Czytaj

GLOTTODYDAKTYKA 3
Część II
Komunikacja w sferze biznesu
i dialog kultur
Zlec. nr 43/2011
Liczba znaków / stron 336 571 zn. / 154 s.
10.05.2011 – do I korekty
18.08.2011 – do II korekty
24.08.2011 – korekta + pdf
1
ZESZYTY NAUKOWE
UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
NR 68
2
SERIA
FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Część II
Komunikacja w sferze biznesu
i dialog kultur
pod redakcją
GRZEGORZA A. ZIĘTALI
LARISY PAVLOVSKIEJ
WYDAWNICTWO
UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
RZESZÓW 2011
3
Recenzował
prof. AP dr hab. SYLWESTER JÓZEFIAK
Komitet redakcyjny
prof. UR dr hab. KAZIMIERZ PRUS
prof. dr hab. GRZEGORZ A. KLEPARSKI
prof. dr hab. ZDZISŁAW WAWRZYNIAK
Opracowanie redakcyjne i korekta
tekstów w języku polskim
LUCYNA SOLAK
Opracowanie techniczne
KRYSTYNA BARAN
Projekt okładki
JERZY TOMALA
© Copyright by
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
Rzeszów 2011
???
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
35-959 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 17 872 13 69, tel./fax 17 872 14 26
e-mail: [email protected]; http://wydawnictwo.univ.rzeszow.pl
wydanie I; format B5; ark. wyd. ??,??; ark. druk. ??,???; zlec. red. 43/2011
Druk i oprawa: Drukarnia Uniwersytetu Rzeszowskiego
4
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
SPIS TREŚCI
Ольга БИРИЧЕВСКАЯ
Фразеология со значением «пространство» в русской языковой картине мира (в аспекте
преподавания русского языка как иностранного) .................................................................
7
Aleksandra BURAK
Русский бизнес-сленг ..............................................................................................................
11
Zofia CZAPIGA
Formalno-składniowa charakterystyka tekstu specjalistycznego (na przykładzie kontraktów
w języku rosyjskim) ...................................................................................................................
23
Magdalena FAŁAT
Komunikacja niewerbalna w negocjowaniu w kulturze polskiej i rosyjskiej na przykładzie
aparycji, chronemiki, proksemiki i wokaliki ..............................................................................
34
Людмила ХАРЧЕНКОВА
Деловое общение в контексте межкультурной коммуникации ...........................................
42
Magdalena KIEŁB
Wizerunek kobiety w reklamie ..................................................................................................
50
Марина КИСЕЛЕВА
Лингвокульутрологическое значение рекламных текстов в аспекте преподавания русского языка как иностранного ................................................................................................
59
Joanna KRZEMIŃSKA
Польская и русская деловая корреспонденция .....................................................................
64
Korsynia KUC
Англицизмы в польском языке XXI века (терминосистемы: экономика, торговля, финансы и банковское дело) .......................................................................................................
71
5
Barbara MACIĄG
Obraz przedsiębiorcy w literaturze rosyjskiej ............................................................................
76
Agata PĘKALA
Stereotyp Rosjanina w Polsce ....................................................................................................
89
Валерия ПЕНКИНА
Лингвокультурный концепт как предмет исследования ......................................................
96
Андрей ПОЛОНСКИЙ, Валентина ГЛУШКОВА
Особенности культуры делового общения современного россиянина ............................... 100
Magdalena PYDA
Obraz pracy w przysłowiach polskich i rosyjskich .................................................................... 109
Галина ВАСИЛЬЕВА
Ассоциативно-вербальное поле концепта «отдых» в русской языковой картине мира
как предмет обучения РКИ ..................................................................................................... 119
Jakub WOROWSKI
Biznes w oczach Rosjan ............................................................................................................ 123
Jakub WOROWSKI
Поляки и бизнес (на примере трех представителей польского бизнеса) ............................ 132
Magdalena ZEGAR
Популярные польские бренды в торговой отрасли .............................................................. 141
Grzegorz A. ZIĘTALA
Бренд как элемент мира бизнеса в обучении специалистов по деловому русскому языку ... 146
6
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Ольга БИРИЧЕВСКАЯ
ФРАЗЕОЛОГИЯ СО ЗНАЧЕНИЕМ «ПРОСТРАНСТВО»
В РУССКОЙ ЯЗЫКОВОЙ КАРТИНЕ МИРА
(В АСПЕКТЕ ПРЕПОДАВАНИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА КАК
ИНОСТРАННОГО)
Фразеологические единицы (далее – ФЕ) тематической группы «пространство» являются одной из самых многочисленных и внутренне разнообразных групп фразеологического фонда. Изучение ФЕ русского языка
позволяет выявить специфику видения пространства каждого из народов,
что представляет значительный интерес с позиций принципов преподавания русского языка как иностранного (далее – РКИ).
Ориентируясь на лингвокультурологическую направленность исследования, а также учитывая принципы преподавания РКИ, среди многочисленных подходов к описанию категории пространства мы выделим типологию
и принципы описания, предложенные В.Г. Гаком, суть которых заключается
в выделении внутри «поля пространства» ряда структур (типы пространств (в измерениях): точка – линия – поверхность – объем; организация пространства – оппозиции: центр/периферия, открытое/закрытое пространство; позиции объектов, их пространственная соотнесенность (относительное пространство: близко/далеко, справа/слева и т. д.) и др.) [Гак
1998]. Думается, избранный для исследования аспект «относительного»
пространства (близко-далеко) является наиболее коммуникативно значимым
для иностранцев, изучающих русский язык, и может быть актуальным при
знакомстве с такими важными темами, как «В городе», «Путешествия» (где
находится…?) и др.
Во всей совокупности ФЕ русского языка прослеживаются два способа
концептуализации пространства: выражение собственно пространственных
значений и различного рода лексические переносы. По характеру выражения пространственного значения ФЕ можно подразделить на следующие
группы: 1) ФЕ с собственно пространственным значением: на краю света,
бок о бок; 2) ФЕ, в значениях которых проявляются семантические преоб7
разования, связанные с категорией пространства. Это ФЕ, содержащие
в себе лексему со значением пространства и проявляющие лексические
переносы («выход из пространства», по В.Г. Гаку): далеко пойти (сделать
карьеру, добиться успехов в жизни, не видеть дальше своего носа, ближе
к делу, мне далеко до него.
