Dziecko z zaburzoną integracją sensoryczną

DZIECKO Z ZABURZONĄ INTEGRACJĄ SENSORYCZNĄ
Marek rozpoczął edukację przedszkolną w wieku 4 lat. Mama dziecka
miała poważne wątpliwości, jak chłopiec poradzi sobie w przedszkolu,
gdyż jak twierdziła - synek jej wolniej się rozwija, jest niezdarny i
lękliwy, ma wadę wymowy. Marek nie lubił się huśtać, jeździć na
karuzeli, chodząc, często potykał się o meble, zabawki. Nie znosił mycia
twarzy i włosów, obcinania paznokci, z oporami zakładał niektóre
koszulki i bluzy, mówiąc że go „gryzą i drapią”. Chłopiec niechętnie
podejmował czynność rysowania, klejenia i wycinania, unikał zabaw
ruchowych z piłką, nie radził sobie z jazdą na rowerku. W przedszkolu
Marek początkowo nie nawiązywał kontaktów z dziećmi; często siedział
na uboczu, a gdy dzieci hałasowały – zasłaniał oczy i zatykał uszy. Źle
reagował na dotyk; nie chciał podawać ręki dziecku stojącemu obok ( w
zabawie kołowej i w parze ), natychmiast odsuwał się. Często nie potrafił
wykonać prostych poleceń nauczyciela – stał i patrzył bezradnie jakby
ich nie rozumiał. Marek odmawiał spożywania większości posiłków, jadał
wybrane pokarmy. Unikał zabaw ruchowych w sali oraz w ogrodzie
przedszkolnym, poruszał się niezgrabnie, sztywno. Na kierowane do
niego pytania odpowiadał cicho, niewyraźnie, rzadko wypowiadał się
spontanicznie. Sprawiał wrażenie dziecka zagubionego i nie radzącego
sobie tak dobrze jak jego rówieśnicy.
Dłuższa obserwacja chłopca i rozmowa psychologa z mamą pokazały,
że trudności Marka nie należy bagatelizować i czekać „ aż z nich
wyrośnie” tylko należy je dokładnie przeanalizować. A głównymi
problemami Marka wpływającymi na jego funkcjonowanie zarówno w
przedszkolu jak i w życiu codziennym były:
*podwyższony poziom leku, stały niepokój, nerwowość w każdej nowej
sytuacji ( nowe osoby, nowe miejsca, nowe dźwięki ). Marek był napięty,
nadmiernie kontrolujący się, nastawiony na unikanie wszystkiego co jest
dla niego nieprzyjemne, dlatego np. nie zauważał pozytywnych aspektów
pobytu w przedszkolu (zabawy z rówieśnikami, uczenie się czegoś
nowego, pozwalanie sobie na spontaniczną radość )
*trudności z planowaniem motorycznym ( dyspraksja ); niezgrabne
poruszanie się, kłopoty przy czynnościach samoobsługowych, zaburzone
postrzeganie schematu ciała, trudności manualne i grafomotoryczne,
trudności z rozumieniem poleceń słownych ( brak umiejętności
przekładania słów na działania ), zaburzenia rozwoju mowy
* awersja do ruchu uniemożliwiająca (ograniczająca) uczestniczenie w
ćwiczeniach gimnastycznych i zabawach z rówieśnikami związanych ze
zdobywaniem sprawności i odpowiedniej kondycji fizycznej
*unikanie czynności związanych z dotykaniem (tzw. obronność
dotykowa )
* deficyty w zakresie koordynacji ruchowej, równowagi oraz percepcji
wzrokowej i słuchowej
-2–
Konsultacja psychologiczna wykazała u chłopca normę intelektualną, w
kolejnym etapie zalecono diagnozę pod kątem zaburzeń integracji
sensorycznej, gdyż właśnie nieprawidłowa integracja sensoryczna mogła
być przyczyną jego trudności .
Czym jest integracja sensoryczna ?
