Anna Pieszko-Sroka - Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego

206
PRZEGLĄD BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO 6/12
Anna Pieszko-Sroka
Jack Nasher, Jak rozpoznać kłamcę1
Jack Nasher jest psychologiem biznesu i prawnikiem, doradza wielu firmom,
prowadzi wykłady z zakresu psychologii zarządzania. W Polsce ukazała się niedawno
jego książka pt. Jak rozpoznać kłamcę. Sztuka wykrywania kłamstw dużych i małych.
Temat ten jest na tyle popularny, że ludzie poszukują literatury dotyczącej oszukiwania.
Jedni są ciekawi, czy rzeczywiście można nauczyć się skutecznie demaskować osoby
nieszczere, inni z kolei chcą się dowiedzieć, jak nie dać się przyłapać na kłamstwie.
Nasher we wstępie pokazuje, dlaczego ludzie słabo wykrywają oszukiwanie, i to
bez względu na to, czy są do tego przeszkoleni, czy też nie, odwołując się do eksperymentu Paula Ekmana, psychologa, eksperta w dziedzinie badania kłamstwa2. Dalej
pisze o tym, do czego kłamstwo ludziom służy i jaki ma wpływ na ich życie. Nastepnie
przytacza definicję kłamstwa, czym ono w istocie jest, oraz przypomina, że niemówienie o czymś czy przemilczanie czegoś również należy rozumieć jako kłamstwo.
W końcu Nasher przedstawia, jakie konsekwencje kłamstwo za sobą niesie w różnych
sytuacjach życia zawodowego, politycznego, społecznego czy osobistego i jak ważna
jest umiejętność rozpoznawania go. We wstępie zapowiada też, że książka odnosi się do
pięciu zasad (metod), dzięki którym każdy może nauczyć się wykrywania nieszczerości.
W pierwszym rozdziale autor wskazuje, że trzeba obserwować u rozmówcy
zmianę zachowania, która może świadczyć o tym, że oszukuje. Przestrzega jednak, że
nie można pojedynczych reakcji rozmówcy od razu interpretować jako nieuczciwość,
a obserwować zmiany całościowe, które odbiegają od normalnego zachowania danej
osoby. Aby wyciągnąć rzetelne wnioski, należy najpierw ustalić tzw. baseline osoby,
czyli jej zwyczajowe zachowanie, rozmawiając z nią na neutralne, bezpieczne tematy.
Następnie należy przejść do meritum i obserwować zmiany, które mogą polegać na
pojawieniu się nowej reakcji, zaniku wcześniej występującej lub pojawieniu się jeszcze
jakiejś innej zmiany. Jak widać, trzeba być wytrawnym i uważnym obserwatorem, aby
te zmiany wychwycić i odpowiednio zinterpretować. Autor ostrzega przed błędną oceną
zachowania (błąd Otella, który w skrócie polega na tym, że osoba zachowuje się inaczej
nie dlatego, że kłamie, a z powodu obawy przed posądzeniem jej o nieszczerość).
Jeszcze inną metodą na sprawdzenie reakcji człowieka jest zadawanie mu tzw.
pytań wywołujących odruch. W tym przypadku wypowiedź formułujemy w taki sposób,
jakbyśmy mieli przypuszczenie, że osoba ma coś wspólnego z daną sprawą. Niewinny nie
odbierze takiego pytania jako podejrzenia, u kłamcy natomiast powinno ono wywołać
zmianę w zachowaniu.
Warszawa 2011, Czarna Owca, 240 ss.
Paul Ekman – jeden z najbardziej znanych psychologów na świecie, jest pionierem badań nad
ekspresją mimiczną emocji. Przeprowadził na Uniwersytecie w San Francisco eksperyment: pokazał
ekspertom, czyli sędziom, funkcjonariuszom policji kryminalnej i psychiatrom nagrane wypowiedzi
osób, które kłamały lub mówiły prawdę. Zadaniem ekspertów było odróżnienie kłamiących od mówiących
prawdę. Wynik eksperymentu był zaskakujący: okazało się, że wskazanie kłamcy mogłoby być dziełem
czystego przypadku.
1
2
VII. RECENZJE
207
W drugim rozdziale autor opisuje trzy emocje, które towarzyszą kłamaniu. Opiera
się tutaj na odkryciu Ekmana. Emocje te to strach, radość z kłamania i poczucie winy3.