Безусловно, вторая группа ФЕ представляет особую сложность для
иностранцев с методической точки зрения, так как содержит в себе лексемы
со значением пространства, но не выражает непосредственно этого значения. С одной стороны, в данных фразеологизмах пространственная семантика может сочетаться с другой (времени, величины, интенсивности и др.):
близко к сердцу, перед глазами (у кого-л.) (стоять, быть, находиться)
а) в непосредственной близости, рядом, около; б) на виду, в поле зрения
кого-л. в) в памяти, мысленно, в воображении. В другом случае фразеологизм, в структуре которого содержатся лексические единицы с семантикой
«пространство», может вовсе не выражать пространственного значения:
куда ни кинь все клин; далеко ходить (искать) не нужно (или не приходится).
На формирование и специфику национальной историко-географической пространственной модели, отраженной в языке, влияет совокупность ряда факторов природно-социальной реальности: природногеографические условия (характер ландшафта, особенности климата, длина
светового дня, своеобразие растительного покрова), устойчивые исторические факторы (специфика расселения на данной территории, плотность
населения, преимущественные виды трудовой деятельности и т. д.).
В русском языке содержится большое количество фразеологических
единиц, выражающих значение «очень близкого расположения объектов». Рассматриваемые ФЕ со значением «предельной близости» могут
быть подразделены на 2 группы: ФЕ с соматическими элементами и ФЕ,
содержащие лексемы, относящиеся к тематической группе «жилище» (человек и дом, по В.Г. Гаку). Ср.: глаза в глаза, нос в нос, нос с носом, носом
к носу, лицом к лицу, перед лицом, грудь в грудь, грудь с грудью, рука об руку, плечо в плечо, плечом к плечу, бок о бок, дверь в дверь, двор в двор и др.
Не менее важным моментом проявления национально-культурной специфики выражения во фразеологии пространственной оппозиции «близко/далеко» является расстановка пространственных ориентиров, что
проявляется в языке в виде повторяющихся (частотных) образов. Так, например, для финского языка значимы образы, выражающиеся в лексемах
море, болото, озеро, река (тематическая группа «водоемы»), что говорит
о важности для финна водной стихии, с которой связаны основные виды
деятельности – рыбная ловля и торговля. Например, yhdeksän meren takana [за девятью морями]; suo siellä, vetelä täällä – куда ни кинь – все клин
[болото там, топь здесь]; tuhansien järvien maa [страна тысячи озер –
о Финляндии].
8
Однако в русской фразеологии сложно выделить наиболее частотные
пространственные ориентиры в связи с тем, что одним из структурообразующих элементов русской культуры является концепт пространственной
беспредельности, безмерного пространства: «даль и ширь мира важнее
высоты и глубины», « даль … по святости занимает то же место, что и высь
у других народов» [Гачев 2004]. В русской культуре понятие «пространство» часто подменяется понятием «простор» [Левонтина, Шмелев 2000],
главной характеристикой которого является отсутствие границ, что подчеркнуто в русском языке особенностью сочетаемости данной лексемы:
бескрайние просторы, беспредельные просторы. В языке эта особенность
отражается в том, что русские ФЕ с семантикой «верх-низ» представлены
в словарях в меньшей степени, чем ФЕ, выражающие пространственные
отношения в горизонтальном направлении (к примеру, «близко – далеко»).
Национально обусловленную семантику во фразеологии интересно
также рассмотреть в аспекте эквивалентности – безэквивалентности ФЕ.
Рассмотрим этот вопрос на материале сопоставления русской и финской
фразеологии с пространственным значением
ФЕ, имеющие эквиваленты в русском и финском языках, можно разделить на 2 подгруппы: А) русские эквиваленты финских ФЕ, совпадающие по
значению, стилистической направленности и близкие по образности (грамматическая структура может как совпадать, так и не совпадать), но несколько
расходящиеся по лексическому составу. Ср.: рус. за тридевять земель, фин.
yhdeksän meren takana [за девятью морями]. Meren ja mantereiden takana [за
морем и материками]. Оба фразеологизма выражают значение «очень далеко», однако разными лексическими средствами, хотя и содержащими указание на пространственные ориентиры (земли, моря, материки). По Н.М. Шанскому, русский фразеологизм связан с существовавшей ранее девятеричной
системы счисления (Тридевять – двадцать семь) [Шанский, Зимин, Филиппов 1987]. В финской ФЕ показателен образ моря как пространственного
ориентира. Во фразеологизме У черта на куличках (прост.) – jumalan selän
takana [дословно: за спиной у Бога] сходство наблюдается в образности на
основе религиозных представлений народов, однако очевидно различие: выбор из пары черт – Бог. Б) русские эквиваленты финских фразеологизмов,
совпадающие с ними по значению, по стилистической направленности,
но различные по образности (грамматическая структура может как совпадать
так и не совпадать). Примеры: Куда Макар телят не гонял. Очень далеко.
По Н.М. Шанскому: «собств. русск. возможно, что Макар – бедный безземельный крестьянин, вынужден пасти своих телят на далеких, заброшенных
выгонах». [Шанский, Зимин, Филиппов 1987]
Lähettää sinne missä pippuri kasvaa [дословно: отправить туда, где перец
растет]. Перец в финской культуре воспринимается как растение из далеких, южных, стран. Русский эквивалент – куда Макар телят не гонял.
9
В тех случаях, когда соответствие той или иной лексической единице
одного языка в словарном составе другого языка полностью отсутствует,
принято говорить о безэквивалентной лексике: медвежий угол (отдаленное,
глухое малонаселенное место, захолустье); на кудыкину гору (прост., ответ
на вопрос, куда ты идешь?).
Библиография
Niemensivu H., Nikkilä E., 2003, Suomi-venäjä-sanakirja, Helsinki, 2003
Sakari Virkkunen. Suomalainen fraasisanakirja, 1975, Keuruu.
Toimittaneet M., Kuusinen V., 1995, Venäjä-Suomi Suur-sanakirja (Большой русско-финский
словарь), Porvoo.
