnie sposób. Dwie wizje martyrologiczne nie do końca są ze sobą sprzeczne, chociaż opisują dzieje II wojny światowej w zasadniczo różny sposób. Obie roszczą sobie prawo do pełnienia funkcji budulca narodowej tożsamości. Wizja „polska” nie jest w stanie pomieścić holocaustu, ani świadomości o traumie, którą spowodowało świadkowanie zagładzie narodu żydowskiego. Jest bardziej lokalna, służy 38 głównie Polakom. W „żydowskiej”, J. Błoński, Biedni Polacy... A. Jasińska-Kania, Zmiany postaw Polaków wobec różnych narodów i państw, [w:] A. Jasińska-Kania, (red.), Bliscy i dalecy. Studia nad postawami wobec innych narodów, ras i grup etnicznych, Warszawa1992, s.224. 39 12 Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma Artykuły rozpowszechnionej w świecie, nie ma miejsca na polską martyrologię, a świadkowie zrównywani bywają z katami. Funkcja obu mitów dla budowania samoświadomości zdaje się rosnąć z czasem. Obie są zafałszowane, a tożsamość na nich oparta nie może być zdrowa. Bibliografia B. Ajzensztajn (opr.), Ruch podziemny w ghettach i obozach, wyd. CŻKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1946 J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, wyd. „Czytelnik”, Warszawa 1946 R. Auerbach, Treblinke, wyd. CŻKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1947 T. Breza, Mury Jerycha, wyd. „Czytelnik”, Warszawa 1946 N. Blumental, Słowa niewinne, t. 1-2, wyd. CŻKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1947 M. M. Borwicz, Uniwersytet zbirów, wyd. Woj. ŻKH w Krakowie, Kraków 1946 M. M. Borwicz, Organizowanie wściekłości (słowo wstępne Zofia Nałkowska), wyd. Ogólnopolska Liga do Walki z Rasizmem, Warszawa 1947 Huberband Sh., Kidush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland during the Holocaust, Hoboken 1987 Maciejewska I. (oprac.), Męczeństwo i zagłada Żydów w zapisach literatury polskiej, Warszawa 1988 B. Mark, Di jidisze tragedje in der pojliszer literatur, Ferl. „Jidisz Buch”, Warsze 1950 Z. Nałkowska, Medaliony, wyd. „Czytelnik” 1946 (Przy torze kolejowym) Z. Nałkowska, Charaktery dawne i ostatnie, wyd. „Czytelnik” 1948 (Lia, albo córka miłująca; Macierzyństwo z wyboru) S. Otwinowski, Wielkanoc (Dramat o zbrojnym oporze ghetta), wyd. CŻKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1946 Pieśn ujdzie cało, wyd. CŻKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1947 S. Szmaglewska, Dymy nad Birkenau, wyd. „Czytelnik”, Warszawa 1945 W trzecią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie (księga zbiorowa), wyd. CŻKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1946 Wróbel, J., Tematy żydowskie w prozie polskiej: 1939-1987, Kraków 1991 13
