oCENA AKtyWNośCi fizyCzNEj W BADANiACh poDMiotoWyCh

Zamojskie Studia i Materiały
Rok wyd. XIV, zeszyt 1(35) ZAMOŚĆ 2012
Fizjoterapia
Elżbieta Rutkowska
Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie
Ocena aktywności fizycznej
w badaniach podmiotowych
Streszczenie
Aktywność fizyczna to ważny element zdrowego stylu życia. Prawidłowy trening fizyczny kształtuje wiele funkcji organizmu. Ćwiczenia fizyczne powinny być wykonywane: systematycznie (2–3 razy tygodniowo) przez minimum 15 minut, powodować
wzrost tętna do 130–150 uderzeń i aktywizować mięśnie odmienne od tych, które
używane są w czynnościach rutynowych. Ocena aktywności fizycznej to ważny element badania podmiotowego. Pozwala ocenić zaniedbania w tym elemencie stylu życia – a następnie planować skuteczną i precyzyjną edukację zdrowotną. W pracy —
na podstawie przeglądu piśmiennictwa — zaprezentowano warunki pro-zdrowotnego
treningu fizycznego i omówiono zasady konstrukcji wywiadu dotyczącego aktywności
fizycznej. Standaryzowany wywiad pozwala na porównanie zachowań osoby w pewnych odstępach czasowych — co może być wykorzystane do oceny skuteczności edukacji zdrowotnej. Pozwala też na wykrycie związku wielu chorób z jakością i ilością
zwyczajowej aktywności fizycznej. Badania podmiotowe aktywności fizycznej mogą
istotnie uzupełniać lub uzasadniać obiektywne wyniki badań klinicznych.
Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, badanie podmiotowe, edukacja zdrowotna
Badanie podmiotowe jest istotnym elementem diagnostyki klinicznej. W rozmowie
(planowej lub spontanicznej) zbiera się wszelkie informację o pacjencie i jego środowisku, które mogą mieć wpływ na postawienie ostatecznego rozpoznania [1]. Ważne jest też ustalenie wszelkich czynników ryzyka, które mogą wpływać na rozwój
choroby, jej przebieg i następstwa. Zebranie dokładnych i możliwie zobiektywizowanych danych o subiektywnie odczuwanych dolegliwościach ale także o stylu życia, uwarunkowaniach rodzinnych i środowiskowych — sprzyja ustaleniu wszelkich
działań edukacyjnych i korekcyjnych, towarzyszących właściwej terapii.
Takie holistyczne ujęcie zdrowia i choroby wymaga rozpatrywania każdego „przypadku”, w świetle założeń teorii systemowej, gdzie wszelkie zjawiska wyjaśniane
są wpływem wielu czynników (biologicznych, psychologicznych, społecznych, a nie
tylko pojedynczych elementów przyczynowych) [2]. Jednocześnie medycyna skłania
Zamojskie Studia i Materiały
się ku coraz większej aktywności w promocji zdrowia i profilaktyce chorób — bo te
działania są po prostu bardziej opłacalne w kontekście dobrostanu całych populacji [3, 4].
W ocenie stylu życia, dla potrzeb oceny, umacniania czy przywracania zdrowia szacuje się także zwyczajową aktywność fizyczną. Jednostronne przeciążenia
lub (częściej) niedostatek aktywności fizycznej są jednymi z najczęściej wymienianych — a zarazem modyfikowalnych — czynników ryzyka wielu chorób zależnych
od wydolności fizycznej wyrażonej wartością pułapu tlenowego (VO2 max) [5]. Trening fizyczny — zawierający różne ćwiczenia ruchowe — jest ważnym bodźcem modelującym funkcje organizmu. Teoretycy wychowania fizycznego wymieniają funkcje:
•stymulacyjną — najpierw w dzieciństwie i wczesnej młodości, gdzie spontaniczny ruch w zabawie jest ważnym bodźcem rozwojowym a później — w okresie
starzenia, aktywny styl życia łagodzi skutki naturalnych zmian inwolucyjnych,
powodujących obniżenie wydolności i sprawności organizmu;
•adaptacyjną — w okresie dojrzałości, kiedy ukierunkowane ćwiczenia fizyczne
pomagają przystosować organizm do wymogów środowiskowych (w tym głównie
do specyficznych warunków pracy zawodowej);
•kompensacyjną i korekcyjną — w każdym okresie życia, jeśli stosowane są jako
bodziec wyrównujący skutki jednostronnych przeciążeń fizycznych i psychicznych wynikających z charakterystycznych czynności zawodowych. Są też koniecznym bodźcem równoważącym niedostatek ruchu w warunkach życia cywilizacji technicznej i informatycznej. Funkcja korekcyjna ćwiczeń fizycznych — jest
podstawową kinezyterapii w rehabilitacji medycznej [6, 7].