Гак В.Г., 1998, Языковые преобразования, Москва.
Гачев Г.Д., 2004, Русский эрос: «роман» Мысли с Жизнью, Москва.
Евгеньева А.П. (ред.), 1981–1984, Словарь русского языка в 4 т., Москва.
Левонтина И.Б., Шмелев А.Д., 2000, Родные просторы [в:] Н.Д. Арутюнова, И.Б. Левонтина
(ред.), Логический анализ языка. Языки пространств, Москва.
Молотков А.И. (ред.), 1986, Фразеологический словарь русского языка, Москва.
Тихонов А.Н., Ломов А.Г., Ломова Л.А. (ред.), 2007, Фразеологический словарь русского
языка, Москва.
Шанский Н.М., Зимин В.И., Филиппов А.В., 1987, Опыт этимологического словаря русской
фразеологии, Москва.
FRAZEOLOGIA ZE ZNACZENIEM „PRZESTRZEŃ” W ROSYJSKIM JĘZYKOWYM
OBRAZIE ŚWIATA
(W ASPEKCIE NAUCZANIA JĘZYKA ROSYJSKIEGO JAKO OBCEGO)
Streszczenie
Frazeologia rosyjska jest jednym z najważniejszych aspektów systemu językowego i często
sprawia trudności cudzoziemcom, którzy uczą się języka rosyjskiego. Jednostki frazeologiczne
z grupy tematycznej „przestrzeń” są jednymi z najliczniejszych i najbardziej różnorodnych
z całego zasobu frazeologizmów, a „przestrzeń” jest jednym z kluczowych motywów w językowych obrazach świata. Frazeologizmy te trudno jest przetłumaczyć i dlatego w nauczaniu języka
należy przekazać uczącym się komentarz lingwistyczny i lingwokulturowy.
10
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
ZESZYT 68/2011
Aleksandra BURAK
РУССКИЙ БИЗНЕС-СЛЕНГ
«Русская речь, как всякая речь вообще, – это постоянное и неуклонное
изменение, развитие, творчество» [Сочинение на тему…: http].
Слова В. Химика определяют сюжет данной статьи: язык все время
изменяется, возникают новые слова, и это способствует возникновению
разных сленгов и жаргонизмов.
Лингвистика последних лет активно переключилась с изучения письменного языка на исследование и анализ непосредственного живого общения. Устная речь становится важнейшей сферой функционирования
языка.
За последние годы в сфере языка можно заметить существенную динамику, обусловленную, прежде всего, процессами социокультурного характера, в том числе многообразными реальными экономическими ситуациями международного характера (например: внешняя торговля, таможня,
перевозки и другие). Кроме того, рыночная терминология представляет
собой сложившиеся терминологические системы, элементы которых требуют точного обозначения, однако при этом не всегда можно найти удобный однословный эквивалент иностранного термина в родном языке.
Общеизвестно, что язык представляет собой саморазвивающуюся
систему. На русский язык оказывают влияние другие языки (в ходе коммуникативных интеграционных процессов), а также научные труды специалистов-филологов, изучающих актуальные лингвистические проблемы
и современное состояние языка.
Немаловажную роль в развитии языка играют социальные группы
людей, которые пополняют язык новой лексикой, в том числе профессиональным жаргоном и сленгом. Существует большое количество разных
сленгов: молодежный сленг, компьютерный сленг, школьный сленг и т.д.
В настоящее время сленг является одной из интереснейших языковых
систем современной лингвистики, но в языкознании нет точного понятия
сленга.
11
Лингвисты делят всю лексику на литературную и нелитературную. К литературной относятся книжные слова, стандартные разговорные слова, нейтральные слова. Вся эта лексика употребляется в литературе или в устной
речи в официальной обстановке. Существует также нелитературная лексика,
ее делят на профессионализмы, вульгаризмы, жаргонизмы и сленг. Эта часть
лексики отличается своим разговорным и неофициальным характером.
Источник: собственная работа
В. Хомяков в своей книге Введение в изучение сленга – основного компонента английского просторечия, говорит, что впервые термин сленг со
значением language of low or vulgar type был введен в 1756 году; с 1802 года
этот термин принято толковать как: „The cant or jargon of a certain class or
period” [Изучение особенностей…: http], а с 1818 года под словом сленг
стали понимать „Language of a highly colloquial type, considered as below the
level of standard educated speech, and consisting either of new words or of current words employed in some special sense” [Изучение особенностей…: http].
Сленг, как объясняет Словарь лингвистических терминов, – это слова,
которые часто рассматриваются как нарушение норм стандартного языка.
Это очень выразительные, ироничные слова, служащие для обозначения
предметов, о которых говорят в повседневной жизни [Ахманова 1964: 301].
Для сравнения – дефиниция жаргона из Словаря лингвистических терминов:
Жаргон – «от фр. ’jargon’ – речь социальной или профессиональной группы,
которая отличается от общеразговорного языка особым составом слов и выражений. Это условный язык, понятный только в определенной среде, в нем много искусственных, иногда условных слов и выражений» [Ахманова 1964: 124].
12
Сам термин «сленг» происходит из английского языка и обозначает:
«1. речь социально или профессионально обособленной группы в противоположность литературному языку; 2. вариант разговорной речи (в т.ч. экспрессивно окрашенные элементы этой речи), не совпадающие с нормой
литературного языка» [Kowaliow 1985: 1234].
Сленг состоит из слов и фразеологизмов, которые возникли и первоначально употреблялись в отдельных социальных группах и отражали ориентацию этих групп. Становясь общеупотребительными, эти слова, в основном, сохраняют эмоционально-оценочный характер, хотя иногда их значение изменяется.
Стоит отметить, что есть тексты, в которых сленг рассматривается как
часть жаргона и не является независимой группой. Соответственно, сленг
определяется как особый вид лексики, которая используется для общения
среди людей с общими интересами.
Но, по мнению Ю.B. Таратухиной и Н.Ю. Григорьевой [http], сленг
и жаргон – это разные явления в языке. Конечно, эти понятия очень схожи
между собой. Жаргонная лексика может переходить в сленг и наоборот. Но
одним из отличий является то, что сленг обслуживает наиболее узкий круг
людей. Сленг и жаргон – это самостоятельные, но взаимодействующие явления.
