2. prof. zw. dr hab. Karol Kukuła

Prof. zw. dr hab. Karol Kukuła
Kraków 15.03.2016
Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja
w Krakowie
Katedra Statystyki i Ekonometrii
Recenzja
rozprawy doktorskiej mgr Moniki Pradziadowicz nt. „ Ocena wybranych uwarunkowań
wdrażania i realizacji programu rolnośrodowiskowego w Polsce na przykładzie województwa
zachodniopomorskiego”, napisanej pod kierunkiem dr hab. inż. Bartosza Mickiewicza, prof.
Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie.
Przystępując do wydania opinii o rozprawie doktorskiej, która stanowi jeden z
elementów decyzji o nadaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych, będę brał pod uwagę trzy
kryteria, które warunkują ostateczną ocenę. Pierwsze z nich dotyczy rangi naukowej
wybranego przez Doktorantkę tematu. Drugie wiąże się z realizacją przyjętych na wstępie
celów oraz z weryfikacją postawionych hipotez badawczych. Trzecim kryterium jest ocena
nowości występujących w pracy. Chodzi o novum w zakresie teorii przedmiotu bądź też o
pojawienie się ciekawych, dotąd nie publikowanych wyników badań empirycznych.
Ocena realizacji kryterium pierwszego wypada zdecydowanie na korzyść doktorantki.
Wybór
tematu
poruszający
problematykę
wdrażania
oraz
stosowania
programu
rolnośrodowiskowego w województwie zachodniopomorskim, uważam za ważny i
praktycznie uzasadniony. Zagadnienia ochrony środowiska rolniczego są od dawna
przedmiotem zainteresowania władz UE (od 1992 roku). W tym celu wprowadzono
instrumenty, które mają na celu uczynić produkcję rolniczą przyjazną środowisku. Do
instrumentów tych zaliczyć należy programy rolnośrodowiskowe. Autorka w swej pracy
bada, w jaki sposób wprowadza się i realizuje programy w wybranych gospodarstwach
województwa zachodniopomorskiego w latach 2007-2013. Konstruuje obszerną ankietę,
której wyniki poddaje opracowaniu statystycznemu (badanie dynamiki oraz współzależności).
Na podstawie tych wyników ocenia wpływ programu rolnośrodowiskowego na rozwój
obszarów wiejskich województwa oraz określa przydatność poszczególnych pakietów z
programu rolnośrodowiskowego pod kątem spełnianych przez nie funkcji. Proponuje również
pewne
modyfikacje
pakietów
programu
rolnośrodowiskowego
z
myślą
o
ich
przyszłościowym, lepszym dostosowaniu do warunków lokalnych.
Przechodząc do wartościowania rozprawy według drugiego z przedstawionych na
wstępie kryteriów stwierdzam, iż główny cel, jaki postawiła przed sobą Doktorantka, tj
poznanie ekonomiczno – społecznych i środowiskowych uwarunkowań wdrażania oraz
wyników realizacji programu rolnośrodowiskowego w województwie zachodniopomorskim z
próbą charakterystyki jego zmian w latach 2007 – 2013, został w pełni osiągnięty. Rozprawa
ma w całości charakter pracy empirycznej opartej w głównej mierze na przeprowadzonej
ankiecie wśród prowadzących wybrane gospodarstwa, uczestniczące w programie
rolnośrodowiskowym badanego województwa.
Kwestionariusz ankiety zawiera 56 pytań w większości o charakterze zamkniętym. W
województwie zachodniopomorskim programem rolnośrodowiskowym w 2013 roku objęto
6003 gospodarstwa rolne. Z tej puli wylosowano co 12 gospodarstwo co dawało liczbę 500
gospodarstw. Badania ankietowe przeprowadził zespół pracowników Zachodniopomorskiego
Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach. Łącznie uzyskano zwrot 492 poprawnie
2
wypełnionych ankiet, które stanowiły bazę badawczą. Liczba uzyskanych kwestionariuszy
ankiet stanowiła ok. 8,2% całkowitej liczby uczestników programu, co jak się wydaje jest
wystarczającą liczebnością próbki. Pewną wątpliwość budzi sama procedura losowania.
