pobierz artykuł w formacie pdf

Źródła sacharozy w żywieniu dzieci
lek. med. Witold Klemarczyk, specjalista pediatra, gastroenterolog
Sacharoza wykorzystywana jest jako substancja
odżywcza i smakowa. W organizmie człowieka jest
trawiona dopiero w jelicie cienkim, gdzie działa sacharaza (inwertaza). W wyniku hydrolizy powstaje
glukoza przenoszona poza światło jelita na drodze
transportu czynnego oraz fruktoza przemieszczająca się biernie. Transport czynny glukozy związany
jest z wykorzystaniem energii z ATP. Przebiega on
w sprzężeniu z działaniem ATP – azy sodowo-potasowej. Energia z ATP nie jest potrzebna bezpośrednio
do transportu glukozy, ale konieczna jest dla działania
pompy sodowej, która wyrzuca sód z komórki wbrew
gradientowi stężeń. Sód wraca do komórki na zasadzie różnicy stężeń, a wspólnie z nim transportowana
jest glukoza. Tempo wchłaniania fruktozy powstałej
z sacharozy jest szybsze niż wchłanianie fruktozy podanej pojedynczo.
Poza wiekiem wczesnodziecięcym ponad połowa dostarczanej organizmowi energii powinna pochodzić z węglowodanów. Zalecane jest jednocześnie
ograniczenie udziału energii pochodzącej z sacharozy
do 10% energii całodziennej racji pokarmowej. Często spożycie cukru buraczanego przekracza zalecenia,
gdyż dzieci wcześnie rozpoznają i pozytywnie reagują na smak słodki, a sacharoza jest najsłodszym z cukrów. Do chwili obecnej słodkim smakiem maskuje się
substancje aktywne leków w syropie [1], łagodzi smak
kwaśny czy gorzki. Sacharoza podana w małej ilości
niemowlęciu, cierpiącemu np. z powodu kolki jelitowej, działa uspokajająco i przeciwbólowo. Do niedawna producenci mieszanek dla niemowląt zwiększając
udział sacharozy w mieszankach mlecznych poprawiali konkurencyjność swoich produktów. Szybki wzrost
glikemii po spożyciu sacharozy wpływa na poprawę
nastroju poprzez wzrost serotoniny w OUN lub inne
mniej poznane regulacje [2]. Należy także brać pod
uwagę genetyczne uwarunkowania większej preferencji smaku słodkiego i wynikających z niej nawyków
żywieniowych dziecka [3]. We wszystkich uwarunkowaniach zarówno genetycznych jak i środowiskowych,
szczególnie u najmłodszych dzieci, ważna jest rola rodziców w kontrolowaniu i decydowaniu o diecie [4].
10
Żywność dla zdrowia
Jednocześnie sacharoza jest uznawana za klasyczny „zły” węglowodan. Po jego spożyciu poziom
glukozy we krwi gwałtownie rośnie, ale równie
prędko opada. Pojawia się ponownie uczucie głodu
i ochota na jedzenie. Taka reakcja wynika ze stymulacji trzustki m.in. do produkcji dużej porcji insuliny.
Wahania glikemii i insulinemii po wielu latach mogą
uszkadzać trzustkę i być przyczyną cukrzycy. Sacharoza oprócz energii nie dostarcza żadnych składników
odżywczych. Spożywanie żywności wysoko przetworzonej, w której sacharozie często towarzyszą tłuszcze nasycone (np. słodycze), sprzyja uzyskaniu dodatniego bilansu energetycznego, co jest czynnikiem
współdecydujących o powstawaniu otyłości pierwotnej wraz z powikłaniami. Udowodniono [5] częstsze
występowanie otyłości u dzieci spożywających napoje słodzone sacharozą między posiłkami, już w piątym
roku życia. Nadmiar sacharozy w diecie jest uznawany
także za czynnik ryzyka próchnicy. Sporadyczne występowanie przypadków próchnicy zębów w krajach
o rocznym spożyciu cukru nie przekraczającym 10 kg/
osobę, wskazuje na możliwość przeciwdziałania tej
chorobie przez ograniczenie spożycia produktów zawierających sacharozę.
W trakcie badań ankietowych przeprowadzonych w 2005 roku na ogólnopolskiej reprezentatywnej
próbie dzieci 4-letnich przez Instytut Matki i Dziecka
oraz Instytut Żywności i Żywienia udało się uzyskać
informacje o spożyciu sacharozy przez badaną grupę
wiekową. Z przeprowadzonych analiz wynikało, że aż
96% dzieci spożywało nadmierne ilości sacharozy,
przy całkowitym 58% udziale energii z węglowodanów w całodziennej racji pokarmowej(CRP). Taki wynik oznacza, że udział energii pozyskiwanej z metabolizmu węglowodanów był prawidłowy, ale struktura spożycia wskazywała na niedobór węglowodanów
złożonych w diecie 4-latków. W całodziennej racji
pokarmowej było średnio 84 g cukru buraczanego,
(co stanowiło 18% energii CRP), przy zaleceniach
WHO [6] by ta ilość nie przekraczała 42,5 g (10%).
Główne źródło sacharozy w całodziennej racji pokarmowej stanowiły słodycze i desery. W nich znajdo-
wało się około 28% średniej dziennej podaży cukru.