сленг
жаргон
Источник: Таратухина Ю.B, Григорьева Н.Ю., Бизнес-сленг как особый тип дискурса,
http://www.interlit2001.com/nevrozova-es-3.htm.
Поскольку не все ученые признают существование сленга, считая неопределенным его содержание, бывает очень сложно провести границу
между сленгом и жаргоном.
Возникновение бизнес-сленга
Любое время, профессия, любая новая технология всегда способствуют
возникновению новых лексических пластов.
Общеизвестно, что множество новых слов заимствуются из других
языков, а в настоящее время заимствуются слова, прежде всего, из английского языка. Сленг вошел в русский язык под влиянием Запада и западной
13
культуры. Увлечение англицизмами стало модой, главной причиной этого
является культ стереотипов западного стиля жизни. Люди идеализируют
американское общество, в котором уровень жизни намного выше, а высокий темп технического развития и непрерывного прогресса США ведут за
собой весь мир.
Внедрение иноязычных слов определяется интеграционными процессами, что вызывает необходимость номинации новых предметов, понятий
и явлений действительности.
В последнее время произошло огромное вливание в нашу речь американизмов, в том числе и техницизмов. Значительную роль в появлении новых слов играют средства массовой информации, особенно телевидение,
радио, газеты и Интернет. В связи с быстрым ростом технологий массовых
коммуникаций русскоязычная лексика пополнилась тысячами новых слов,
нашедших отражение в различных сферах жизнедеятельности.
Язык, отражая социальные процессы в обществе, ярко свидетельствует
о значительном влиянии англо-американской культуры на русскую. В сфере
бизнеса – это очевидно. В России не существует российский стандарт системы управления предприятиями. Это создает определенные трудности.
Поэтому российские разработчики, сравнивая свои системы по возможности с западными аналогами, самостоятельно присваивают им необходимый
западный эквивалент; английский язык наиболее точно описывает процессы в бизнесе.
В русском бизнесе утрачены старые традиции ведения бизнеса, а новые
еще не наработаны. Центры обучения бизнесу используют большое количество американской и английской литературы на русском и английском
языках. Часто невозможно найти перевод на русский разных понятий
и представлений. Поэтому самым простым способом описания бизнеспроцессов является использование языка той страны, в которой эти процессы произошли и получили свое наименование.
Значение бизнес-сленга
Сленг в настоящее время является в некой мере необходимой частью
языка. Существуют различные мнения о роли сленга в лингвистике и различные подходы к изучению данного языкового пласта. Сленг развивается
и изменяется очень быстро. Определенные слова, принадлежащие к сленгу,
могут возникнуть с такой же легкостью, как и исчезнуть. Все эти перемены
происходят с целью упрощения разговорного языка, высказывание становится более кратким и эмоционально выразительным. Сленг помогает
скрыть секреты своего предприятия и текущие дела. Использование бизнессленга означает, что человек принадлежит к данному кругу и только люди
14
этого круга могут понять его высказывание. Сленг очень динамичен, его
используют в различных сферах деятельности, он имеет свои особенности
и придает свежесть и живость языку.
Торговый бизнес – это своеобразная субкультура. Как и всякая культура, субкультура бизнеса обладает своим набором ценностей, норм, правил,
традиций и, конечно же, своим языком. Таковым языком является бизнессленг, который понятен лишь людям, работающим в этой сфере.
Другие виды сленга
Существуют разные виды сленга, тотальная компьютеризация привела
к тому, что в русском языке, особенно в молодежной среде, возник компьютерный сленг. В наше время каждый современный деловой человек, особенно бизнесмен, не может обойтись без компьютера и Интернета, а разобраться в компьютере, не зная сленга, просто невозможно. Интересно отметить, что бизнес-сленг включает в себя часть компьютерного сленга. В текстах часто встречается еще два типа компьютерного сленга – смайлики
и сокращения.
Смайлики:
глаза : ; | =
нос — * ^
рот > ) o ( <
☺ :-D :-/
Часто встречаются в текстах сокращения часто употребляемых английских фраз, причем акронимы бывают «официальные» и «бытовые».
К официальным относятся, например:
HDD — Hard Disk Drive – жесткий диск;
FDD — Floppy Disk Drive – флоппи-диск.
Из бытовых акронимов очень часто встречаются, например:
AFAIK – As Far As I Know – насколько я знаю;
ASAP – As Soon As Possible – быстро, как только возможно;
BBL – Be Back Later – вернусь через некоторое время;
BTW – By The Way – кстати;
TTYL – Talk To You Later – поговорим позже;
SYS – See You Soon – скоро увидимся (до встречи).
Следующий тип сленга это – криминальный сленг, его лексика отражает криминальную сферу и свидетельствует о негативном отношении рядовых носителей языка и к самим словам, и к тем реалиям, которые стоят за
15
этими словами. Из-за этого слова криминального сленга очень редко проникают в бизнес-сленг или в общеупотребительный язык. Наблюдаются все
же некоторые слова, которые вошли из криминального сленга в бизнессленг:
«авторитет» – человек, пользующийся непререкаемой властью, влиянием
в преступной социальной группе;
«бабки» – деньги;
«барыга» – перекупщик, спекулянт.
Способы образования бизнес-сленга
Пути и способы образования бизнес-сленга очень разнообразны, но все
они сводятся к тому, чтобы приспособить английское слово к российской
действительности и сделать его пригодным для постоянного использования. Основные методы образования сленга, которые охватывают большинство существующей сленговой лексики, следующие: калька (полное заимствование), полукалька (заимствование основы), перевод: с использованием
стандартной лексики в особом значении, с использованием сленга других
профессиональных групп; фонетическая мимикрия, метафорика, аффиксация, новые переносные значения слов и каламбурная подстановка.
Автором опишутся лишь наиболее популярные методы образования
сленга, прежде всего, это – калькирование.
Согласно дефиниции Ю.B. Таратухиной и Н.Ю. Григорьевой калька –
это способ образования сленга, который включает в себя заимствования,
грамматически не освоенные русским языком [Таратухина, Григорьева: http].
