ROZWÓJ MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

ROZWÓJ MOWY DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
ORAZ PROFILAKTYKA ZABURZEŃ MOWY
Rozwój mowy nie przebiega u wszystkich dzieci jednakowo: u jednych szybciej, u innych
wolniej lub nieharmonijnie. Stopień rozwoju mowy zależy od wpływu środowiska oraz od
psychofizycznego rozwoju dziecka.
Podstawę prawidłowego rozwoju mowy stanowi sprawnie działający słuch. Za pomocą
słuchu dziecko uczy się mowy od otoczenia, kontroluje własną wymowę. Jeśli dziecko nie
słyszy lub słyszy słabo, mowa nie rozwija się lub rozwija się wadliwie. W procesie rozwoju
mowy bardzo ważna jest też zdolność różnicowania dźwięków mowy. Aby wymówić dane
słowo, dziecko musi wyodrębnić poszczególne dźwięki, ustalić ich kolejność, następnie
powiązać z odpowiednimi ruchami narządów mowy. Realizacja każdej głoski wymaga innego
układu artykulacyjnego i innej pracy mięśni. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i
położenia poszczególnych narządów mowy. Na stan mowy wpływa także sprawność
intelektualna, przebyte doświadczenia oraz wzory mowy dostarczane przez środowisko, w
którym dziecko wzrasta.
Dziecko 3-letnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, chociaż w
mowie może jeszcze występować zamiana samogłosek: a = o, e = a, i = y. Jest to związane z
nie wykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych. Powinno również wymawiać
spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j (także zmiękczone: pi, bi, mi, fi, wi,
ki, gi, li). Mogą się już pojawić głoski s, z, c, dz. Chociaż dużo głosek dziecko umie już
wypowiadać poprawnie w izolacji, w mowie potocznej mogą być zastępowane głoskami
łatwiejszymi pod względem artykulacyjnym. W grupach spółgłoskowych głoski mogą być
opuszczane lub zastępowane innymi dźwiękami. Długość wyrazów może powodować
przestawianie dźwięków mowy.
Wymowa dziecka 4-letniego staje się dokładniejsza. Głoski s, z, c, dz powinny już
brzmieć twardo a podczas ich wymowy język nie może wsuwać się między zęby. Wymowa
międzyzębowa, jeśli się zdarzy, powinna być skorygowana przez logopedę. Nie ustąpi
samoistnie, gdyż nie jest cechą wymowy dziecięcej. Często między 4 a 5 rokiem życia
pojawia się głoska r, a jej opanowanie jest dla dziecka takim sukcesem, że nadużywa jej
zamieniając l = r np. lalka = rarka, korale = korale. Jest to typowy objaw hiperpoprawności,
1
który samoczynnie zanika, gdy nastąpi pełna automatyzacja tego dźwięku w mowie dziecka.
Głoski sz, ż, cz, dż są zastępowane przez s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź i jest to seplenienie
fizjologiczne. Grupy spółgłoskowe są nadal upraszczane.
Mowa dziecka 5-letniego jest już właściwie zrozumiała. Pojawiają się głoski sz, ż, cz, dż,
chociaż w mowie potocznej mogą być jeszcze zamieniane na: s, z, c, dz. Głoska r powinna
być już wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe
jeszcze są upraszczane zarówno w nagłosie wyrazu, jak i w śródgłosie.
Dzieci 6-letnie powinny wymawiać wszystkie poszczególne dźwięki mowy prawidłowo.
Jednak duży procent dzieci nie wymawia prawidłowo w wyrazach spółgłosek: s, z, c, dz, sz,
ż, cz, dż, r. Zdarzają się kłopoty z wymową grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie
wyrazu.
Ważnym czynnikiem mowy jest płynność wypowiedzi, regulowana prawidłowym,
szybkim wdechem i długim, możliwie równomiernym wydechem. Dzieci w wieku
przedszkolnym (3-4-letnie) najczęściej nie wykazują jeszcze w dłuższych wypowiedziach
całkowitego zautomatyzowania tego procesu, stąd obserwujemy jak „zachłystują się
powietrzem” podczas recytacji wierszy lub w czasie wypowiadania dłuższych zdań, zanikają
końcówki wyrazów lub sylaby początkowe. U dzieci starszych, nawet 7- letnich, widoczne są
błędy i zniekształcenia w tym zakresie, jak np.:
- opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (zupa pomidorowa =zupa midolowa,
lokomotywa = komotywa, parasol = palas);
- przestawianie głosek (elementarz = emelemtasz, ławka = wałka);
- tworzenie nowych wyrazów na podstawie dwóch, tzw. Neologizmy dziecięce (zadzwonić +
telefonować = zatelefonić), oraz tworzenie nowych wyrazów na podstawie ich funkcji
(żelazko = prasowaczka, fontanna = tryskawica, pracownicy na budowie = budowniki).
Błędy wymowy charakterystyczne dla tego wieku i środowiska dziecka są dowodem jego
normalnego rozwoju, a dają się usunąć w toku nauczania w przedszkolu i szkole przez
rozwijanie wrażliwości słuchowej i odpowiednie ćwic zenia oddechowe, artykulacyjne lub
zabawy ortofoniczne.
W procesie kształtowania się mowy dziecka dużą rolę odgrywają rodzice, a zwłaszcza
matka. Dziecko uczy się mowy od otoczenia, to znaczy od osób, z którymi najczęściej
2
przebywa. Mowa jego wychowawców jest dla niego wzorem, który sobie przyswaja, a
następnie usiłuje odtworzyć. Niekiedy sami rodzice przyczyniają się do powstawania
opóźnienia w rozwoju mowy dziecka, czy nawet wady wymowy. Dzieje się to wtedy, gdy
mówią do niego w sposób pieszczotliwy, zniekształcając wyrazy. Mając taki wzór do
naśladowania, dziecko zaczyna wymawiać głoski i całe wyrazy nieprawidłowo. Wczesne
rozpoznanie wad wymowy ma decydujące znaczenie dla skuteczności terapii logopedycznej.
Takie działania można już podjąć w 4 roku życia.
O wadach wymowy mówimy wtedy, gdy różni się ona od wymowy będącej w
powszechnym użyciu. Do wad wymowy nie zaliczamy cech wymowy dziecięcej, które są
normalnym przejawem jej niedojrzałości. Istnieją jednak pewne odchylenia widoczne już w
okresie rozwoju mowy. Do najczęściej występujących wad wymowy u dzieci poniżej
6-7 roku życia, wymagających interwencji logopedy, zaliczamy zniekształcenia brzmienia
głosek, w wyniku czego powstają dźwięki nie należące do zasobu głosek języka polskiego.
PRZYCZYNY POWSTAWANIA WAD WYMOWY

