Historia sztuki I_7

Temat siódmy: manieryzm
Słowo „maniera” ma często znaczenie negatywne. Bywa używane raczej na określenie
„zmanierowania", które podkreśla nienaturalność, sztuczność, wymyślność w połączeniu z chęcią
zwracania uwagi.
W XVI wieku termin „maniera" zastępował nasze współczesne pojęcie stylu, czyli cech
właściwych artystom lub zespołowi dzieł na przestrzeni dziejów. Równocześnie z tym rozumieniem
terminu maniera istniało również inne: wytworność, wdzięk, wyszukane formy, zwłaszcza w życiu
towarzyskim. Dość szybko pojęcie to przeszło do poezji, a następnie do sztuk plastycznych.
Mistrzowie XVI wielu biegle panowali nad anatomią, perspektywą, mechanizmem ruchu czy
proporcjami. Równie biegle posługiwano się środkami wyrazu wypracowanymi przez wiek XV.
Dlatego też w XVI wieku rodzi się postulat przekształcania i przewyższania form natury, zamiast
odtwarzania jej wyglądu. Mniej popularne staje się poznawanie świata poprzez sztukę, większe
znaczenie ma biegłość, wirtuozeria artystyczna i wartości estetyczne dzieła.
Tego rodzaju przekonania zdają się występować w twórczości
Leonarda da Vinci, który malował wyobrażone, fantastyczne pejzaże,
nadawał swym postaciom trudne i wyszukane gesty i pozy. Michał
Anioł zastosował po raz pierwszy spiralny skręt ciała w rzeźbie –
statua serpentinata (Victoria)1, a Rafael Santi przekształcał naturę
idealizując i „nadając jej wdzięk”. Nie są oni jednak manierystami.
Manieryści to osobna grupa artystów tworzących we Włoszech w
latach 1520 —1600, znana ze swoich postulatów wolnego i twórczego
stosunku do natury i określających świadomie swój program
artystyczny.
Manieryzm zrodził się na gruncie renesansu, jednak w swych istotnych cechach daleko odbiega od
dzieł Odrodzenia. Nie był jednak na tyle siły, by narzucić orientację wszystkim dziełom i stał się
kierunkiem, prądem XVI wieku towarzyszącym rozwiniętemu i późnemu renesansowi oraz
narastającym zwiastunom baroku.
Najwybitniejszym, choć późnym przedstawicielem manieryzmu,
zapowiadającym również styl baroku, był Domenico Theotokopulos
urodzony a Krecie, a tworzący w Toledo w Hiszpanii — zwany tam
jako El Greco. Wykształcony na tradycjach ikon bizantyjskich,
przebywał przez jakiś czas jako uczeń Tycjana w Wenecji, następnie w
Rzymie, gdzie zajmował się studiowaniem dzieł Rafaela i Michała
Anioła, po czym osiadł na stałe Hiszpanii. Wśród wielu jego dzieł
wyróżniają się: Wniebowzięcie, Pogrzeb hrabiego Orgaza2,
Zwiastowanie, Zmartwychwstanie, Modlitwa w Ogrójcu, Św. Maria
Magdalena.
Najbardziej rzucającą się w oczy cechą El Greca jest żarliwość religijnego uniesienia, niemal
ekstatyczność przedstawianych scen, „zawieszonych między niebem a ziemią", nasyconych
nieziemskim światłem o niewiadomym źródle, uduchowionych przez niezwykłe wydłużające
kształty postaci. W jego pracach występują tak charakterystyczne dla manieryzmu ujmowanie
malowanej grupy od dołu, przez co powstaje wrażenie uwznioślenia, wywyższenia, górowania jej
nad widzem. Tonacja, jak we wszystkich dziełach El Greca i większości dzieł innych manierystów
1
2
Michał Anioł, Victoria, 1532-1534, jeden z elementów grobowca Juliusza II, Plazzo Vecchio, Florencja.
El Greco, Pogrzeb hrabiego Orgaza, 1586-1588, kościół Santo Tome, Toledo.
