Problem masy krytycznej w systemach płatności

2015-01-14
Motto wykładów: money 4 fun
Ekonomia sieci i skali
w systemach płatności
Wykład 6
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Efekty skali i sieci
Efekty skali
 Charakter podażowy i
produkcyjny,
 Funkcja rozmiaru produkcji,
na rynku instrumentów
płatniczych funkcja liczby
transakcji,
Liczba transakcji ↑
Koszty (stałe) na jedną
transakcję ↓
Efekty sieci
 Charakter popytowy
 Funkcja liczby
użytkowników,
Liczba płatników i
akceptantów ↑
Użyteczność danego
instrumentu płatniczego ↑
Oba efekty często występują równolegle.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
1
2015-01-14
Ekonomia sieci i skali
Instrumenty płatnicze – dobra sieciowe,
Efekt kuli śnieżnej (bandwagon effect),
Masa krytyczna (chicken-and-egg deadlock),
Wieloplatformowość (multi-homing),
Przejrzystość i ustalanie cen w oparciu o
rzeczywiste koszty (transparency i cost-based
pricing) a może polityka asymetrii opłat? – są
wady i zalety obu strategii cenowych.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Platformy 2-stronne
Podmiot B
Podmiot A
Bezpośrednie
efekty sieci
Pośrednie
efekty sieci
Pośrednie
efekty sieci
Platforma
Bezpośrednie
efekty sieci
Podmiot C
… Podmiot N
Bezpośrednie
efekty sieci
Bezpośrednie
efekty sieci
Podmiot D
… Podmiot T
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
2
2015-01-14
Zasada działania rynków/sieci/platform dwustronnych
w oparciu o teorię sieci
Pierwsza
grupa
użytkowników
Druga
grupa
użytkowników
Pośrednie
efekty sieci
Bezpośrednie
efekty sieci
Bezpośrednie
efekty sieci
Usługi
Usługi
Platforma
Źródło: opracowanie własne na podstawie Wikipedia (two-sided market) .
Kluczowym wnioskiem teorii rynków dwustronnych jest, że żądanie od jednej grupy klientów cen znacznie powyżej kosztów
krańcowych przy jednoczesnym obciążaniu opłatami drugiej grupy klientów znacznie poniżej kosztów krańcowych lub nawet
braku obciążania opłatami tej grupy klientów jest zasadne, bowiem prowadzi do sytuacji, w której obie grupy klientów
czerpią korzyści (both sides are on board), natomiast dostawcy usług są w stanie realizować zyski. Taka strategia cenowa nie
łamie zasad zdrowej konkurencji, o ile wzrost opłat po jednej stronie skutkuje symetryczną obniżką opłat po drugiej stronie
(porównaj Evans, Schmalensee 2005: 5).
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Przykłady rynków dwustronnych
Strona rynku subsydiowana
Strona rynku przynosząca zyski
Aukcje internetowe
Czytelnicy, użytkownicy,
widzowie
Kupujący
Platformy gier video
Klienci kupujący konsole
Adobe Acrobat (pliki PDF)
Bierni użytkownicy – tylko
czytający pliki w formacie PDF
Sprzedający
Projektanci gier na konsole
(royalties dla producentów
konsol i właścicieli systemu od
sprzedanych gier)
Aktywni użytkownicy – piszący i
tworzący pliki w formacie PDF
Posiadacze kart
Sklepy
Kupujący
Sprzedający
Gazety, portale, telewizja
Systemy płatności kartami
płatniczymi
Systemy pieniądza sieciowego
(elektroniczne portfele)
wykorzystywane w e-sklepach
Reklamodawcy
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
3
2015-01-14
Kartowe organizacje płatnicze
VISA,
MasterCard,
American Express,
Discover i Diners Club,
JCB (Japan Credit Bureau),
China UnionPay.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Rozwój kartowych systemów płatności
Żródło: Capgemini World Payments Report 2008, s. 45.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
4
2015-01-14
Model 4-stronny (4 + 1)
Organizacja
płatnicza
Opłaty systemowe
Bank wydawca