W przypadku funkcji kompensacyjnej i korekcyjnej, sposób aplikacji ćwiczeń ruchowych i ich formy wynikają z ściśle określonych procedur medycznych oraz systematyki i metodyki kinezyterapii [8, 9]. Sposób bodźcowania aktywnością fizyczną
chorych stał się integralnym elementem ich terapii.
Ćwiczenia fizyczne wykonywane systematycznie, w odpowiedniej formie i z odpowiednią intensywnością uznane są za higieniczny obowiązek współczesnego człowieka. Stają się bodźcem modelującym funkcje organizmu – stymulując jego rozwój
lub adaptując do wymogów środowiskowych. Warunkiem ich skuteczności jest jednak, jak w każdej terapii bodźcowej [10] — stosowanie ściśle określonej, progowej
dawki ruchu. Korzystny wpływ aktywności fizycznej na zdrowie pozytywne obserwowano od wieków. Ale konieczność precyzyjnego dawkowania tego ruchu pojawiła
się później — w miarę rozwoju nauk o człowieku. W 1858 roku dr Adam Baroc
pisał: „Rada lekarza – zażywaj więcej ruchu — podobna jest do recepty, na której
nie oznaczono ani ilości, ani dokładnie jakości przepisanego lekarstwa” 1. Oznacza to,
że już blisko 150 lat temu nie tylko doceniano zdrowotne wartości ćwiczeń fizycznych ale postulowano by precyzyjnie dawkować ten bodziec.
Rozwój promocji zdrowia sprawił, że opracowaniu zasad treningu zdrowia [18]
poświęcono wiele uwagi. Powstało szereg opracowań, które w zależności od stanu
zdrowia i sprawności oraz założonego celu, ściśle określają formę, treść i wymiar
pożądanego wysiłku fizycznego (tab. 1).
1 A. Baroc, Gimnastyka pod względem wpływu swego na utrzymanie i przywrócenie zdrowia,
napisał... lekarz przy Zakładach Papierniczych w Soczewce. Warszawa 1858, s. 32; za: [11].
120
Elżbieta Rutkowska Ocena
aktywności fizycznej w badaniach podmiotowych
Tab. 1. Zalecany wymiar treningu zdrowotnego
Organizacja
Zalecenia
WHO
codziennie 10 min. marsz, z obciążeniem 80%
maksymalnych, indywidualnych możliwości
lub 3 x tyg. 20 min — obciążenie j.w.
lub 2 x tyg. 30 min dziennie — obciążenie j.w.
Instytut Coopera
w Dallas
20 km (biegu, energicznego marszu lub inna forma aktywności
ruchowej wg tzw. punktów Coopera) tygodniowo
w treningach 4 razy w tyg.
po 20–30 min dziennie
Amerykańska
Akademia
Medycyny
Sportowej
ćwiczenia dynamiczne, angażujące duże grupy mięśniowe
w treningu aerobowym
3 razy w tyg.
intensywność 60–90% maksymalnych, indywidualnych możliwości
po 20–60 min. dziennie
dodatkowo zestaw indywidualnie dobranych 8–10 ćwiczeń siłowych
(powtarzanych 8–10 razy każde) o umiarkowanej intensywności
Paffenbarger Amerykańskie
Tow. Medycyny
Sportowej
średni wydatek energetyczny ok. 2000 kcal tygodniowo
ćwiczenia codzienne o niskiej intensywności (2,5–4,0 MET-ów)
ćwiczenia 3–4 razy w tyg. o umiarkowanej intensywności
(4,5–10 MET-ów)
1 MET = wydatek energ. człowieka w pozycji siedzącej — (pochłanianie tlenu 3,5 ml/kg/min)
Źródło: [12, 13, 14 ]
W ocenie tego elementu stylu życia w badaniu podmiotowym trzeba zatem —
uogólniając powyższe zastawienie — precyzyjnie ustalić:
•częstość podejmowania aktywności fizycznej (nie mniej niż 2 razy w tygodniu);
•czas trwania sesji ćwiczeń (powinien umożliwiać wysiłek aerobowy a więc taki,
który powinien trwać co najmniej 10 minut i nie powinien doprowadzać do zaciągania nadmiernego długu tlenowego);
•wydatek energetyczny jaki związany jest z ćwiczeniami (tu najczęściej stosuje
się pośredni pomiar pułapu tlenowego — VO2 max — za pomocą tętna wysiłkowego w badaniach przedmiotowych lub szacunkowej oceny ciężkości wysiłku
według skali Borga);
•adekwatność rodzaju ćwiczeń w treningu zdrowotnym (formy ćwiczeń stosowane w treningu zdrowotnym powinny u najmłodszych pozwalać na zaspokojenie
naturalnej potrzeby spontanicznego ruchu a u osób jednostronnie obciążanych
w czynnościach codziennych i zawodowych — powinny swoją formą być do nich
odwrotne).
