Jak zmienia się dziecko w wieku przedszkolnym?

Jak zmienia się dziecko w wieku przedszkolnym?
Anna I. Brzezińska, Małgorzata Rękosiewicz
Wiek przedszkolny to czas wielu przemian, zarówno fizycznych, motorycznych, społecznych,
emocjonalnych, jak i poznawczych. Sama nazwa tego okresu rozwojowego wskazuje
na jej najważniejsze zadanie – dziecko ma przygotować się do pójścia do szkoły. Musi więc
wykazywać się coraz większą samodzielnością oraz odpowiednią dojrzałością emocjonalną
i społeczną do rozstania się z rodzicami na kilka godzin dziennie. Niezbędne są także takie
umiejętności jak rozpoznawanie, kiedy coś wymyka mu się spod kontroli lub idzie
nie po jego myśli, a następnie proszenie o pomoc. Na zdobycie tych wszystkich
umiejętności dziecko ma kilka lat – od trzeciego do szóstego roku życia. Jak przebiega
to przygotowanie?
Nowe czasy
Dzieci rozwijają się w zmieniających się czasach – następuje dynamiczny rozwój
technologii, która na stałe wkroczyła do naszego życia, również do życia dzieci. Dzieci
w wieku przedszkolnym korzystają już z telewizji, gier komputerowych, a nawet Internetu.
Technologia w rozwoju dziecka ma zarówno swoje plusy, jak i minusy. Korzystanie z nich przy
ograniczonym i kontrolowanym przez rodziców czasie może rozwijać ich wyobraźnię,
zdolności manualne, czy takie funkcje poznawcze, jak spostrzeganie, uwagę, pamięć.
Problem może pojawić się dopiero wtedy, gdy telewizja zastąpi bajki czytane
czy opowiadane przez rodziców, a komputer zabierze czas, który mógłby być przeznaczony
na zabawę z rówieśnikami. Jesteśmy świadkami przemian, jakie zachodzą w umiejętności
korzystania z technologii – w miarę jej rozwoju umiejętność tę opanowują coraz młodsze
dzieci.
Jesteśmy obecnie także świadkami zmian w zakresie szkolnictwa – po okresie,
w którym to rodzice podejmowali decyzję o tym, czy ich dziecko pójdzie do szkoły w wieku
sześciu czy siedmiu lat, nastąpił czas obowiązku szkolnego dla wszystkich sześciolatków.
Dzieci w tym wieku muszą być już przygotowane do wejścia w nowe środowisko, tzn. muszą
mieć dobre podstawy do odniesienia sukcesu w szkole – w zakresie umiejętności
podporządkowania się nauczycielom, pracy pod ich kierunkiem w skupieniu, umiejętności
radzenia sobie z sytuacjami nowymi, itd.
Zmieniają się więc zarówno czasy, same dzieci, jak i wychowanie i edukacja, które muszą
wyjść im naprzeciw. Dbanie o optymalny rozwój we wszystkich jego aspektach musi brać pod
uwagę zmieniające się otoczenie, z jego nowymi zaletami, jak i ograniczeniami.
Rozwój w wieku przedszkolnym
Wiek przedszkolny rozpoczyna się i kończy rozstaniem z rodzicami. Pierwsze rozstanie ma
miejsce, gdy dziecko idzie do przedszkola, drugie, gdy idzie do szkoły. Aktywność
dziecka odbywa się w kontakcie z ludźmi oraz przedmiotami i umożliwia rozwój na kilku
1
płaszczyznach – emocjonalnej, społecznej, moralnej, poznawczej, seksualnej, fizycznej.
Aktywność dziecka pociąga za sobą zmiany w jego funkcjonowaniu psychicznym
i społecznym – patrz rys. – tj. w wielu procesach regulujących jego zachowanie. Z kolei
rozwój fizyczny, seksualny, emocjonalny, poznawczy i społeczny powodują kolejne zmiany
w jego aktywności:
 zmiany rodzaju aktywności – zmiana relacji i proporcji między zabawą, uczeniem się
i pracą rozumianą jako wypełnianie obowiązków;
 zmiany treści aktywności – treść zabaw, rysunków, treść komunikatów kierowanych
do dorosłych i do innych dzieci;
 zmiany rodzaju motywacji i poziomu zaangażowania dziecka w aktywność;
 zmiany nastawienia dziecka – z koncentracji na procesie u dzieci młodszych
do koncentracji na celu u dzieci starszych, z dążenia do uzyskania zewnętrznej
nagrody (np. pochwały dorosłego) do powstania poczucia wewnętrznego
zadowolenia z własnego działania i uzyskanego rezultatu.