Twórczynią pojęcia „integracja sensoryczna” jest amerykańska
psycholog i terapeutka A. Jean Ayres ( 1920 - 1989 ). W jej rozumieniu,
integracja sensoryczna ( w skrócie SI ) jest procesem, w którym mózg
przyjmując informacje ze zmysłów , rozpoznaje je, segreguje ,
interpretuje oraz integruje z już posiadanymi – po to, aby
odpowiedzieć właściwą reakcją. Nasz mózg nieustannie odbiera z
otoczenia bodźce zmysłowe –
dotykowe, słuchowe, wzrokowe,
węchowe, smakowe. Oprócz tego, rejestruje informacje płynące z
wnętrza ciała ; ze zmysłu równowagi oraz tzw. czucia głębokiego, czyli
informacje płynące z mięśni i ścięgien. Mózg odpowiednio organizuje
przepływ tychże informacji zmysłowych, aby ułatwić poruszanie się w
przestrzeni, umożliwić wykonanie reakcji adekwatnych do bodźca,
pozwolić na uzyskanie optymalnej gotowości do uczenia się. Wrażenia
zmysłowe odpowiednio odbierane i przetwarzane przez układ nerwowy,
dostarczają informacji o stanie fizycznym naszego ciała oraz otaczającego
nas środowiska co daje wiedzę niezbędną
do prawidłowego
funkcjonowania organizmu .
Wyobraźmy sobie niemowlę sięgające po grzechotkę; zanim dziecko
wykona te czynność— wyciągnie rękę po grzechotkę, do jego mózgu
muszą dotrzeć informacje ze zmysłów : wzroku ( kolor i kształt
grzechotki ), słuchu ( dźwięk wydawany przez grzechotkę ),wzroku i
układu przedsionkowego ( ruch grzechotki ). Po odebraniu informacji ze
zmysłów, mózg przetwarza je, tzn. rozpoznaje, segreguje, interpretuje,
integruje ze sobą oraz wcześniejszymi doświadczeniami i następuje
reakcja, tu – wyciagnięcie ręki i chwycenie zabawki przez dziecko. W
miarę rozwoju i dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego ,dziecko
powinno posiadać zdolność do błyskawicznego łączenia ( integrowania )
wielu
bodźców
zmysłowych
jednocześnie
i
precyzyjnego
„odpowiadania” odpowiednią reakcją. Prawidłowo zachodzące procesy
integracji sensorycznej są gwarancją prawidłowego rozwoju dziecka
oraz jego możliwości uczenia się. Integracja sensoryczna kształtuje się
najszybciej do 7 roku życia. Większość procesów SI przebiega poza
świadomością dziecka, rozwijając się w sposób naturalny poprzez
codzienne różne formy aktywności ; zabawę, ruch, spostrzeganie,
słuchanie, manipulowanie.
Zdarza się jednak, że mózg niektórych dzieci nie potrafi prawidłowo
przetworzyć i zinterpretować
docierających do niego wrażeń z
poszczególnych zmysłów. Takich dzieci jest sporo, badania wskazują że
od 20 do 45 % dzieci może mieć głębsze dysfunkcje w zakresie
prawidłowego przetwarzania bodźców zmysłowych.
-3Z drugiej strony wiadomo, że nie ma ludzi o perfekcyjnej integracji
sensorycznej. W toku rozwoju zbliżamy się do ideału, jednakże jego
osiągnięcie nie jest warunkiem koniecznym
prawidłowego
funkcjonowania. Każdy człowiek ma swój własny model przetwarzania
sensorycznego, co czyni go jednostką niepowtarzalną. Wszyscy
funkcjonujemy w szeroko pojętym zakresie zdolności do integracji
sensorycznej. Niekiedy balansujemy na granicy tego zakresu,
przejawiając dyskretne dysfunkcje. Na przykład gdy ktoś ma lęk
wysokości, to po prostu unika sytuacji mogących go wywołać, osoba o
przeciwnych preferencjach zrobi wszystko by uprawiać ekstremalne
wspinaczki skałkowe czy wykonywać „sportowe „ skoki z ogromnych
wysokości. Każde z tych zachowań może świadczyć o problemach w
przetwarzaniu sensorycznym, ale mieści się w granicach szeroko pojętej
normy i stanowi składową cechę osobowości człowieka oraz wpływa na
jego styl życia . Sytuacja przedstawia się inaczej, gdy eskalacja
problemów związanych z przetwarzaniem sensorycznym znacznie
utrudnia codzienne funkcjonowanie. W przypadku dzieci, dysfunkcje
sensoryczne nie tylko wpływają na opóźnienia rozwojowe (w tym
zaburzenia rozwoju mowy ) ale powodują również trudności w nauce,
trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych, zaburzenia
zachowania oraz brak akceptacji samego siebie ( niskie poczucie własnej
wartości ).