Po ustaleniu takich informacji można będzie określić, czy wysiłek rekreacyjny, podejmowany dla uzyskania efektów psychicznych i fizycznych, będzie stymulować
i przeciwdziałać obniżaniu się możliwości przystosowawczych organizmu [15]. W razie stwierdzenia niedostatku aktywności fizycznej można będzie prowadzić ukierunkowaną edukację zdrowotną, udzielając precyzyjnych porad osobom prowadzącym
mało aktywny tryb życia [16].
121
Zamojskie Studia i Materiały
Badanie podmiotowe, dotyczące aktywności fizycznej badanego musi być więc
bardzo precyzyjne. Metodą zbierania informacji o jakości aktywności fizycznej
w prezentowanym stylu życia jest sondaż diagnostyczny, a technikami tego sondażu
wywiad lub ankieta. Istnieje szereg gotowych narzędzi — kwestionariuszy, za pomocą których można kategoryzować uzyskiwane odpowiedzi [17]. Warto uwzględnić
opracowane wzory kwestionariuszy przy konstruowaniu pytań o aktywność fizyczną. W konstrukcji i wykorzystywaniu takich kwestionariuszy należy uwzględnić poziom intelektualny badanego oraz jego stosunek do własnego stanu zdrowia i jego
dysfunkcji [18], dlatego, że w przypadku oceny osobistej aktywności fizycznej uzyskujemy pożądane informacje od samego badanego [19].
Ustalenie — wywiadem w badaniu podmiotowym — częstości i czasu trwania
zwyczajowych, ruchowych zajęć rekreacyjnych jest dość proste. Tu pytamy o systematyczność podejmowanej rekreacji, określając przedział czasowy. Ustalając warunek skuteczności bodźca aktywności fizycznej, najlepiej pytać o zajęcia ruchowe podejmowane zwyczajowo każdego tygodnia. Często bowiem, za systematyczne uznaje
się ćwiczenia fizyczne, wykonywane tylko w weekendy lub w czasie każdego urlopu
czy wakacji. Choć warunek systematyczności jest tu spełniony (regularność zajęć)
to częstotliwość aplikacji bodźca ruchu nie gwarantuje trwałości zmian adaptacyjnych, które modelują funkcje organizmu a każda dłuższa przerwa w treningach
prowadzi do cofania się objawów wytrenowania [20].
Kolejnym elementem, który należy wartościować w treningu zdrowotnym, jest
wydatek energetyczny związany z rekreacją fizyczną. W badaniach bezpośrednich
metabolizmu wysiłkowego taki wydatek mierzy się za pomocą urządzeń laboratoryjnych, które monitorują wybrane parametry fizjologiczne (np. objętość tlenu zużyta podczas sesji treningowej, wartość ciśnienia tętniczego krwi, temperatura ciała,
aktywność elektryczna mięśni oraz częstość skurczów serca) [21]. Najczęściej stosowanym, pośrednim miernikiem wydatku energetycznego jest rejestracja częstości
skurczów serca, ponieważ istnieje związek liniowy między tętnem a VO2max [19].
Jednak w badaniach podmiotowych, w których nie ma możliwości precyzyjnego pomiaru wydatku energetycznego podejmowanych ćwiczeń fizycznych, stosuje
się orientacyjne określenia: „duży, męczący wysiłek”, „do utraty tchu”, „pocę się”
itp. [22, 17, 23]. Często narzędziem stosowanym dla orientacyjnej oceny wydatku
energetycznego jest skala Borga, w której wykorzystuje się wspomniany wyżej, liniowy związek tętna z pułapem tlenowym (VO2max). W takim przypadku prosi
się badanego o wskazanie na skali (od 6 do 20) wartości, która oznacza natężenie
wysiłku, towarzyszące rekreacji fizycznej. Wskazanie — przemnożone przez 10 —
z dużym prawdopodobieństwem odpowiada wartości tętna jakie ćwiczący osiąga
podczas zajęć ruchowych [19].