При этом слово заимствуется целиком со своим произношением, написанием
и значением. Эти слова кажутся иностранными в произношении и написании, они соответствуют всем нормам языка, из которого они происходят. Вот
примеры слов, полностью заимствованных из английского языка:
«апсайд» (англ. upside) – ожидание роста котировок акций;
«аут» (англ. out) – крайнее состояние;
«даунсайд» (англ. downside) – негативная сторона явления;
«даунгрейд» (англ. downgrade) – замена чего-либо на более старое;
«джоинт венчур» (англ. joint venture) – совместное предприятие.
По мнению Ю.B. Таратухиной и Н.Ю. Григорьевой [http] полукальки –
это способ образования слов, где при их переходе из английского языка
в русский, последний подгоняет принимаемое слово под нормы не только
своей фонетики, но и грамматики. При грамматическом освоении английский термин поступает в распоряжение русской грамматики, подчиняясь ее
правилам. Существительные, к примеру, приобретают падежные окончания:
16
«forengers» – форины (иностранцы) – форинов (Р.п.) форинам (Д.п.).
Другие полукальки:
CD (compact disk) –„сидюк”;
PC (personal computer) – „писюк”;
«to book» – „букировать” – выделить время для встречи, забронировать
комнату;
« to yield» – „йелдить” (иметь определенную доходность);
«to miscommunication» – „мискомьюникировать” (запутаться в чем-либо);
«to post» – „запоустить” (вставить комментарий).
Интересно отметить, что некоторые иноязычные слова, давно ассимилированные русским языком, образуют дериваты:
«митинг» (встреча) – „смитингнуться” – встретиться;
«ринг» (телефон) – „рингать”, „рингануть” – позвонить по телефону;
«спич» (разговор ) – „спичить”, „спикать” – разговаривать.
Перевод – это следующий способ образования сленга. Как говорят
Ю.B. Таратухина и Н.Ю. Григорьева [http], очень часто сленговая лексика
образуется способом перевода английского, профессионального термина.
В своей классификации они различают два возможных способа перевода.
Первый способ включает в себя перевод слова с использованием существующих в русском языке нейтральных слов, которые при этом приобретают
новое значение со сниженной стилистической окраской:
«to raise money» – поднять бабулек (заработать деньги).
В процессе перевода работает механизм ассоциативного мышления,
возникающие ассоциации могут быть самыми разными: по форме предмета
или устройства, по принципу работы:
«disk» – блин;
«matrix printer» – вжикалка.
Вторая группа – это термины, которые приобрели свой сленговый перевод путем использования лексики других профессиональных групп. В результате значение слова несколько изменяется, приобретая специфический
для бизнес-сленга смысл.
«terror» – Егор,
«buton» – батон;
«loss» – лось;
«cash out» – каша;
«interpretator» – интертрепатор.
Следующим источником формирования лексического состава сленга
является метафорика. В метафорике часто присутствует юмористический
смысл означаемого. Примеры метонимии:
17
«лось» – менеджер среднего звена;
«животное» – невменяемый руководитель;
«зайцы» – высокопоставленные должностные лица;
«мозгач» – очень умный человек;
«дети» – молодые сотрудники без опыта;
«дочка» – дочернее предприятие головной компании;
«арбуз» – миллиард;
«белка» – белая горячка;
«яйцеголовые» – общий термин для умных, но слегка оторванных от
жизни сотрудников;
«бакинские» – американские рубли, доллары США (от слова «бакс»).
Аффиксация продуктивна с исконно русскими корнями.
В бизнес-сленге используются только самые стандартные суффиксы
и префиксы; так, например, большинство прилагательных, происходящих
от английских корней, образованы добавлением суффикса -ов-:
«брендовый» – совершенно новый;
«олдовый» – старый;
«янговый» – молодой;
«прайсовый» – денежный;
«лэфшовый» – левый;
«файновый» – хороший.
Но есть и другие способы образования сленга:
«мобила» (от мобильный) – телефон;
«самса» (от аббревиатуры SMS) – СМС;
«бумага» – ценные бумаги, акции.
Интересным способом образования бизнес-сленга является каламбурная подстановка:
«безбабье» – безденежье (от: «бабки» – деньги),
«лоханка» – необеспеченная жизнь (от: лох – глупый человек),
«гуччи-муччи-пипл» – так полупрезрительно называют на Западе роскошествующих дельцов. Не возможно точно перевести этой фразы, но составить
себе о ней представление можно. Фирма «Гуччи» – обслуживает европейскую
аристократию. «Муччи» производное слово от английского слова «много».
Получается «люди, которые много покупают у «Гуччи». Каламбурные выражения эмоционально «окрашивают» сленг, придают ему живость.
«Быть в шоколаде» – получить выгоду, особенно в изначально невыигрышной ситуации;
«Бычок на мясо» – компания, не приносящая текущего дохода, но требующая некоторых инвестиций для последующей продажи.
Как заметил К. Денисов «при переводе из латиницы в кириллицу простые слова начинают играть гранями, ну не как бриллианты, а как вполне
18
блестючие стразы. Для слуха неожиданно и экстремально» [Денисов: http].
Каждый звук в заимствуемом слове замещается соответствующим звуком
русского языка в соответствии с фонетическими законами. Эти слова кажутся иностранными в произношении и написании потому, что они соответствуют всем нормам английского языка и могут приобретать двусмысленное значение:
«зафакапить» (или профакапить) – от английского «fuck up» – в общем,
означает у служащих «провалить что-то»;
английское «important» (важный) в русском превращается в импотент, но
обозначает не то, что можно подумать, а важных людей;
«курва» означает просто «кривую» (от английского «curve»). Например,
йилдовая курва – yield curve – кривая доходности.
Некоторые слова после перевода с английского вообще изменяют значение. В Словаре великорусского языка делового общения мы можем найти
термин «Е-business». В английском – это сокращение слов "электронный
бизнес", или зарабатывание денег с помощью интернета. Но в словаре Погребняка можно найти следующую дефиницию: Е-business – 1. вступление
в случайные сексуальные связи, 2. деятельность по нахождению новых
сексуальных партнеров [Погребняк: http].
