W TROSCE O PRAWIDŁOWY ROZWÓJ MOWY DZIECKA Wiesława

W TROSCE O PRAWIDŁOWY ROZWÓJ MOWY DZIECKA
Wiesława Kamińska - logopeda
Mowa jako akt w procesie porozumiewania się językowego słownego odgrywa ważną rolę w
społecznym życiu człowieka. Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i
rozumienia tekstów słownych. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją w ciągu
swojego życia osobniczego w kontakcie z mówiącymi ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój
mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu
poznaje ono otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia,
pragnienia, uczucia i przeżycia. Kształtowanie się mowy dziecka ma także ścisły związek z jego
rozwojem społeczno – emocjonalnym. Częste kontakty werbalne dziecka z otoczeniem przyspieszają
ten rozwój, doskonaląc wymowę, bogacąc słownictwo, ucząc prawidłowego stosowania zasad
gramatycznych, właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi. Jednocześnie
można zaobserwować, iż w przypadku jakichkolwiek zaniedbań środowiskowych, braku należytych
wzorców do naśladowania następuje opóźnienie rozwoju mowy dziecka lub jej zaburzenie. Proces
rozwoju mowy przebiega pewnymi etapami i trwa kilka lat. Podstawą do sensownej pomocy i
sterowania rozwojem mowy dziecka jest dokładna znajomość jego przebiegu i różnicowanie tego, co
prawidłowe dla danego okresu rozwojowego, a co może być sygnałem patologii. Trzeba wiedzieć np. ,
kiedy dziecko ma jeszcze prawo seplenić, nie wymawiać r , a kiedy już powinno wypowiadać głoski
poprawnie. Niedostatek wiedzy na ten temat uniemożliwia udzielenie prawidłowej pomocy. Zarówno
stawianie dziecku wymagań ponad jego możliwości rozwojowe, jak i lekceważenie sygnałów
niedoborów, może przynieść szkodę.
W literaturze logopedycznej, psychologicznej i medycznej funkcjonuje następujący podział
kształtowania się i rozwoju mowy dzieci.
-okres melodii ( 0-1 rok życia )
-okres wyrazu ( 1-2 rok życia )
-okres zdania ( 2-3 rok życia )
-okres swoistej mowy dziecięcej ( 3-7 rok życia )
Należy pamiętać, że dzieci muszą przejść te wszystkie okresy, nie wolno więc oczekiwać od dziecka,
aby po okresie melodii mówiło od razu zdaniami. W indywidualnym rozwoju okresy te mogą ulegać
wydłużaniu, niezwykle rzadko ma miejsce przyspieszenie od okresu melodii do okresu zdania mimo
ogólnego bardzo szybkiego rozwoju dziecka w tym czasie. Początkowo dziecko komunikuje się z
otoczeniem za pomocą krzyku, potem pojawiają się takie formy jak mlaskanie, cmokanie, które
przygotowują do wydawania dźwięków mowy, usprawniając działanie układu oddechowego,
fonacyjnego i artykulacyjnego. Około 3 miesiąca życia dziecko zaczyna wydawać gardłowe dźwięki
podobne do artykułowanych, jak k, g, uu, aa i ich połączenia guu. Ten rodzaj zachowań
przedwerbalnych nazywamy gruchaniem lub gawożeniem. Jego funkcją jest sygnalizacja pozytywnych
uczuć dziecka, towarzyszy mu uśmiech lub śmiech i czasem przechodzi w zabawy wokalne. Głużą
wszystkie dzieci, także głuche (!) W drugiej połowie pierwszego roku życia obserwujemy u dziecka
gaworzenie, czyli zamierzone powtarzanie dźwięków. Dzięki większej spostrzegawczości i lepszemu
skupieniu uwagi dziecko powtarza dźwięki, które wypowiedziało przypadkowo oraz te, które
zasłyszało w otoczeniu (ma, pa, da, la). Gaworzenie pojawia się w okresie czuwania, wyraża
zadowolenie, pełni funkcję komunikacyjną oraz jest także treningiem słuchu. Między 1-2 rokiem życia
dziecko używa prawie wszystkich samogłosek z wyjątkiem nosowych (ę, ą) oraz wymawia spółgłoski
takie jak : p, pi, b, m, t, d, n, k, j, ś, ź, ć, dź, ch. Pozostałe zastępuje innymi o zbliżonym miejscu
artykulacji. Grupy spółgłoskowe upraszcza do jednej spółgłoski zazwyczaj zwartej, np. kwiaty- katy,
kaczka- kaka itp. Mowę w tym okresie cechują jednowyrazowe wypowiedzi często w niepełnej
postaci, np. zamiast pomidor dziecko mówi (midol), kwiaty (katy), które oznaczają nie tylko