Za optymalne obciążenie wysiłkiem fizycznym podczas rekreacji uznaje się takie, które jest niskie lub umiarkowane i sięga 60–90% maksymalnych możliwości
(tab. 1). Przy założeniu pomiaru intensywności wysiłku tętnem, za skrajnie maksymalny uznaje się taki, który powoduje wzrost tętna do wartości 200 (a nawet 220)
uderzeń/min minus wiek w latach [25, 26].
Dlatego analizując wskazanie badanego według skali Borga, można uznać za wystarczający taki wysiłek, którego subiektywnie określana intensywność według skali
Borga, w zależności od wieku badanych, zawiera się w przedziale 13–15 punktów
122
Elżbieta Rutkowska Ocena
aktywności fizycznej w badaniach podmiotowych
Tab. 2. Subiektywna ocena intensywności wysiłku skala Borga [24]
punkty stopień intensywności
6
7
8
minimalny
9
10
bardzo lekki
11
12
dość lekki
13
14
dość ciężki
15
16
ciężki
17
18
bardzo ciężki
19
20
maksymalny
(co w przybliżeniu oznacza częstość skurczów serca podczas treningu w zakresie
130–150 na minutę) [27]. Dla osób starszych jest to wskazanie bliższe 13, dla młodszych — oscyluje około 15 punktów.
Kolejnym elementem podlegającym ocenie w jednostkowej aktywności ruchowej
jest adekwatność formy zajęć fizycznych. Najkorzystniejsze dla kształtowania zdrowia są ćwiczenia dynamiczne, angażujące duże grupy mięśniowe w treningu aerobowym (tab. 1). Za takie formy uznaje się: marsz, bieg, jazdę na rowerze, chodzenie po schodach, pływanie, biegi narciarskie, gry sportowe itp. Jednak nie zawsze
są one zalecane. Ważne jest, by w pytaniach o treść zajęć ruchowych uwzględnić
teorie wypoczynku czynnego i biernego znane od lat z fizjologii wysiłku:
•efekt Sjeczenowa (wypoczynek czynny jest efektywny, jeśli podczas rekreacji pracują mięśnie nie zaangażowane w pracę, powodującą wcześniej zmęczenie) [za:
28]. W badaniu podmiotowym należy więc ustalić zawód badanego i typowe
czynności robocze lub zwyczajowe czynności dnia codziennego. Trening zdrowotny można uznać za skuteczny, jeśli będzie bazował na czynnościach od nich
odmiennych;
•teoria Folborta (uzasadniająca efekt Sjeczenowa tym, że dodatkowa praca podczas rekreacji fizycznej aktywując inne ośrodki korowe powoduje — na drodze indukcji ujemnej — hamowanie procesów w ośrodkach mięśni zmęczonych
i na drodze neurofizjologicznej przyczynia się do sprawnej odnowy biologicznej
[za: 28].
Zgodnie z wyżej przytoczonymi teoriami, za formy ruchowe korzystne dla zdrowia należy uznać te, które są odmienne swą treścią i formą od standardowo występujących w czynnościach codziennych i zawodowych. Warto też pamiętać, że skrajne zmęczenie praca fizyczną może uzasadniać w pierwszym okresie po wysiłku
wypoczynek bierny, statyczny.
123
Zamojskie Studia i Materiały
We wszechstronnej ocenie uwarunkowań stanu zdrowia badanej osoby (lub grupy
osób w badaniach populacyjnych) ocena aktywności fizycznej musi być precyzyjna.
Uwzględnienie w niej wyżej wspomnianych elementów: systematyczności (częstości),
czasu trwania, intensywności i adekwatności pozwoli na ustalenie zakresu zaniedbań i podjęcie precyzyjnej edukacji zdrowotnej.
Literatura
1. Bates B., Bickley L.S., Hoekelman R.A., Wywiad i badanie fizykalne, Springer PWN,
Warszawa 1997.
2. Klamut M., Między biotechnicznym a holistycznym modelem medycyny, Alma Ma-ter,
1994, 4, s. 23–24.
3. Wasyluk J., Tulczyński A., Edukacja medyczna na progu XXI wieku, Medycyna — Dydaktyka — Wychowanie, 2000, 1/2, s. 23–27.
4. Karski J.B., Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia, Wyd. CedeWu, Warszawa 2003.
5. Martinson B.C., O’Connor P.J., Pronk N.P., Physical inactivity and short-term all-cause morality in adults with chronic disease, Arch. Intern. Med., 2001, 161, s. 1173–1180.
6. Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego, PWN, Warszawa 1986.