Процесс заимствования слов является очень спорным потому, что заимствованные слова, с одной стороны, обогащают и модернизируют язык,
а с другой стороны, они загрязняют родной язык. Следует отметить, что
бизнес-сленг – это открытая категория, взаимодействующая с другими видами сленгов, жаргонов, арго, заимствуя из них новые лексемы и расширяя
словарный запас языка.
Знание русского бизнес-сленга можно проверить на примере нескольких упражнений, например:
1.
•
•
•
•
•
•
Объясните названия следующих профессий и должностей:
Бизнюк – ...................................................................................................
Бизнючка – ................................................................................................
Евнух – ......................................................................................................
Зайцы – ......................................................................................................
Кастомер – ................................................................................................
Папа – ........................................................................................................
2. Выберите правильное толкование названий бизнесменов, их черт
характера
2.1 Бонза – это:
19
а) авторитарный, деспотичный руководитель
б) телохранитель
в) руководитель без опыта
2.2 Боссанова – это:
а) опытный руководитель
б) руководитель мужского пола
в) новый руководитель женского пола
2.3 Что обозначает сокращение м.н.с.
а) мало нужный сотрудник
б) машина нового стиля
в) медаль настоящего сотрудника
2.4 Мозгач – это:
а) умный человек
б) человек, у которого нет мыслей
в) человек, у которого большая голова
2.5 Элвис – это:
а) бизнесмен, похожий на Элвиса Пресли
б) пожилой менеджер
в) бизнесмен, который слушает Элвиса Пресли
2.6 Кокош – это:
а) гражданин США
б) бизнесмен, работающий дома
в) богатый бизнесмен
2.7 Форины – это:
а) бизнесмены французского происхождения
б) иностранцы
в) сотрудники на предприятии
3. Подберите синонимы для следующих действий
Баить
Букировать
Чекиниться
Рингануть
Кинуть
Ин Ты ин
Дубасить
Кормиться
Шопиниться
Соскочить
20
Получать зарплату
Обмануть
Участвовать в чем-либо
Искать лучшую работу при отсутствии причин
ухода с настоящего места работы
Усердно работать
Позвонить по телефону
Зарегистрироваться, обычно на воздушный рейс
Покупать
Выделить время для встречи
Выйти из бизнеса
4.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Объясните значение слов из сферы компьютеров и Интернета
Болталка – .................................................................................
Ексель – .....................................................................................
Месага – ....................................................................................
Пага – ........................................................................................
Пентюх – ..................................................................................
Яблочник – ...............................................................................
Писюк – ....................................................................................
Синезуб – .................................................................................
Смылить – ................................................................................
Хомяк – .....................................................................................
Эмка – .......................................................................................
5.
•
•
•
•
•
•
•
•
Как понимаете следующие слова (деньги и их названия):
Бабки – .......................................................................................
Шевелюшки – ............................................................................
Бакинские – ................................................................................
Бонды – ........................................................................................
Котлета – ......................................................................................
Пластик – ......................................................................................
Мулик – .........................................................................................
Ярд – ..............................................................................................
Библиография
Kowaliow S., 1985, Советский энциклопедический словарь, Moskwa.
Ramiączek A., Slang komputerowy w języku rosyjskim, Akademia Świętokrzyska,
http://www.sceno.edu.pl/articles.php?cms_id=1558&cat=inne (27.10.2010).
Ziętala G., Бизнес-сленг, www.univ.rzeszow.pl/infilros/biznes-slang.pps (26.05.2010).
Ziętala G., 2004, Nauczanie rosyjskiego języka biznesu na studiach rusycystycznych, Rzeszów.
Ziętala G., 2007, Elementy biznes-slangu w nauczaniu rosyjskiego języka biznesu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Filologiczna. Glottodydaktyka 2, z. 43, Rzeszów.
Ахманова О.С. (ред.), 1964, Словарь лингвистических терминов, Москва.
Денисов К., Русский язык пополнился бизнес-сленгом, http://www.optima-finance.ru/information/
humor/bussiness_slang, Известия. Ру (26.05.2010).
Изучение особенностей английского сленга, Введение, http://www.kontrolnaja.ru/dir/ linguistics/138798 (23.02.2011).
Китайгородская М.В., 2000, Современная экономическая терминология [в:] Русский язык
конца XX столетия, Москва.
Погребняк Е. (ред.), Словарь великорусского языка делового общения, Версия 4, Москва
2005, http://www.findirector.com/files/buslex.pdf (10.01.2011).
21
Словарь Бизнес Сленга, http://meta-delo.blogspot.com/2007/03/slovar-biznes-slenga-m.html
(26.05.2010).
Сочинение на тему Поэтика низкого или просторечие, http://pda.coolreferat.com/Поэтика_
низкого_или_просторечие (23.02.2011).
Таратухина Ю.B, Григорьева Н.Ю., Бизнес-сленг как особый тип дискурса,
http://www.interlit2001.com/nevrozova-es-3.htm (10.01.2011).
ROSYJSKI SLANG BIZNESOWY
Streszczenie
Slang jest jednym z najciekawszych zjawisk we współczesnej lingwistyce. W artykule opisano slang w języku rosyjskim, ze szczególnym uwzględnieniem slangu komputerowego i sposobów
jego tworzenia.
Autorka przedstawiła także propozycję ankiety, której celem jest sprawdzenie znajomości
slangu w języku rosyjskim.
22
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Zofia CZAPIGA
FORMALNO-SKŁADNIOWA CHARAKTERYSTYKA
TEKSTU SPECJALISTYCZNEGO (NA PRZYKŁADZIE
KONTRAKTÓW W JĘZYKU ROSYJSKIM)
Kontrakt – termin prawniczy ‘układ, umowa zawarte na piśmie między stronami, określające warunki i zobowiązania obu stron’ [USJP 2006]. Jest to więc
tekst specjalistyczny1, definiowany jako bezpośrednie lub pośrednie wydarzenie
komunikacyjne zgodnie z obowiązującą w danym okresie normą oraz intencją
nadawcy, posiadającą określoną formę i unikalne znaczenie [Lukszyn 2008:
189]. W. Zmarzer traktuje umowę jako specjalistyczny tekst skodyfikowany,
standardowy (normatywny), praktyczny i uniwersalny. Tekst skodyfikowany
cechuje oficjalnie ustalona struktura w postaci uporządkowanego ciągu rekwizytów. Każdy komponent takiego tekstu jest elementem obligatoryjnym, nadającym tekstowi status oficjalnego dokumentu oraz przekazującym daną treść sprecyzowaną zgodnie z obowiązującym w danej sferze systemem pojęć. Teksty
standardowe (normatywne) są zbudowane zgodnie z normami gramatycznymi,
leksykalnymi oraz terminologicznymi danego technolektu i języka narodowego.