przedmiot, lub czynność, ale i stosunek dziecka do przedmiotu lub czynności. W tym okresie dziecko
rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń, zdań niż samo jest w stanie wypowiedzieć – zjawisko to
nazywamy słownikiem biernym. Pierwsze zdania pojawiają się między 2-3 rokiem życia dziecka. W
tym okresie powinno prawidłowo wymawiać następujące głoski : p, b, m, pi, bi, mi, f, w, fi, wi, k, g,
ch, t, d, n, l oraz samogłoski nosowe. Pod koniec tego okresu mogą się już pojawiać głoski s, z, c, dz , a
nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, a czasem – zwłaszcza w
trudniejszych zestawieniach – bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami, wskutek małej
sprawności narządów artykulacyjnych. Dziecko już wie jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze
nie umie jej wypowiedzieć. Jest to jeden z wyraźnych symptomów rozwoju słuchu fonematycznego
(mownego). Okres swoistej mowy dziecięcej trwa od 3 do 7 roku życia. W dalszym ciągu wzbogacany
jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych oraz następuje dalszy
rozwój artykulacji. Mowę dziecka 3 letniego cechuje zmiękczanie głosek : s, z, c, dz, (sz, ż, cz, dż też
mogą być wymawiane jak ś, ź, ć, dź). Głoska [r] może być zamieniana na [l] lub [j]. Brak jest
wyraźnych końcówek w wyrazach. Wymowę cechuje opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej zniekształcanie wyrazów. Zaledwie 2,9% dzieci mówi w tym okresie poprawnie pod względem
dźwiękowym. Dziecko 4 letnie powinno już poprawnie używać głosek [s, z, c, dz ] nie powinno
zamieniać ich na głoski [ś, ź, ć, dź ]. Głoski [sz, ż, cz, dż] może zamieniać na głoski [ś, ź, ć, dź] lub [s, z,
c, dz]. Grupy spółgłoskowe są jeszcze w dalszym ciągu upraszczane, choć mowa jest bardziej
zrozumiała. Już 5% dzieci w tym wieku mówi poprawnie. Wymowa dziecka 5- letniego jest już prawie
całkowicie zrozumiała, mimo tego, że w dalszym ciągu grupy spółgłoskowe są upraszczane. Głoska [r]
i głoski [sz, ż, cz, dż] powinny już być wymawiane prawidłowo, choć często są jeszcze w mowie
spontanicznej zamieniane na [s, z, c, dz] i [l]. W tym okresie jeszcze 37% dzieci nie wymawia
poprawnie głosek najtrudniejszych. Wymowa dziecka 6-letniego powinna już być poprawna pod
względem artykulacyjnym, a w wieku 7 lat również prawidłowa pod względem gramatycznym i
składniowym. Niestety, jak wykazują badania u znacznej liczby dzieci w wieku przedszkolnym i
wczesnoszkolnym ( ok.30% ) występują zaburzenia i opóźnienia rozwoju mowy. O wymowie wadliwej
można mówić wtedy, gdy różni się ona od wymowy będącej w powszechnym użyciu. Należy jednak
odróżnić wady wymowy od nieukończonego rozwoju mowy, który charakteryzuje się wymową
właściwą dla wcześniejszych okresów życia dziecka. Do najczęściej występujących wad wymowy u
dzieci poniżej 6-7 roku życia, wymagających interwencji logopedy, zaliczamy dyslalię o charakterze
deformacji – zniekształcania brzmienia głosek, w wyniku czego powstają dźwięki nie należące do
zasobu głosek języka polskiego, np. seplenienie międzyzębowe, boczne, reranie (zamiast drgań
czubka języka głoska ta może być wymawiana poprzez drgania języczka podniebiennego, warg,
policzków), ubezdźwięcznianie, nosowanie. U dzieci powyżej 7 roku życia do wad wymowy zaliczamy
dyslalię o charakterze deformacji głosek oraz wymowę charakteryzującą się zamianą głosek
trudniejszych do wymówienia głoskami łatwiejszymi, gdyż w 7 roku życia rozwój mowy dziecka
powinien być zakończony od strony artykulacyjnej. Różnice indywidualne w zasobie leksykalnym są
znaczne i wynikają z wielu czynników. Wzrost słownictwa, jak również opanowanie gramatycznego
systemu języka zależą od ogólnej sprawności umysłowej dziecka, od właściwości jego procesów
poznawczych oraz od środowiska i wychowania. Niezależnie od różnic indywidualnych i kulturowych
pojemność słownika biernego jest w każdym okresie życia znacznie większa od pojemności słownika
czynnego. Znaczny wzrost zasobu słownictwa przypada na ostatni kwartał drugiego roku życia.