7. Grabowski H., Teoria fizycznej edukacji, WSiP SA, Warszawa 1999.
8. Milanowska K. (red.), Podstawy rehabilitacji ruchowej, Wyd. Sit, Warszawa 1985.
9. Zembaty A., Kinezyterapia, Wyd. Kasper Sp. z o.o., Kraków 2002.
10. Straburzyński G., Straburzyńska-Lupa A., Fizjoterapia, PZWL, Warszawa 2004.
11. Kowieska U., Wybór źródeł i tekstów z historii kultury fizycznej i rehabilitacji, AWF
Wrocław 1997.
12. Kuński H., Profil wydolności (sprawności) prozdrowotnej w indywidualizacji treningu
zdrowotnego osób dorosłych, TKKF, Warszawa 1998.
13. Kuński H., Trening zdrowotny w umacnianiu zdrowia osób dorosłych — z perspektywy pragmatyka i popularyzatora, Medycyna Sportowa, 2000, 111, s. 14–22.
14. Wolańska T. (red.), Aktywność fizyczna a zdrowie, PTNKF, Warszawa 1995.
15. Kuński H., Janiszewski M., Poradnik lekarski aktywności ruchowej osób w wieku średnim, Państwowe Zakłady Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1985.
16. Chakravarthy M.V., Joyner M.J., Both F.W., An obligation for primary care physicians to prescibe physical activity to sedentary patients to reduce the risk of chronic
health conditions, Mayo Clinic Proceedings, 2002, 77, s. 165–173.
17. Drabik J., Aktywność, sprawność i wydolność fizyczna jako mierniki zdrowia człowieka, Wyd. AWFiS, Gdańsk 1997.
18. Walaszek R., Kasperczyk T., Magiera L., Diagnostyka w kinezyterapii i masażu, Wyd.
Biosport, Kraków 2007.
19. Szeklicki R., Metody pomiaru aktywności fizycznej, Wychowanie Fizyczne i Sport, 2000,
3, s. 3–14.
20. Kuński H., Trening zdrowotny osób dorosłych, Agencja Wyd. Medsportpress, Warszawa 2002.
21. Dembińska-Kieć A., Metabolizm i jego regulacja, [w:] Konturek S.J. (red), Fizjologia
człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Wyd. Urban&Partner, Wrocław 2007.
22. Colditz G.A., Coakley E., Weight, weight gain, ativity and major illness. The Nurses’
Health Study, International Journal Sports Medicine, 1997, 18 (Suppl. 3),s. 162–170.
124
Elżbieta Rutkowska Ocena
aktywności fizycznej w badaniach podmiotowych
23. Woynarowska B., Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce, Wyd.Instytutu
Matki i Dziecka, Warszawa 1993.
24. Żołądź J.A., Fizjologia wysiłku fizycznego, [w:] Konturek S. (red.), Fizjologia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny. Wyd. Urban&Partner, Wrocław 2007.
25. Kozłowski S., Granice przystosowania. Wyd. WP, Warszawa 1986.
26. Wolańska T., Kozdroń E., Badania populacyjne aktywności fizycznej ludzi, [w:] Charzewski J. (red.), Aktywnośc fizyczna. Drugie warsztaty antropologiczne, Wyd. AWF,
Warszawa 1999.
27. Kłosowski M., Przegląd i charakterystyka metod oceny poziomu aktywności fizycznej
oraz jej wpływu na organizm człowieka, [w:] Charzewski J. (red.), Aktywnośc fizyczna.
Drugie warsztaty antropologiczne. Wyd. AWF, Warszawa 1999.
28. Malarecki I., Zarys fizjologii wysiłku i treningu sportowego, Wyd. Sit, Warszawa 1981.
Assessment of physical activity
in the subjective examination
Abstract
Physical activity is an important part of a healthy lifestyle. Proper physical training
shapes the body’s many functions. Exercise should be done: he regularly (2–3 times
per week) for at least 15 minutes, cause an increase in heart rate to 130–150 beats
and activate the muscles different from those which are used in routine activities.
Assessment of physical activity is an important element of the subjective examination. Allows to evaluate this element in the lifestyle -and then plan an effective and
accurate health education. The article presents the principles of training for health
conditions (by revives papers) and discusses the principles of construction of the
interview on physical activity. Standardized interview allows you to compare the behavior of people at certain intervals — which can be used to assess the effectiveness
of health education. It also allows for the detection of many diseases, therefore the
quality and quantity of usual physical activity. Research subjective of physical activity can significantly supplement or translate the objective results of clinical trials.
Keywords: physical activity, subjective testing, health education
125