karty płatniczej
Opłata interchange
Opłaty posiadacza karty
Płatnik
(posiadacz karty)
Agent
rozliczeniowy
Opłata akceptanta
Cena towaru
Akceptant
płatności
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Model 4-stronny (przepływ pieniężny)
Organizacja
płatnicza
Opłaty organizacji płatniczej
Cena towaru minus
opłata interchange (IF)
Bank wydawca
karty płatniczej
Opłaty
posiadacza
karty
Cena towaru
Płatnik
(posiadacz karty)
Towar
Agent
rozliczeniowy
Cena towaru minus
opłata akceptanta
(OA, MSC)
Akceptant
płatności
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
5
2015-01-14
Model 3-stronny
Organizacja płatnicza
(wydawca i agent
rozliczeniowy)
Opłaty posiadacza karty
Płatnik
(posiadacz karty)
Opłata akceptanta
Cena towaru
Akceptant
płatności
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Dochodowość emisji i rozliczania kart kredytowych i debetowych w UE (za Komisja Europejska 2007)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Komisja Europejska, Interim Report I Payments Cards, Brussels, 12 April 2006, s. 69 i 76.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
6
2015-01-14
Rentowność wydawnictwa kart kredytowych w UE za Komisja Europejska 2007
Adnotacja: Litery oznaczają poszczególne kraje UE.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Komisja Europejska, Interim Report I Payments Cards, Brussels 12 April 2006, s. 70.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Sytuacja
na rynku instrumentów płatniczych
 Niska przejrzystość kosztowa instrumentów płatniczych:
– Przyczyna: Brak stosowania przez dostawców usług płatniczych (lub
stosowanie w niewielkim zakresie) strategii cen bezpośrednich
odzwierciedlających rzeczywiste koszty instrumentów płatniczych,
– Skutek: Płatności traktowane jako darmowe, płatnicy (w tym głównie
konsumenci) w określonej sytuacji płatniczej w wyborze instrumentu
płatniczego kierują się pozacenowymi aspektami płatności związanymi
m.in. z wygodą, bezpieczeństwem, szybkością rozrachunku i
uniwersalnością (czyli szerokością bazy akceptacyjnej) danego
instrumentu płatniczego.
– Skutek: Nowym innowacyjnym systemom płatności (w tym pieniądzowi
elektronicznemu, płatnościom mobilnym itp.) trudno jest się
rozpowszechnić, dlatego że mają ograniczone możliwości konkurowania
ceną zaś w początkowej fazie rozwoju cechują je niskie efekty sieci i
skali.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
7
2015-01-14
Masa krytyczna
 Dla właściwego funkcjonowania i rozwoju systemu płatności
konieczne jest osiągnięcie przez niego tzw. punktu masy
krytycznej, czyli odpowiednio wysokiej liczby użytkowników
systemu. Po osiągnięciu tego punktu systemowi łatwiej dalej
się rozwijać, ponieważ rośnie jego wartość w oczach
płatników, czyli efekt sieci jest na tyle duży, że rekompensuje
w całości cenę płaconą za usługę płatniczą.
 Zagrożenie: Jeżeli system płatności się rozrośnie, pojawia się
efekt zamknięcia (lock-in) – patrz np. gotówka, systemy kart
Visa i MasterCard.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Problem masy krytycznej na rynku
elektronicznych portmonetek
(pieniądza hardwarowego)
 Sklepy nie chciały inwestować w terminale przystosowane do
płatności nowym instrumentem płatniczym, gdyż obawiały
się, że ich inwestycja nie zwróci się ze względu na wąską grupę
użytkowników portmonetek. Natomiast konsumenci nie byli
skłonni używać pieniądza hardwarowego, bowiem nie istniała
wystarczająco szeroka baza akceptantów.
 Problem masy krytycznej jest także znany pod nazwą
problemu „jaja i kury”.