Dziecko 2-letnie używa już około 300 wyrazów, 3- letnie około 1000, 6-letnie około 3000. Pojemność
słownika czynnego rozszerza się nadal w okresie późnego dzieciństwa. Zadanie przygotowania
dziecka do szkoły polega - między innymi - na roztoczeniu troskliwej opieki nad rozwojem mowy, tak
aby była ona już dojrzała, gdy dziecko wstąpi w progi szkolne. Chodzi przy tym nie tylko o bogaty (na
miarę wieku) zasób słownikowy, o logiczną składniową i gramatyczną formę wypowiedzi, ale też o
czystą i wyraźną wymowę.
RODZICU - PAMIĘTAJ, ŻE :
-Oddychanie przez usta (otwarta buzia), jest nie tylko częstą przyczyną infekcji górnych dróg
oddechowych, ale także sprzyja powstawaniu wad wymowy i zgryzu;
-Jedną z przyczyn powstawania wad wymowy i zgryzu jest niewłaściwy sposób połykania ( dziecko od
3 roku połykając, powinno unosić język za górne zęby);
-Wszelkie zabawy usprawniające język i mięśnie twarzy ułatwią Twojemu dziecku prawidłowy rozwój
wymowy;
-Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia obojętnością, cierpką uwagą, lecz
słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania;
-Wypowiedzi osób z najbliższego otoczenia powinny być poprawne. Należy unikać języka dziecinnego
(spieszczania) – dziecko musi od samego początku utrwalać sobie prawidłowe wzorce mowy;
-Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie, oglądanie wspólne obrazków,
odpowiednich filmów i rozmawianie na ich temat.
-Językowe porozumiewanie się dziecka z rodziną powinno przynosić radość, zacieśniać związki z
otoczeniem i powiększyć wiedzę o świecie. Pochwała i aprobata nawet przy małym sukcesie są tak
samo ważne jak konsekwentne wymagania i dobry przykład językowy.
Przy najmniejszych wątpliwościach dotyczących rozwoju mowy dziecka, nie należy czujności
rodzicielskiej gasić obiegową opinią : „Ono jeszcze z tego wyrośnie”. Należy udać się do specjalisty, by
zbadać słuch, zgryz, sposób połykania, oddychania, artykułowania głosek, a także ogólny psychiczny i
fizyczny rozwój dziecka.
Bibliografia
-Diener K. „Profilaktyka zaburzeń mowy”, Wyd.Ped. ZNP, Kielce 1999,
-Spałek E., Piechowicz-Kułakowska C. „Jak pomóc dziecku z wadą wymowy”, Oficyna Wydawnicza
Impuls, Kraków 1996,
-Minczakiewicz M. „Mowa; rozwój, zaburzenia, terapia”, Wyd.Nauk.WSP,Kraków 1996,
-Demel G. „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”, WSiP, Warszawa 1996,
-Przetacznik- Gierowska M., Makiełło- Jarża G. „Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku
dziecięcego”, WSiP, Warszawa 1995.