Doktorantka nie podaje, czy zachowano zasadę proporcjonalności losowania w powiatach.
Otóż większej liczbie uczestników programu w danym powiecie winna odpowiadać większa
relatywnie liczba wytypowanych do badania gospodarstw.
Autorka rozprawy stawia na początku trzy hipotezy badawcze, które stara się
wynikami swych badań potwierdzić bądź zaprzeczyć. Pierwsza z nich dotyczy kwestii czy
wdrażanie i realizacja programu rolnośrodowiskowego przynosi rolnikom korzyści
ekonomiczne. Ponadto czy przychód uzyskany z tytułu uczestnictwa w programie przewyższa
koszty wynikające z realizacji wybranego pakietu? Na podstawie uzyskanych wyników,
potwierdzonych testowaniem, na oba te pytania uzyskuje odpowiedź twierdzącą. Realizacja
programu rolnośrodowiskowego przynosi rolnikom korzyści w postaci wzrostu dochodowości
ich gospodarstw, co stwarza możliwości rozpoczęcia nowych inwestycji. Druga hipoteza
określa stopień ważności udziału rolników w programie rolnośrodowiskowym ze względów
społecznych. Dodatkowo, względnie stałe źródła dochodów pozwalają na zabezpieczenie
bytu materialnego rodzin w dłuższej perspektywie a więc mogą zapewnić bezpieczeństwo
socjalne. Również i ta hipoteza została potwierdzona. Udział rolników w omawianym
programie jest ważny ze względów społecznych. Dzięki jego wdrażaniu i realizacji
możliwym staje się podniesienie świadomości środowiskowej wśród społeczności wiejskiej.
Udział rolników w tym programie zapewnia wzrost jakości życia i przyczynia się do
likwidacji bezrobocia ukrytego. Trzecia z wymienionych hipotez również została
zweryfikowana pozytywnie. Badania Doktorantki potwierdziły, że program wpływa w
3
rolnośrodowiskowy wpływa w sposób istotny na poprawę stanu środowiska naturalnego
obszarów wiejskich. Tu odnotowano ciekawe postulaty rolników. W ich opinii działania na
rzecz środowiska wiejskiego winny obejmować polepszenie gospodarki odpadami, poprawę
infrastruktury wsi, poprawę stanu świadomości ekologicznej mieszkańców wsi poprzez
organizowanie szkoleń w tym zakresie.
Rozpatrując kryterium trzecie związane ze wskazaniem novum, jakie ewentualnie
wnosi Autorka rozprawy, należy podkreślić empiryczny charakter pracy oparty na solidnym
badaniu ankietowym. Zatem można poszukiwać owego novum jedynie w oryginalnych
wynikach badania populacji gospodarstw realizujących program rolnośrodowiskowy. Na
podkreślenie zasługuje poprawna konstrukcja obszernej ankiety, dzięki której można było
zweryfikować wysunięte na wstępie hipotezy badawcze a także wyprowadzić szereg
interesujących praktykę badań rolniczych wniosków. Warto również zauważyć, iż badaniem
objęto wylosowane gospodarstwa rolne w stosunkowo rozległym obszarowo województwie
zachodniopomorskim. Wzięte do badań gospodarstwa w liczbie 492 stanowią znaczną frakcję
populacji generalnej zamykającą się odsetkiem 8,2%. Reasumując, można pozytywnie ocenić
fakt zidentyfikowania przez Autorkę szeregu ciekawych związków, jakie zachodzą w badanej
populacji próbnej. Do takich należą między innymi stwierdzenia poparte weryfikacją
statystyczną:
(1) Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia, rośnie poparcie rolników dla tworzenia
obszarów prawnie chronionych.
(2) Wraz ze wzrostem powierzchni upraw, maleje akceptacja rolników dla tworzenia
obszarów prawnie chronionych.