Ten sam problem dotyczy także innych nowych rozwiązań płatniczych, niekoniecznie
opartych na pieniądzu elektronicznym.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
8
2015-01-14
Popyt i podaż oraz punkty równowagi
na rynku dóbr sieciowych
Gotowość
do
zapłacenia
(ceny p)
Popyt
B
A
C
B, C – stabilne
punkty
równowagi
A – niestabilny
punkt
równowagi,
punkt masy
krytycznej
Podaż
Wielkość sieci (n)
Źródło: Varian H., Economics of Information Technology, University of
California, Berkeley, March 2003, s. 32.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Efekty sieci w modelu
 Założenie: Konsumenci są racjonalni i maksymalizują swoją
użyteczność.
 Użyteczność dobra sieciowego:
a + b(n)
gdzie
a = wartość wewnętrzna, wartość dobra w izolacji
b(n) = korzyść sieci (rosnąca funkcja liczby użytkowników n).; b(0) = 0
! decyzja do powzięcia zanim znana wielkość sieci
=> konsumenci często muszą opierać się na
oczekiwaniach: a + b(ne)
 Koszt dobra sieciowego= cena p
 Decyzja
a + b(ne) - p ≥ 0 ?
! 'czyste' dobro sieciowe: b(ne) - p ≥ 0 ?
W modelach zakłada się, że systemy płatności nie mają
wartości w izolacji, dlatego instrumenty płatnicze są w pełni
dobrem sieciowym. W rzeczywistości przy częściowo już
rozpowszechnionym instrumencie płatniczym liczą się także
jego cechy.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
9
2015-01-14
Oczekiwania dotyczące rozmiaru sieci
(baza akceptacyjna)
 Żeby produkt sieciowy zaczął się popularyzować, musi być
spełniony jeden z warunków:
a + b(ne) - p ≥ 0 lub
b(ne) - p ≥ 0
=> Konieczne jest osiągnięcie punktu masy krytycznej, co
wiąże się z występowaniem problemu jaja i kury
niskie oczekiwania=> niewystarczająca liczba konsumentów=>
niewystarczająca użyteczność produktu => n = 0
Jak tylko punkt masy krytycznej zostanie osiągnięty,
pojawia się efekt kuli śnieżnej.
=>
proces jest samonapędzający => im więcej aktywnych
użytkowników kart płatniczych => tym więcej sprzedawców
akceptujących karty => tym większa użyteczność systemu
płatności => przyrasta liczba użytkowników kart => przyrasta
liczba akceptantów kart (kula śnieżna) (i tak do momentu,
nasycenia rynku lub pojawienia się problemów związanych z
przeciążeniem sieci).
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Sieci (standardy) konkurencyjne
a1 + b(ne)1 - p1 > a2 + b(ne)2 - p2
lub
b(ne)1 - p1 > b(ne)2 - p2
 Racjonalni konsumenci wybierają sieć o najwyższej użyteczności.
 Wejście pierwszym na rynek daje przewagę (first mover advantage).
 Czynniki istotne w kształtowaniu oczekiwań: siła marki i wspierających ją instytucji,
cena, umiejętna promocja (PR, reklama itp.), moda, ewentualnie wewnętrzne lub
dodatkowe cechy produktu.
 Czy sieci (standardy) mogą występować równolegle, współistnieć?
Czasami tak, czasami nie.
W pewnych okolicznościach konsumenci przejawiają naturalną skłonność do
akceptacji jednej lub drugiej sieci (standardu), co często wiąże się z
technologią, która jest przez tę sieć wykorzystywana.
=> Systemy pieniądza elektronicznego w świecie realnym są podatne na:
‘tipping’ & ‘lock-in’ = 0/1-rynek
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
10
2015-01-14
Podział efektów sieci na przykładzie
instrumentów płatniczych
Efekty bezpośrednie:
– charakteryzują instrumenty płatnicze
umożliwiające płatności międzykonsumenckie C2C
(Consumer-to-Consumer).
Efekty pośrednie:
– charakteryzują instrumenty płatnicze
umożliwiające wymianę towarową między
punktami handlowo-usługowymi a konsumentami
(B2C, C2B, Business-to-Consumer, Consumer-toBusiness).