Obszary zmian w wieku przedszkolnym
Na płaszczyźnie społecznej dziecko przechodzi od indywidualizmu i egocentryzmu
do współdziałania, współpracy. Staje się coraz bardziej samodzielne i wymaga coraz
mniejszego wsparcia i pomocy ze strony otoczenia, a jednocześnie uczy się, kiedy
i w jaki sposób o pomoc prosić. Uczy się przyjmować i akceptować reguły, dzięki czemu
nabywa kompetencji podporządkowania się normom czy innej osobie. Rodzi się
autorefleksja, która umożliwia samokontrolę, dzięki której z kolei zmniejsza się labilność
emocjonalna i impulsywność, a działanie jest coraz bardziej świadome i celowe.
2
Nawiązywanie kontaktów rówieśniczych stanowi źródło satysfakcji i radości, które kształtują
pozytywny obraz świata dziecka.
W
zakresie
rozwoju
emocjonalnego
dziecko
przechodzi
od
syntonii,
czyli współbrzmienia emocjonalnego, współodczuwania wraz z opiekunem – do empatii,
czyli dojrzałego emocjonalnie zrozumienia uczuć drugiej osoby. Dzięki rozwijającej się
refleksji dziecko jest w stanie zrozumieć położenie drugiej osoby. Istotną rolę odgrywa
tu zabawa, w której dziecko przejmuje przeżycia bohatera, a jednocześnie samo przeżywa
odgrywanie roli, dzięki czemu uczy się regulować stany emocjonalne i rozumieć przeżycia
innych.
W obszarze poznawczym poszerza się zakres wiedzy dziecka o świecie.
z rodzicami, innymi dorosłymi, obserwowanie ich, zabawa z grupą rówieśniczą,
z różnymi miejscami w przestrzeni publicznej oraz kontakt z mediami, ciągłe
„dlaczego” poszerzają wiedzę zarówno o świecie ludzi, jak i przedmiotów i uczą
umiejętności.
Kontakt
kontakt
pytanie
nowych
Dziecko w wieku przedszkolnym jest „głodne ruchu”, co z powodzeniem może
wykorzystać w zabawie, czyli głównej aktywności tego wieku. Zabawa, będąc
odzwierciedleniem rozwoju dziecka, sama ulega przekształceniom. Od tak zwanej zabawy
na serio, dziecko przechodzi do zabawy na niby. Rozwija się zabawa w „udawanie”, zabawa
tematyczna – w piratów, w teatrzyk, w dom. Dzięki większej wytrzymałości fizycznej możliwe
są gry zespołowe, w których dziecko uczy się współpracy i dalej rozwija się motorycznie.
Jako uczestnik zabaw czuje, że przynależy do grupy i stanowi ważny jej element. Zabawa
sprzyja także rozwojowi wyobraźni i twórczemu myśleniu. Dziecko rozwija w niej swoją
kreatywność i pomysłowość, doświadcza poczucia sprawstwa, samo jest autorem realnych
pomysłów, nie naśladuje lecz kreuje sytuację. Przekształceniu ulegają dziecięce rysunki –
rozwój motoryki małej umożliwia najpierw odwzorowywanie koła, a w późniejszym wieku
kwadratu. Dziecko udoskonala rysunek postaci ludzkiej i inne rysunki, coraz bogatsze
w szczegóły, rysowane coraz precyzyjniej.
Ruchy dziecka również ulegają zmianom. Stają się coraz bardziej płynne, opanowane.