Autor pokazuje, jak nimi manipulować, aby zaobserwować istotne zmiany w zachowaniu
osoby, a także zwrócić na te reakcje uwagę wtedy, gdy pojawią się w momencie nieadekwatnym do sytuacji. Ekman w swojej kilkudziesięcioletniej pracy, badając te afekty,
wykrył, że są one zauważalne nie tylko podczas bezpośredniej rozmowy, lecz także podczas wystąpień publicznych i dyplomatycznych spotkań, zawsze wtedy, gdy ktoś kłamie.
Wychwycenie ich pozwala na wykrycie nieszczerości nie tylko w trakcie bezpośredniej
rozmowy, lecz także wtedy, gdy jesteśmy tylko obserwatorami z zewnątrz4.
Kolejną zasadą w wykrywaniu kłamstwa, którą opisuje autor, jest zasada dysharmonii. Dotyczy ona niezgodności w mimice, komunikacji niewerbalnej i zachowaniu
osoby nieszczerej. Autor, przytaczając badania Ekmana, opisuje poszczególne typy dysharmonii. W tym rozdziale przybliża pojęcie mikroekspresji, które są wyrazami twarzy
trwającymi zaledwie ułamki sekund, wyrażającymi autentyczne emocje. Człowiek
nie jest w stanie ich kontrolować, aby ukryć prawdziwe intencje. Z drugiej strony
bardzo trudno je zauważyć, bo trwają bardzo krótko. Ten rozdział autor podsumowuje
stwierdzeniem, że kłamcy nie potrafią kontrolować jednocześnie wszystkich kanałów,
którymi się komunikują. U ludzi szczerych widoczna jest spójność tego, co mówią
z tym, jak to robią i jak się wówczas zachowują. Należy zwracać uwagę na nieścisłości
w zachowaniu, wyglądzie i formułowanych treściach.
W kolejnym rozdziale Nasher stwierdza, że człowiek nieszczery stale musi dostosowywać swoje zachowanie do zmieniających się warunków otoczenia. W związku
z przeciążeniem poznawczym doświadcza stresu, który dla wielu psychologów jest
głównym wskaźnikiem kłamstwa. Autor wskazuje, że osoby, których funkcje zawodowe wymagają dochodzenia do prawdy, jak funkcjonariusze policji, agencji dbających
o bezpieczeństwo państwa, urzędnicy skarbowi, szkolą się w coraz to bardziej efektywnych technikach przesłuchań, aby wywoływać reakcję strachu u osoby przesłuchiwanej.
Typowe symptomy stresu to zmiana tonu głosu i mowy oraz oznaki pozawerbalne. Pokazuje
również, jak zwiększyć poziom stresu, stosując technikę zadawania pytań szczegółowych.
Następnie przedstawia tę samą metodę w sytuacji, gdy człowiek dodatkowo musi skupić
się na innej czynności i przez to słabiej kontroluje swoje zachowanie. Osoba, która kłamie,
w końcu może się pogubić i odpowiadać sprzecznie na to samo pytanie.
Kolejnym sposobem jest „przeskakiwanie w czasie”. Przesłuchujący pytają
o wydarzenia w porządku chronologicznym, potem odwrotnym lub też proszą, aby
zacząć opowieść od podanego momentu. Zaburzenia chronologii powodują, że osoba
nieszczera prędzej czy później zagubi się w swojej ułożonej wersji zdarzeń. Następnie
autor wskazuje, że można utrudniać kłamanie poprzez zadawanie pytań otwartych,
na które nie można odpowiedzieć jednym słowem. Operowanie pauzami, zadawanie
pytań przynęt – to również sposoby zwiększające poziom stresu u rozmówcy, dzięki
czemu można zaobserwować zmiany w jego zachowaniu. Powyższe techniki służą nie
tylko temu, aby osoba, czując się niekomfortowo, wyjawiła prawdę, lecz także temu,
aby powiedziała całą prawdę. Temu ma służyć pokazanie jej wyboru złego i dobrego.
Powiedzenie osobie, że nie jest winna danej sytuacji, pozwala jej przyznać się do czynu
3
P. Ekman, Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie, Warszawa 2010, PWN,
s. 41–73
4
J. Nasher, Jak rozpoznać kłamcę…, s. 95
208
PRZEGLĄD BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO 6/12
nagannego, ale też zachować twarz. O powyższych technikach autor mówi, że są bardziej ofensywne niż opisane wcześniej.