4
Wiele podobnych prawidłowości udokumentowanych wynikami ankiety a następnie
weryfikowanych stanowi o novum, jakie Autorka wnosi do literatury związanej z
problematyką obszarów wiejskich oraz ochroną ich środowiska naturalnego. Zatem kryterium
trzecie wypada ocenić również jako spełnione.
Czas na ogólną charakterystykę pracy. Rozprawa razem ze streszczeniami w języku
polskim i angielskim liczy aż 201 stron w tym sam tekst rozprawy obejmuje 155 stron. Praca
składa się z wstępu, czterech rozdziałów, podsumowania i wniosków, bibliografii, spisu
rysunków i tabel, załącznika prezentującego kwestionariusz ankiety oraz streszczeń w języku
polskim i angielskim. Układ pracy jest logiczny i zwarty, jakkolwiek jego struktura wymaga
pewnej korekty. Opracowanie ilościowe ankiety znajduje odzwierciedlenie w tabelach (60)
oraz rysunkach (54). Jeśli chodzi o literaturę to nie jest zbyt liczna (83 pozycje plus 25 innych
– w tym internetowe oraz 11 aktów prawnych). Pośród 83 pozycji bibliograficznych, Autorka
korzysta z 9 źródeł zagranicznych. Relatywnie niewielka liczba pozycji bibliograficznych jest
do
pewnego
stopnia
uzasadniona
tematyką
pracy
związanej
z
programami
rolnośrodowiskowymi. W zakresie tej problematyki literatura krajowa jest stosunkowo uboga.
Uważam, iż praca jest napisana poprawną polszczyzną, łatwa w odbiorze ale zbyt
obszerna. Przykładowo, streszczenie zajmujące 12 stron jest rozwlekłe i niepotrzebnie tak
długie (jego objętość stanowi około 6,3% całości). Streszczenia zwykle mają 2-4 strony i
stanowią kwintesencję opracowania. W omawianym przypadku w streszczeniu występują
powtórzenia całych fragmentów tekstu rozprawy (przytaczanie w całości celów oraz hipotez).
Co do struktury rozprawy proponuję następujące korekty. Rozdział I, obejmujący
niecałe 7 stron – co do prezentowanych treści – może w całości znaleźć się we wstępie. Po
dokonaniu odpowiednich cięć wstęp mógłby zawierać około 8 stron. Dalej, patrząc na
5
ilościową strukturę całości, należy zauważyć, że kluczowy rozdział IV liczy aż 88 stron, tj
ponad połowę tekstu rozprawy (bez dodatków). Myślę, że bez zmian w treści, można go
podzielić na dwa rozdziały. Pierwszy z nich obejmowałby treści zawarte w ramach obecnej
numeracji od 4.1 do 4.4 (tj. 24 strony) drugi zaś obejmowałby treści zawarte od 4.5 do 4.7
(tj.64 strony). Kwestię nadania tytułów rozdziałów pozostawiam Doktorantce. W tym nowym
kształcie praca składa się znowu z czterech rozdziałów. Generalnie zalecam „odchudzenie”
całości, rozprawa tylko na tym zyska. Proponowane zmiany, łączą się niestety ze zmianą
numeracji tabel i rysunków oraz powołań.
Po
dokonaniu
ilościowej
charakterystyki
rozprawy
czas
wykazać
pewne
niedociągnięcia, drobne błędy i uchybienia występujące w rozprawie. Niżej podaję usterki i
uwagi edytorskie, których uwzględnienie może polepszyć ogólny poziom tekstu i uczynić
zdatnym do publikacji przynajmniej niektóre jego fragmenty.
s.595-6 – usterka stylistyczna. Jest:…co przekłada się przede wszystkim w jakości gleb. Lepiej
byłoby:…co przekłada się przede wszystkim na jakość gleb. Ten fragment można też jeszcze
inaczej ująć.
s.63 – Autorka pisze: „…korelacja rang Gamma wykazała istotną, ujemną zależność… Nie
podaje jednak wartości współczynnika ani wartości pozostałych statystyk, jak to czyni w
dalszych fragmentach pracy.
s.66 – Ta sama uwaga co do s.63.
s.71 – W tab.4.3.5. można znaleźć, że maksymalna ilość koni (szt. fizyczne) w
gospodarstwach wynosi 84.5. Jak to możliwe? Te 0,5 konia to byłby ewenement na skalę
światową.