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Bezpośrednie efekty sieci na
przykładzie linii telefonicznej
Linie reprezentują
potencjalne połączenia
między użytkownikami.
Źródło: Wikipedia (network effect).
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
11
2015-01-14
30
 Jak mierzyć
wartość
bezpośrednich
efektów sieci?
25
20
y=n
 Metcalfe: n2 or
n(n-1)/2
 Odlyzko, Tilly:
nlog(n)
 Reed:
2n-n-1
y=n(n-1)/2
15
y=nlog(n)
y=2^n-n-1
10
5
0
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Podział podstawowych instrumentów płatniczych
ze względu na towarzyszące im efekty sieci
Bezpośrednie efekty sieci
Pośrednie efekty sieci
Gotówka
+
+
Czek
+
+
Karta debetowa, karta
kredytowa (plastikowa)
Polecenie przelewu
+
+
+
Polecenie zapłaty
+
Pieniądz elektroniczny
hardwarowy
+
Pieniądz elektroniczny
softwarowy
+
+
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
12
2015-01-14
Świat wirtualny – przypadek systemu PayPal
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Czynniki sukcesu systemu PayPal w
przezwyciężaniu problemu masy krytycznej
• Wykorzystanie idei pieniądza sieciowego kompatybilnego
z istniejącą infrastrukturą bankową (podłączenie do
krajowych systemów rozliczeń międzybankowych i
kartowych). Wykorzystanie luki na rynku wynikającej z
braku sprawnej i szybkiej światowej międzybankowej
izby rozliczeniowej.
Czynniki sukcesu systemu PayPal
• Przewaga jednej z pierwszych instytucji na rynku
w przezwyciężaniu problemu
pieniądza sieciowego (first mover advantage). Początkowa
masy krytycznej
koncentracja na obsłudze aukcji internetowych eBay,
później ekspansja na rynki sklepów internetowych.
• Właściwa strategia cenowa: niskie opłaty transakcyjne
(początkowo zwolnienia z opłat), brak opłat za otwarcie,
prowadzenie i zasilanie konta w systemie, wykorzystanie
różnej elastyczności cenowej popytu na usługi płatnicze
dwóch grup strony popytowej rynku handlu
elektronicznego (kupujących i sprzedających).
• Stałe poszerzanie oferty produktowej (płatności mobilne,
możliwość zaciągnięcia kredytu).
• Wsparcie dużej instytucji rozpoznawalnej na rynku
(eBay).
Źródło: opracowanie własne.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
13
2015-01-14
Świat realny – przypadek elektronicznych
portmonetek z Hongkongu i Singapuru
 Hongkong: system Octopus Card (od 1997);
 Singapur: systemy CashCard (od 1996) i EZ-Link (od 2001);
 Systemy kart Octopus Card i EZ-Link są do siebie podobne,
działają w technologii bezstykowej (RFID), wprowadzono
je początkowo do użytku jako metodę płatności za bilety w
środkach komunikacji publicznej, później rozprzestrzeniły
się na punkty handlowo-usługowe.
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
Czynniki sukcesu w przezwyciężaniu problemu masy
krytycznej przez elektroniczne portmonetki z
Hongkongu i Singapuru
Niewielkie powierzchniowo
i gęsto zaludnione kraje ze
społeczeństwami
otwartymi na innowacje
Octopus Card (HK)
i EZ-Link (SG)
Budowa wstępnej bazy klientów w
drodze obligatoryjnego narzucenia
rozwiązania płatniczego w
transporcie miejskim.
CashCard (SG)
Wdrożenie i wsparcie przez
konsorcjum NETS (operatora
płatności elektronicznych w
Singapurze będącego własnością
głównych banków singapurskich)
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
14
2015-01-14
Dziękuję za uwagę
dr Jakub Górka
Strona WZ UW: www.wz.uw.edu.pl
Strona prywatna: www.jgorka.pl
E-mail: [email protected] ; [email protected]
dr Jakub Górka, Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania, Zakład Bankowości i Rynków Pieniężnych
15