20% przyjmowanej w CRP sacharozy było skutkiem
dosładzania posiłków, a 14% zawierały słodkie napoje i kompoty. Wbrew często prezentowanym opiniom, na przykład na forach internetowych, okazało
się, że ilość sacharozy spożywana w sokach owocowych (8%) jest zbliżona do tej, którą dzieci przyjmują
w ciągu dnia wraz ze świeżymi owocami (7%). Owoce
i soki z nich produkowane, oprócz zaspokajania pragnienie, są w diecie źródłem witamin rozpuszczalnych
w wodzie, przede wszystkim witaminy C. W rozwoju
dzieci ważne jest, by tej witaminy nie brakowało. Tak
samo składnikiem niezbędnym diety jest wapń. Jest
on konieczny do mineralizacji układu kostnego i uzyskania optymalnej szczytowej masy kostnej. Produkty
mleczne są zasadniczym źródłem tego biopierwiastka w diecie. Dzieci chętniej niż mleko spożywają przetwory mleczne. Często są one słodzone, gdyż owoce
lub składnik smakowy zawiera sacharozę. Z przeprowadzonych badań wynika, że ilość cukru konsumowana wraz z produktami mlecznymi jest mała. Razem
z twarożkami dzieci chłonęły 6%, a z jogurtami tylko
2% sacharozy zawartej w całodziennej diecie.
Z zaprezentowanych danych wynikają wnioski, jak
należy walczyć z nadmiarem sacharozy w diecie przedszkolaków. Po pierwsze konieczna jest rezygnacja z tej
części spożywanej sacharozy, której obecności w diecie
nie towarzyszy pozyskanie innych składników odżywczych. Słodycze najczęściej są wymieniane jako źródło
„pustych kalorii”, choć łyżeczka białego cukru jeszcze
bardziej zasługiwałaby na takie określenie. W analizowanych jadłospisach 4-latków okazało się, że w ciągu
dnia średnio aż 3,5 łyżeczki cukru jest używane do posłodzenia potraw i napojów. Taka sama ilość sacharozy znajduje się w ciastach, cukierkach i czekoladzie
konsumowanych w ciągu dnia. Dodatkowo 2 łyżeczki cukru ukryte są w kompotach i dżemach. Na około
17 łyżeczek cukru zawartych w średniej całodziennej
racji pokarmowej aż 9 wydaje się niepotrzebnych. Zalecana w prawidłowej diecie rezygnacja z dosładzania
posiłków, słodyczy (ciasta i ciastka, cukierki i czekolada,
lody, budynie i kisiele) oraz słodkich płynów (słodzona herbata, napoje, kompoty) zapewniłaby zalecaną
przez żywieniowców podaż sacharozy. W diecie zalecanej przez pediatrów, źródłem sacharozy pozostałyby owoce, soki, twarożki, jogurty, czy dżemy. Nawet
przy przewidywalnym wzroście spożycia owoców oraz
słodkich produktów mlecznych maksymalna zalecana
podaż sacharozy nie zostałaby przekroczona, a zwiększyłaby się podaż cennych składników odżywczych
(witaminy, biopierwiastki) [7]. Zagadnienie nadmiernej
podaży sacharozy w diecie dzieci nie jest polską specyfiką i podobne obserwacje poczynili autorzy szwedzcy
[8] i amerykańscy [9]. Ważne by problem nadmiaru
sacharozy w diecie dzieci był dostrzegany i by lekarze
sygnalizowali go rodzicom. Oto praktyczne zalecenia,
które lekarz powinien kierować do rodziców:
• sacharoza nie jest trucizną, ale jak wiele innych
substancji użytych w nadmiarze może szkodzić
• rezygnacja lub ograniczenie w diecie produktów
spożywczych, które poza energią z sacharozy
nie dostarczają innych składników odżywczych,
nie spowoduje zubożenia diety dziecka
• rezygnacja z cukiernicy to mniej sacharozy w potrawach i napojach
• słodzenie owoców tłumi ich prawdziwy smak
• świeży sok jest lepszy od przesłodzonego kompotu
• dziecko nie potrzebuje słodyczy tylko miłości
i zainteresowania.
Piśmiennictwo
1. Rev Saude Publica. 2005 Jun;39(3):486-9. Epub 2005 Jun 30. Sugar content in liquid oral medicines for children. Peres KG, Oliveira CT, Peres MA,
Raymundo Mdos S, Fett R.
2. Acta Paediatr Suppl. 2005 Jun;94(448):40-1. Appetite regulation and energy balance. Erlanson-Albertsson C
3. Pediatrics. 2005 Feb;115(2):e216-22. Genetic and environmental determinants of bitter perception and sweet preferences. Mennella JA, Pepino MY,
Reed DR.
4. Appetite. 2004 Dec;43(3):235-45. Sweet preferences and sugar consumption of 4- and 5-year-old children: role of parents. Liem DG, Mars M,
De Graaf C.
5. J Am Diet Assoc. 2007 Jun;107(6):924-34; discussion 934-5. Regular sugar-sweetened beverage consumption between meals increases risk of overweight among preschool-aged children. Dubois L, Farmer A, Girard M, Peterson K.
6. Diet, nutrition and prevention of chronik disease. WHO Technical Report Series 916, Geneva 2003
7. Public Health Nutr. 2004 Apr;7(2):285-93. High intake of added sugar among Norwegian children and adolescents. Øverby NC, Lillegaard IT, Johansson L, Andersen LF.
8. Acta Paediatr. 2007 Feb;96(2):266-72. Swedish pre-school children eat too much junk food and sucrose. Garemo M, Lenner RA, Strandvik B.
9. J Pediatr. 2005 Jan;146(1):2A. Adverse effect of high added sugar consumption on dietary intake in American preschoolers. Kranz S, SmiciklasWright H, Siega-Riz AM, Mitchell D.
Żywność dla zdrowia
11