Dziecko uczy się bawić na drabinkach, chodzić po murkach. To wszystko oczywiście
samodzielnie, bo niezwykle istotne jest zaznaczanie przez dziecko tego, co potrafi już zrobić
samo, czego nowego się nauczyło i w czym już nie potrzebuje pomocy rodzicielskiej.
Niezależnie od miejsc (przedszkole, dom, fryzjer, sklep) czy wydarzeń (przygotowywanie
obiadu, imieniny babci, zabawa w piaskownicy) dziecko w wieku przedszkolnym jest także
„głodne wiedzy”. Chce poznawać, uczyć się, samodzielnie próbować i dowiadywać się. Każda
okazja jest dobra do tego, aby dziecko rozwijać, czyli zezwalać na eksplorację i objaśniać
świat.
3
Wiedza o rozwoju
Artykuł ten jest wstępem do cyklu artykułów pt. „Dziecko w wieku przedszkolnym
i jego otoczenie” autorstwa studentek piątego roku psychologii Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu. Artykuły dotyczą poszczególnych aspektów rozwoju w wieku
przedszkolnym – m.in. aktywności zabawowej, rozwoju fizycznego, poznawczego,
emocjonalnego, społecznego i rozstania z rodzicami.
Wspomaganie rozwoju dziecka wymaga aktualnej wiedzy, zgodnej z nowymi
wymaganiami związanymi ze zmieniającym się otoczeniem dziecka. Wiedza na temat
optymalnego rozwijania umiejętności dziecka musi być stale uaktualniana, w odniesieniu
np. do takich zmian, jak rozwój technologiczny czy zmiany w edukacji. W kolejnych
artykułach publikowanych na łamach Remedium omawiane będą obszary rozwoju
i możliwości wspomagania rozwoju.
Kompetencje, którymi dysponuje człowiek kształtowane są przez kontekst wewnętrzny
rozwoju i kontekst zewnętrzny rozwoju. Na kontekst wewnętrzny składają się kompetencje
nabyte we wcześniejszych okresach życia, zapotrzebowanie na konkretny rodzaj bodźców
oraz oczekiwania wobec siebie i otoczenia. Na kontekst zewnętrzny składają się wymagania
środowiska fizycznego i społecznego. To zatem, w jaki sposób dziecko się rozwija,
jak wkracza na drogę do samodzielności, jest uzależnione zarówno od jego wewnętrznych
zasobów, jak i bogactwa ofert ze strony środowiska, tworzenia okazji do poznawania,
działania, sprawdzania się w nowych rolach – od zróżnicowania więc i dostępności zasobów.
Teksty zostały opracowane w celu zobrazowania i przeanalizowania rozwoju w wieku
przedszkolnym z kilku, przedstawionych pokrótce powyżej perspektyw. Chcemy naświetlić
najważniejsze obszary w rozwoju tego okresu i ewentualne problemy rozwojowe,
które naturalnie mogą się w tym czasie pojawić. Kierowały nami także pewne ogólne
założenia w myśleniu o rozwoju, jak to, że nic nie dzieje się „samo”. Dziecko trzeba
w rozwoju wspierać, pomagać mu w eksplorowaniu świata, poznawaniu własnych
możliwości i ograniczeń, dbając o jego bezpieczeństwo i zdrowie. Żaden obszar nie jest
ważniejszy niż inny, każdy jest równie istotny i tylko pielęgnowanie wszystkich obszarów
umożliwi optymalny rozwój.
Jedynym czynnikiem sprzyjającym lub szkodzącym rozwojowi człowieka jest
więc drugi człowiek. W przypadku dziecka w wieku przedszkolnym tym głównym czynnikiem
jest rodzic lub najbliższy opiekun i nauczyciel – to on w największej mierze kształtuje
najbliższe otoczenie dziecka, wierzy w jego rozwój i wprowadza go na drogę
do samodzielności. Do najbliższych dziecku dorosłych kierowany jest cykl artykułów.
* Bibliografia podana przez Autorki dostępna jest w redakcji.
4
Anna I. Brzezińska jest profesorem, kierownikiem Zakładu Psychologii Socjalizacji
i Wspomagania Rozwoju Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu.
Małgorzata Rękosiewicz jest studentką piątego roku psychologii w Instytucie Psychologii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

5