Podstawowymi systemami sensorycznymi w naszym organizmie są:
*układ dotykowy ( czucie ) – rozwija się najwcześniej i stanowi bazę
dla rozwoju innych układów zmysłowych. Dotyk ma bardzo ważny udział
w odbieraniu innych wrażeń zmysłowych
*układ przedsionkowy – posiadający receptory w uchu wewnętrznym
( tam odbierane są informacje o ruchach głowy, oczu i grawitacji ).
Odgrywa istotną rolę w utrzymywaniu równowagi, prawidłowej pracy
mięśni oczu, percepcji wzrokowej i słuchowej
*propriocepcja – receptory tego układu znajdują się w mięśniach,
stawach, ścięgnach. wysyłają do mózgu informacje o tym, jaką
zajmujemy pozycję ciała, czy się poruszamy, oraz w jakim miejscu w
przestrzeni się znajdujemy. Informacje te niezbędne SA do wykonywania
prostych i skomplikowanych czynności bez udziału wzroku, np.
wyjmowania chusteczki z kieszeni.
*słuch
*wzrok
Kluczową rolę w przetwarzaniu wrażeń sensorycznych odgrywa układ
( twór ) siatkowaty stanowiący element pnia mózgu. Układ siatkowaty
odbiera informacje z różnego rodzaju receptorów poszczególnych
zmysłów i oddziałuje zarówno na rdzeń kręgowy jak i na korę mózgową,
umożliwiając pełną integrację zmysłową na coraz wyższych poziomach
układu nerwowego.
-4Twór siatkowaty utrzymuje mózg w „stanie czuwania”, co jest
nieodzownym czynnikiem stanu świadomości, a tylko dzięki świadomości
otrzymujemy zintegrowany obraz świata zewnętrznego, własnego ciała i
procesów myślowych. Układ siatkowaty odgrywa ogromną rolę w
utrzymywaniu odpowiedniego poziomu uwagi oraz selekcji bodźców
zmysłowych, także bodźców słuchowych, niezbędnych w procesie
słuchowego odbierania mowy ( percepcja jest ukierunkowana na odbiór
tylko określonego rodzaju informacji, zbędne, dodatkowe bodźce są
wówczas ignorowane ).
Każde dziecko z zaburzeniami SI może reagować na dopływające do
niego bodźce nadmierną wrażliwością ( mówimy wtedy że jest
nadwrażliwe ) lub zbyt małą wrażliwością ( mówimy wtedy że
prezentuje podwrażliwość) .
Przy nadwrażliwości sensorycznej, dziecko odczuwa docierające do
niego bodźce o wiele bardziej niż inni. co wyraża się stanem nadmiernej
reaktywności organizmu , na przykład przy nadwrażliwości dotykowej
(określanej również mianem „obronności dotykowej”, chłodna pościel,
krótki rękaw, metka, podawanie ręki, przytulanie, mycie i obcinanie
włosów, pokarm o określonym smaku i konsystencji, chodzenie boso po
piasku a nawet po dywanie stają się dla dziecka bardzo nieprzyjemne,
trudne do zniesienia. Układ nerwowy dziecka z obronnością dotykową nie
ma wystarczającej umiejętności hamowania
napływu wrażeń z
receptorów skóry, co powoduje ich natłok, a w konsekwencji uczucie
dyskomfortu powodującego lęk, wycofywanie się, bądź ruchowe
pobudzenie – złość, ucieczkę.
Przy nadwrażliwości przedsionkowej mózg otrzymuje zbyt wiele
impulsów z układu przedsionkowego. Wyróżniamy dwa rodzaje
nadwrażliwości
przedsionkowej – niepewność grawitacyjną i
nietolerancję ruchu. Dziecko z niepewnością grawitacyjną zazwyczaj
nie ma problemów z koordynacja ruchową i równowagą , natomiast
odczuwa duży dyskomfort w sytuacjach gdy nie panuje nad pozycją
własnego ciała. Boi się gdy ktoś inny próbuje poruszać nim, zmienić
ułożenie jego ciała np. trzymając je głową w dół, porusza się tak, by się
nie przewrócić. Unika wspinania się nawet na małe wysokości, unika
aktywności na placach zabaw, nie lubi wind, ruchomych schodów,
szybkiej jazdy samochodem, czuje się niepewnie na rozległej, otwartej
przestrzeni; najbezpieczniej czuje się wtedy gdy jego obydwie nogi stoją
mocno na ziemi. Zdarza się że, że dzieci te wyrastają na osoby
neurotyczne, z problemami natury psychicznej. Dziecko z nietolerancją
ruchu unikać będzie huśtawek, karuzeli, może mieć chorobę
lokomocyjną, może dostawać mdłości podczas samego patrzenia na
kręcący się przedmiot.