Ostatnią metodą w wykrywaniu kłamstwa jest obserwowanie, w jaki sposób osoby
nieszczere się kontrolują. Zachowania te można podzielić na niewerbalne, czyli mowę
ciała, i werbalne, czyli treść wypowiedzi. U kłamców ekspresja cielesna jest znacznie
ograniczona, co wynika z napięcia i chęci pozbycia się dodatkowych gestów, które,
według kłamcy, mogłyby go zdemaskować. Drugim obszarem podlegającym kontroli,
jak powiedziano wyżej, jest treść wypowiedzi. Autor szczegółowo opisuje metodę przesłuchań zwaną Statement Validity Assesment (SVA), która odnosi się do analizy treści
wypowiedzi pod względem jej wiarygodności. Podsumowując ostatni rozdział, Nasher
wskazuje, że po pierwsze u kłamców szczególną uwagę zwraca ich sztywna postawa
i brak lub ograniczenie drobnych gestów (manipulatorów), które są zazwyczaj widoczne,
a po drugie, że wiele ludzi bierze za prawdę coś, co nią nie jest (np. wielość wątków
i szczegółów w opowiadaniu czy wartką opowieść bez żadnych komplikacji). Gdy się
kłamie wszystko idzie zgodnie z planem, w rzeczywistości mogą jednak wystąpić różne
komplikacje i jeżeli osoba o nich mówi, to staje się bardziej wiarygodna.
Na koniec autor jeszcze raz w skrócie wymienia powyżej opisane metody. Ponadto
podaje kilka przesłanek, którymi należy się kierować przy ocenie wiarygodności.
Przestrzega przed zbyt pochopnym wyciąganiem wniosków z obserwacji, bo może to
prowadzić do fałszywych oskarżeń.
Przedstawiając powyżej opisaną książkę, należy wskazać nie tylko na jej plusy, lecz
także na minusy. Do tych pierwszych można zaliczyć przystępny język publikacji, bez
zbyt profesjonalnej terminologii, która mogłaby niektórych zniechęcić do zagłębienia się
w lekturę. Autor stworzył również przejrzystą strukturę książki: najpierw zapowiada,
o czym będą traktowały kolejne rozdziały, potem opisuje w nich metody wykrywania
kłamstwa, a na koniec robi podsumowanie, co pozwala lepiej zapamiętać treść.
Kolejnym plusem jest podawanie w tekście konkretnych przykładów z życia politycznego, społecznego, opisów eksperymentów dotyczących badania nieszczerości czy
też odmitologizowanie działania takich urządzeń, jak wariograf. Powyższe wiadomości
są ciekawostką, dzięki której czytelnik ma okazję zapoznać się z mniej znanymi metodami wykrywania kłamstwa, wokół których wyrosły wręcz legendy. Plusem pozycji są
też odniesienia do badań i literatury znanych naukowców zajmujących się tą tematyką.
Publikacja oparta jest więc na wiarygodnych źródłach.
Minusem recenzowanej pozycji jest to, że nie jest nowatorska. Wypełnia wprawdzie
lukę w literaturze w języku polskim na temat kłamstwa, nie wnosi jednak zbyt wielu
nowych rzeczy w tym zakresie. Nasher przytacza metody, które były znane już wcześniej
i nad którymi pracowało wielu badaczy, takich jak P. Ekman czy A. Vrij. Autor jedynie
porządkuje dokonania naukowców, nie przedstawiając żadnych własnych badań na temat
wykrywania kłamstw. Kogoś, kto oczekuje czegoś nowego, książka może rozczarować.
Reasumując, książka Nashera jest pozycją, którą warto przeczytać, chociażby
ze względu na to, że dobrze systematyzuje wiedzę dotyczą badania nieszczerości.
Można ją polecić nie tylko psychologom, doradcom biznesowym i ludziom związanym
z polityką i prowadzeniem negocjacji, lecz także osobom, które na co dzień w swej
pracy stykają się z ludźmi i muszą oceniać ich pod kątem ich wiarygodności (policjanci,
prokuratorzy, sędziowie, funkcjonariusze śledczy). Osoby na co dzień przesłuchujące
innych i mające swoje nawyki i przekonania dotyczące kłamania być może po lekturze
tej książki odkryją, że niektóre z nich były błędne.