33
jest chłodna — błękitne zielenie, fioletowe karminy, zielonawe żółcie. Nasycające światło,
potraktowane jako zjawisko samo w sobie, nie jest podporządkowane bryle i przestrzeni, lecz
przenika i nasyca wszystko skłaniając artystę do zastosowania jednolitej materii malarskiej
scalającej tonem i fakturą całą płaszczyznę obrazu. W granicach bryły El Greco zwrócił uwagę
przede wszystkim na różnice kolorystyczne w świetle i w cieniu: tony rozbielone są w świetle, a w
cieniu osiągają czystość i dużą siłę nasycenia.
Wspaniałe są u niego wartości fakturalne będące jednym z ważnych środków wyrazu. Dotknięcie
płótna pędzlem jest lekkie, ale pozostawia wyraźny ślad, dzięki czemu powierzchnia płótna sprawia
wrażenie utkanej jednorodnym materiałem, wibruje i żyje.
Z barokiem El Greco jest związany poprzez wprowadzenie zjawiska światła do obrazu,
uczuciowość, a nawet wizjonerstwo ujęcia tematów religijnych — życie artysty przypada już na
czas po soborze trydenckim, na dobę kontrreformacji.
Rzeźbę manierystyczną reprezentują: Benvenuto Cellini złotnik,
rzeźbiarz oraz Jean Boulogne z Douai (Flandria) znany we Włoszech,
jako Giovanni da Bologna. Giovanni da Bologna wykonał w marmurze
rzeźbę Porwanie Sabinki3. Celowo postawił sobie trudne zadanie, które
wypełnił dla udowodnienia samej biegłości, wirtuozerii artystycznej i
technicznej. Porwanie Sabinki to kłębowisko postaci: starca, mężczyzny
w sile wieku i młodej kobiety, skręcone spiralnie ku górze w figurę
serpentinata.
Manieryzm operuje zawiłymi formami, pragnie zadziwić biegłością,
propaguje sztukę dla sztuki.
Manieryści inaczej niż mistrzowie renesansu posługują się kolorem w obrazie. Zestawienia barw są
albo bardzo ostre, gwałtowne, albo też gama jest zawężona do kilku tonów pokrewnych i bardzo
wyszukana. Płaszczyzna zabudowana mnogością elementów, formy natury silnie przetworzone,
układy kompozycyjne zawiłe i nowatorskie. Uważali, że celem sztuki jest zaskakiwanie i dawanie
wyrazu własnej wirtuozerii artystycznej.
Manieryzm przejawiał się także w architekturze. Z czasem przeniknął do
pozostałych krajów Europy. Grupa włoskich manierystów sprowadzona
przez Franciszka I utworzyła we Francji szkołę Fontainebleau4.
We współczesnej historii sztuki spotykamy jeszcze jedno znaczenie
określenia „manieryzmu”. Zauważono, że schyłkowe okresy każdego stylu
mają cechy pokrewne. W tym sensie na przykład Madonna z Krużlowej,
czy gotyk płomienisty w architekturze mogą być również w ten sposób
określane.
W manieryzmie włoskim tkwiły już w założeniach niebezpieczeństwa
przeintelektualizowania sztuki, a postulat wyższości sztuki nad naturą z czasem był rozumiany jako
oderwanie od bezpośredniego z nią kontaktu na korzyść poszukiwania kształtów zaskakujących,
oryginalnych, dziwnych i samej tylko doskonałości warsztatowej. Konsekwencją takich postaw
stało się pewne skostnienie form.5
3
Giovanni da Bologna, Porwanie Sabinki
Diana łowczyni, anonimowy obraz namalowany w latach 1550-1560 w kręgu szkoły Fontainebleau.
5
Opracowanie na podstawie: „Sztuka świata”, wydawnictwo Arkady 1989, B. Osińska „Sztuka i czas”, WSiP 1986.
Ilustracje i rysunki zaczerpnięte z Internetu.
4
34