Tekst praktyczny charakteryzują serie linearnie uporządkowanych „kroków informacyjnych” dotyczących konkretnego faktu. Ich struktura semantyczna zawsze jest taka sama: tworzy ją zbiór nazw ujętych we wspólnej ramie teoretycznej.
Teksty uniwersalne przeznaczone są do szerokiego kręgu odbiorców, bez wyraźnych ograniczeń [Zmarzer 2008: 228–230].
Stałymi elementami tekstu specjalistycznego są:
1) dominanty semantyczne tworzące przestrzeń semantyczną tekstu,
2) moduły konstrukcyjne, czyli jednostki składowe,
3) łańcuchy konektorów, tj. gramatyczne i leksykalne środki językowe.
Tekst specjalistyczny charakteryzuje się sztywną organizacją szeregów
syntagmatycznych, m.in. obecnością znaków początku i końca oraz wyraźną
1
O typologiach tekstów specjalistycznych (fachowych) zob. m.in. Grucza [1994], Lewandowski [2008], Zmarzer [2008].
23
podzielnością tekstu na moduły konstrukcyjne pełniące funkcję porządkowania
tekstu. Moduły te cechuje powtarzalność budowy i odtwarzalność pod względem organizacji formalnej w ramach danego typu tekstów [Lukszyn 2005:
127].
Typowymi modułami konstrukcyjnymi kontraktu są:
1) Część wstępna.
2) Przedmiot umowy.
3) Podstawowe warunki umowy.
4) Pozostałe warunki umowy.
5) Część końcowa.
Część wstępna obejmuje nazwę umowy, datę i miejsce podpisania oraz
pełną nazwę stron zawierających umowę.
W drugiej części zawarte są podstawowe warunki dotyczące precyzyjnie
określonego przedmiotu umowy, realizacji technicznej, praw i obowiązków
stron, cena i zasady rozliczeń finansowych, terminy realizacji zobowiązań itp.
Podstawowe warunki umowy dotyczą obowiązujących podstaw prawnych,
odpowiedzialności stron w przypadku niedotrzymania warunków umowy, sposobów zabezpieczeń prawnych itd.
Pozostałe warunki umowy mogą obejmować podstawy prawne regulujące
kontakty między stronami oraz terminy i sposoby łączności.
Umowę kończą: czas trwania kontraktu, rekwizyty stron, aneksy, podpisy2.
Są różne rodzaje umów: kupna-sprzedaży, najmu, sprzedaży, na dostawę
towaru, na zakup, o pracę itp. Typowe dla nich jest ujęcie treści w formie
punktów, co zapewnia tekstowi zwięzłość i przejrzystość. W zależności od
objętości tekstu, jego treści oraz struktury kompozycyjnej stosuje się różne
sposoby punktowania:
1) w tekstach o mniejszej objętości i prostszej strukturze podział na pojedyncze punkty (rzymskie lub arabskie cyfry),
2) podział na punkty i podpunkty z wykorzystaniem wyłącznie cyfr arabskich. Stosowany jest w obszerniejszych kontraktach i ułatwia czytelnikowi
odbiór treści dokumentu [Красивова 2001: 14].
Oznaczenia numeryczne nagłówków są obligatoryjnym elementem umowy.
Jeżeli kontrakt jest bardzo obszerny, tzn. obejmuje wiele kwestii jednorodnych, wówczas oprócz numeracji wykorzystuje się graficzne wyróżnienie
w postaci wcięć akapitowych z pauzą. Wymienianie licznych członów jednorodnych w ciągu linearnym z użyciem znaków interpunkcyjnych typu przecinek, średnik czyniłoby tekst nieprzejrzystym, nieczytelnym (por. zdanie 4).
Pomijając nagłówki, które są specyficznymi jednostkami komunikacyjnymi,
w tekstach kontraktów dominują zdania pojedyncze o bardzo zróżnicowanym
2
24
Szerzej na ten temat zob. m.in. Ziętala [2005], Жданов [2005], Красивова [2001].
stopniu rozwinięcia. W badanym materiale3 stanowią one ok. 75%. Rozmiar
zdań pojedynczych waha się od nielicznych zdań mniej niż 10-wyrazowych, aż
do zdań wielowierszowych. Por.:
(1) Поручитель становится правопреемником Исполнителя. (4 słowa)
(2) Настоящий контракт регулируется польским гражданским правом.
(6 słów)
(3) Выдача товара с таможенного склада произойдет после передачи/предъявления письменного распоряжения к продаже или доверенности к получению товара, или распоряжения переданного по факсу, с указанием адреса
получателя/покупателя, количества проданного товара, его стоимости (цена за
единицу), указания формы и способа расчетов за проданный товар. (44 słowa)
(4) Указанный договор должен соответствовать положениям РФ, ФЗ «Об
основах туристской деятельности в РФ», Закону РФ «О защите прав потребителей» и содержать следующие условия: наименование, место нахождения и реестровый номер Туроператора; размер финансового обеспечения, номер, дата
и срок действия договора банковской гарантии, наименование, место нахождения гаранта Туроператора; общую цену туристского продукта в рублях; информацию о потребительских свойствах туристского продукта; права, обязанности
и ответственность Турагента и туриста; условия изменения и расторжения договора; порядок и сроки предъявления туристом требований об уплате денежной
суммы по банковской гарантии, основания таких выплат. (85 słów)
Jeśli przyjąć, że graficznym wyznacznikiem zdania jest kropka, to jako
zdanie należy traktować obszerne fragmenty tekstu umowy, w których wyliczane są jednorodne kwestie nie z wykorzystaniem numerowania, lecz przy
pomocy wcięć i pauz. Wówczas takie zdanie może tworzyć nawet kilkaset
wyrazów. Ze względów ekonomicznych podaję tylko początkowy fragment
umowy, dotyczący praw i obowiązków sekretarza, w całości liczący 190 słów
i mający 15 wcięć:
(5) Секретарь общества:
– получает для руководителя информацию от работников подразделений,
вызывает их по его поручению;
– организует телефонные переговоры руководителя;
– принимает и передает телефонограммы [...];
– осуществляет работу по подготовке заседаний или совещаний, проводимых руководителем [...];
– следит за обеспечением руководителя и персонала канцелярскими принадлежностями [...] itd.