Nadwrażliwość słuchowa to nadmierne reagowanie organizmu na
bodźce
akustyczne.
Dziecko nadwrażliwe słuchowo reaguje lękiem i zatykaniem uszu na
donośne dźwięki i głosy ludzi, dźwięki nagłe, takie jak grzmot, alarm
syreny, pęknięcie balonu,
-5dźwięki wysokie jak gwizdki, piski, dźwięki które innym nie sprawiają
kłopotu, takie jak odległe dzwony kościelne, muzyka grająca w tle, czy
dźwięk spuszczanej w toalecie wody, dźwięk dzwonka, pracującej pralki,
odkurzacza .
Nadwrażliwość wzrokowa występuje wówczas gdy dziecko nadmiernie
reaguje na bodźce wzrokowe; osłania oczy przed światłem, często mruga,
unika migoczących, błyszczących świateł, jasno oświetlonych
pomieszczeń,
unika kontaktu wzrokowego, przejawia niechęć do
zakładania jaskrawych kolorowych ubrań,, źle toleruje sytuacje gdy w
jego otoczeniu jest dużo ruchu, zamieszania , krzątaniny.
Nadwrażliwość zmysłu równowagi powoduje trudności z chodzeniem
po schodach, wspinaniem się po drabinkach, jazdą na rowerze.
Jeżeli dziecko ma problemy z przetwarzaniem informacji
proprioceptywnych może przejawiać tzw. dyspraksje czyli trudności z
planowaniem motorycznym. Wyraża sie to w niezgrabnym, powolnym
poruszaniu się, trudnościami w zakresie czynności samoobsługowych;
zapinaniem guzików, zakładaniem butów na odpowiednia nogę,
występuje zaburzone postrzeganie schematu ciała, trudności
grafomotoryczne.
Dziecko z podwrażliwością sensoryczną potrzebuje z kolei
intensywnych wrażeń zmysłowych gdyż jego reakcja na bodziec jest słaba
– słabsze bodźce mogą do niego „ nie docierać „ więc szuka”
silniejszych. Dzieci te bywają nadmiernie aktywne, nadruchliwe,
impulsywne i gwałtowne, mają trudności z koncentracją uwagi, problemy
z ze współpracą i współdziałaniem w grupie rówieśniczej, wykazują niską
samoocenę. Dzieci podwrażliwe reagują ciągłym pobudzeniem, brakiem
zahamowań, tym samym często przejawiają poważne zaburzenia
zachowania i narażają się na niebezpieczeństwo. Ulubionymi zabawami
tych dzieci jest bieganie, długotrwałe wysokie huśtanie się bądź kręcenie
na karuzeli, wspinanie się na drabinki, drzewa, skoki z wysokości. Lubią
silny dotyk, którym chętnie „obdarzają” również inne dzieci popychając
je, poklepując, uderzając swoim ciałem, często zderzają się a różnymi
przedmiotami, preferują zabawy związane z przewracaniem się i
tarzaniem po podłodze. Mają często wysoki próg bólu – nie płaczą, gdy
się boleśnie uderzą bądź przewrócą. O takich dzieciach mówimy „że
najpierw coś robią a potem dopiero myślą”, otoczenie postrzega je jako
dzieci agresywne o nieprzewidywalnych zachowaniach.
Jeżeli nadwrażliwość bądź podwrażliwość dotyczy kilku zmysłów,
należy poszukać pomocy u terapeuty SI, który zdiagnozuje dziecko i
opracuje dla niego indywidualny program ćwiczeń . Terapia powinna być
rozpoczęta jak najwcześniej, trwa 2-3 lata .
Na podst. D. Jodzis „Dysfunkcje integracji sensorycznej”, G. Szeplewicz
„Problemy wychowawcze w przedszkolu” opracowała psycholog
Danuta Korolow