6
s.741-3 – Jest: „Może w tym wypadku budzić zdziwienie, że najrzadziej negatywny wpływ
dostrzegali respondenci z najmłodszej grupy wiekowej (do 25 lat) (rys.4.4.1)”.
Mój komentarz: To nic dziwnego w moim przekonaniu, bowiem ci młodsi ludzie nabyli
wiedzę w omawianym zakresie w niedawno ukończonych szkołach.
s.119 – Błąd w numeracji tabeli. Jest: Tabela 4.6.16 a winno być: Tabela 4.5.16.
s.124 – Podrozdział 4.6.
Autorka podrozdział 4.6 rozpoczyna następująco: „Jak wynika z danych zawartych w tabeli
4.6.1, …Tak nie powinno się rozpoczynać podrozdziału (usterka stylistyczna).
s.1273 – Jest: „Ci z badany, którzy…”Winno być: Ci z badanych, którzy…
Ponadto proponuję zmianę tytułu rozprawy w sposób następujący: „Ocena wybranych
uwarunkowań wdrażania i realizacji programu rolnośrodowiskowego w województwie
zachodniopomorskim”. Należy usunąć słowa „w Polsce” ponieważ województwo
zachodniopomorskie nie może w żaden sposób – odrębna specyfika (duże gospodarstwa, duże
bezrobocie) – reprezentować uwarunkowań panujących w Polsce jako całości. Przykład
zachodniopomorskiego nie współgra z cechami rolnictwa polskiego, stąd nie można przenosić
wyników badań z zachodniopomorskiego na Polskę.
Po wyliczeniu usterek oraz niektórych uchybień należy wskazać na ogólne zalety
recenzowanej rozprawy. Wymienione wyżej niedociągnięcia psują nieco końcowy efekt, nie
ciążą jednak w sposób zasadniczy na ogólnym obrazie rozprawy. Całość napisana jest w
sposób ciekawy i klarowny niekiedy trochę rozwlekły. Rozprawa stanowi niezwykle
interesujący przyczynek do badań regionalnych nad wdrażaniem i realizacją programu
rolnośrodowiskowego. Tu trzeba podkreślić, że problematyka związana z tym programem jest
7
stosunkowo rzadko poruszana w literaturze przedmiotu stąd recenzowana praca jest
potrzebnym uzupełnieniem wiedzy w tym zakresie.
Do najważniejszych osiągnięć Doktorantki zaliczyć należy:
1. W pracy podjęto ważną dla rozwoju obszarów wiejskich problematykę, związaną z
programem rolnośrodowiskowym, której naświetlenie skutkuje trafnymi spostrzeżeniami.
2. Doktorantka konstruuje obszerny kwestionariusz ankiety, pozwalający wysondować opinie
respondentów biorących udział w programie rolnośrodowiskowym dla województwa
zachodniopomorskiego.
3. Dokonuje trafnych skojarzeń wypowiedzi respondentów w ujęciu przyczynowo –
skutkowym. Dostrzegane współzależności poddaje weryfikacji metodami statystycznymi.
4. Umiejętnie interpretuje uzyskane wyniki.
5. Badania doktorantki charakteryzuje duży rozmach, pozwalający ująć wielowątkowość
badanej problematyki związanej z korzystaniem z programu rolnośrodowiskowego.
Biorąc pod uwagę wymienione usterki, ale również atuty stwierdzam, iż praca mgr
Moniki Pradziadowicz spełnia wymogi stawiane rozprawom doktorskim. Wnoszę zatem o
dopuszczenie Jej do publicznej obrony.
……………………………..
8