zbyt mała sprawność narządów mowy;

upośledzenie ostrości słuchu, czasem tak małe, że niezauważalne przez otoczenie i
dziecko;

trudności w oddychaniu przez nos powodujące nosowanie lub seplenienie
międzyzębowe;

brak siekaczy, przerost trzeciego migdałka, rozszczepy warg i podniebienia;

wady zgryzu, np. zgryz otwarty, powodujący często seplenienie międzyzębowe;

zaburzenia percepcji słuchowej, to nie tylko dokładne słyszenie, ale i interpretacja
bodźców dokonywana w mózgu.
Jąkanie to nieprawidłowość, która przejawia się zaburzeniem płynności mówienia.
Jąkanie powstaje zwykle miedzy 3-5 rokiem życia i w tym okresie jest ono naturalne.
Niepłynność mówienia charakteryzuje ten okres rozwoju dziecka, kiedy ono interesuje się
światem, o wszystko pyta, kiedy myślenie wyprzedza umiejętność wysławiania. Reagując
zwykle emocjonalnie, dziecko nie może należycie wyrazić swoich myśli. Utrwalenie nawyku
jąkania następuje na skutek nieprawidłowych oddziaływań wychowawczych (np. karcenia
dziecka, nakładanie na nie różnego rodzaju kar, bezustanne korygowanie wymowy, nękanie
powtórzeniami itp.)
3
Opóźniony rozwój mowy jest dość często spotykany wśród dzieci przedszkolnych.
Nieznajomość jego objawów, a w szczególności sposobów postępowania leczniczorehabilitacyjnego, powoduje, iż dzieci te niewłaściwie traktowane narażone są na stresy
psychiczne, co nierzadko kończy się występowaniem wtórnych zaburzeń, jak np. jąkania.
Opóźniony rozwój mowy dotyczy zwykle dzieci w wieku 3 lub 4 lat, najczęściej chłopców.
Dziecko takie mówi bardzo mało albo wcale. O opóźnieniu świadczy też mała liczba
używanych słów (ubogi słownik), zdań (mało zdań złożonych), nieprawidłowa gramatyka,
przedłużający się okres swoistej mowy dziecięcej. Słyszy natomiast dobrze i doskonale
rozumie polecenia słowne. Potrafi wymawiać w izolacji niemal wszystkie głoski mowy,
nawet czasem w postaci sylab (onomatopeje), ale nie jest w stanie złożyć ich w słowa w
należytym tempie. Poziom rozwoju umysłowego tych dzieci badany testami bezsłownymi
najczęściej jest prawidłowy, zgodny z wiekiem.
PRZYCZYNY OPÓŹNIAJ ĄCE ROZWÓJ MOWY

zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: nieprawidłowa budowa języka,
podniebienia, zniekształcenie zgryzu itp.;

nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy: niska sprawność warg, brak
pionizacji języka itp.;

nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu;

niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym
(uwarunkowania środowiskowe);

uszkodzenie ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;

przyczyny psychiczne np. brak zainteresowania mową innych lub własne wypowiedzi
dziecka odbierane są przez nie jako trudne, męczące;

opóźniony rozwój psychomotoryczny i emocjonalny dziecka;
Dzieci mówiące z opóźnieniem, ale od razu poprawnie także wymagają oddziaływań
profilaktycznych tj. ogólnego usprawniania narządów mowy oraz organizowania wielu
sytuacji, które pobudzają mowę i myślenie. W takich przypadkach mamy do czynienia z tzw.
prostym opóźnieniem mowy. Natomiast u dzieci , które zaczęły mówić we właściwym
czasie, ale wymowa ich była zbyt długo nieprawidłowa lub zaczęły mówić z opóźnieniem i
długo wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo mamy do czynienia z zaburze niami mowy.
4
Są to rozmaite zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania i rozwoju
mowy – występujące do 6-7 roku życia. W takich przypadkach mamy do czynienia ze
zjawiskiem patologicznym polegającym na wadliwej realizacji fonemów odbiegających od
przyjętych przez tradycje norm. Nie wystarczy tu uzmysłowienie dziecku różnicy pomiędzy
jego wymową a wymową poprawną. Dany dźwięk należy wywołać, a następnie utrwalić
przez specjalnie dobrane ćwiczenia.
Konieczne jest wczesne rozpoznanie istniejących u dziecka problemów komunikacji
językowej i zapewnienie właściwej formy profilaktyki, stymulacji oraz terapii.
WAŻNIEJS ZE ZALEC ENIA DOTYCZĄCE WCZES NEJ PROFILAKTYKI

Wypowiedzi osób z najbliższego otoczenia powinny być poprawne. Do dziecka należy
mówić powoli, wyraźnie. Należy unikać języka dziecinnego (spieszczania) w trakcie
rozmowy z dzieckiem.

W okresie kształtowania mowy dziecko nie powinno kontaktować się z osobami, które
mają wady wymowy, ponieważ wadliwa wymowa otoczenia wywołuje i utrwala
wadliwą wymowę dziecka.

Dziecko powinni reagować na aktywność uczuciową i słowną otocze nia. W
przypadku, gdy brak takiej reakcji, można podejrzewać niedosłuch. Konieczna jest
wtedy kontrola lekarska.

Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia obojętnością, cierpką
uwagą, lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pyta nia, co przyczyni
się do korzystnego rozwoju mowy.

Nie wolno poprawiać wymowy dziecka, żądać by kilkakrotnie powtarzało dane słowo,
zawstydzać, karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia, a co za tym
idzie w konsekwencji dalszy rozwój mowy.

Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie, oglądanie wspólnie filmów
i rozmawianie na ich temat.

Nie należy zaniedbywać chorób uszu, gdyż nie leczone mogą powodować niedosłuch,
a następnie wady artykulacyjne lub niemotę.

Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczepy warg,
podniebienia, wady zgryzu lub uzębienia), konieczne jest zapewnienie opieki lekarza
specjalisty, gdyż wady te są przyczyną zaburzeń mowy.
5

Dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie
kształtowania się mowy. Naruszenie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności
ruchowej zaburza funkcjonowanie mechanizmu mowy. Prowadzi to często do
zaburzeń mowy, a w szczególności do jąkania.

Nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszcze gólnych głosek. Dziecko
nie
przygotowane
pod
względem
sprawności
narządów
artykulacyjnych,
niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do wymowy zbyt
trudnych dla niego głosek, często zaczyna je zniekształcać, wymawiać nieprawidłowo.
Tworzymy u dziecka w ten sposób błędne nawyki, trudne do zlikwidowania.

Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno dana głoskę wymawiać, a nie
robi tego, zasięgnijmy porady logopedy.
6