W tekstach umów zdania formalnie pojedyncze zazwyczaj wyróżniają się
znaczną złożonością semantyczną. Jest to związane z szerokim wykorzystywa3
Materiał faktograficzny stanowi 25 wzorców umów (głównie kupna-sprzedaży, o pracę, na
wykonanie określonych usług) pochodzących z podręczników akademickich i rosyjskich stron
internetowych.
25
niem implicytnych predykatów funkcjonujących w zdaniu obok głównego predykatu. Są to:
– dewerbatywy
(6) При недостижении взаимоприемлемого решения стороны вправе передать спорный вопрос на разрешение в судебном порядке в соответствии
с действующим в Росийской Федерации положениями о порядке разрешения
споров между сторонами – участниками коммерческих, финансовых и иных
отношений делового оборота.
Dewerbatywy oznaczają uprzedmiotowioną czynność, są jakby ściągniętymi
do postaci rzeczownika orzeczeniami zdań. Ich użycie w tekstach umów wyraźnie kumuluje dużo treści w znacznie prostszej strukturze składniowej. Przytoczone zdanie po zamianie dewerbatywów na odpowiednie formy czasownikowe
wyglądałoby w następujący sposób:
*Если одна из сторон не достигает того, что они решили, стороны имеют право, чтобы передать спорный вопрос для того, чтобы суд разрешил
согласно тому, как это полагается в Росийской Федерации относительно
того, как решать то, о чем спорят стороны, которые участвуют в том, что
относится к тому, как обращаются в коммерческих, финансовых делах.
Oczywiście taka postać jest nie do przyjęcia.
– deadiektywy
(7) В случаях, прямо указанных в законе или в соглашении сторон, несоблюдение простой письменной формы договора влечет его недействительность.
W tekstach specjalistycznych rzadziej sięga się po abstrakcyjne nazwy cech,
przy tym zwykle są używane w wąskim, terminologicznym znaczeniu (ответственность, собственность, сохранность, продолжительность, недействительность, необходимость). Stanowią one znominalizowaną konstrukcję
równoważną (lub sprowadzaną do konstrukcji komunikatywnie równoważnych)
konstrukcjom znaczeniowym X jest a [Czapiga 2003: 79–89]. Deadiektyw jest
więc implicytnym predykatem funkcjonującym w zdaniu pojedynczym obok
finitywnych form czasownika.
– imiesłowy przymiotnikowe (tworzące zwroty imiesłowowe)
(8) Взыскание неустоек и процентов не освобождает сторону, нарушившую договор, от исполнения обязательств по договору.
Imiesłowy przymiotnikowe bywają rozwijane licznymi formami zależnymi,
w tym także dewerbatywem, deadiektywem, bezokolicznikiem, które z kolei
mają swoje formy zależne, łącznie z kolejnym zwrotem imiesłowowym: от
выполнения контрактных обязательств, вытекающих из операций, совер26
шенных до истечения срока действия настоящего контракта; сторона,
желающая передать спор в арбитраж; количество товара, поступившего
в страну Покупателя; сроки, установленные в Приложении к настоящему
контракту; неустойка из суммы, причитающейся Продавцу за проданный
товар; сроки, предусмотренные для выполнения обязательств по настоящему договору; споры и разногласия, связанные с настоящим Контрактом... W strukturze zwrotu imiesłowowego kumulowane są implicytne predykaty, wyraźnie kondensujące informacyjną zawartość komunikatu.
– imiesłowy przysłówkowe
(9) Другая сторона в течение 30 дней по получении такого письма должна
избрать своего арбитра и уведомить об этом первую сторону заказным письмом, указав в нем фамилию и местопребывание избранного ею арбитра.
Podobnie jak w przypadku imiesłowów przymiotnikowych imiesłowy przysłówkowe wnoszące dodatkową wartość predykatywną rozwijane są różnymi
innymi formami zależnymi, co znacznie wzbogaca wartość semantyczną zapisu.
Nierzadko też w zdaniu pojawia się kilka zwrotów imiesłowowych, w tym
obu typów:
(10) По всем вопросам, не нашедшим своего решения в тексте и условиях настоящего договора на оказание услуг, но прямо или косвенно вытекающим из отношений сторон по нему, затрагивающим имущественные интересы и деловую репутацию сторон договора, имея ввиду необходимость защиты их охраняемых законом прав и интересов, стороны настоящего договора будут руководствоваться нормами и положениями действующего законодательства РФ.
Widać tu łańcuchową zależność treści precyzujących znaczenie istotnej dla
danego zapisu umowy kwestii: вопросы, которые не нашли своего решения
в тексте и условиях настоящего договора на оказание услуг, но которые
прямо или косвенно вытекают из отношений сторон по нему, которые затрагиввют имущественные интересы и деловую репутацию сторон договора, причем имеется ввиду необходимость защиты их охраняемых законом
прав и интересов. Ponadto w każdym zdaniu składnikowym występują dodatkowe implicytne predykaty, które również można rozwinąć w odrębną strukturę
predykatowo-argumentową [Karolak 1984: 22].
– bezokolicznik
(11) По настоящему договору Продавец обязуется передать в собственность Покупателя (наименование товара) (далее – "Товар") в количестве, ассортименте и в сроки, предусмотренные настоящим договором, а Покупатель
обязуется принять Товар и уплатить за него цену, согласно условиям настоящего договора.
27
Bezokolicznik jest wygodnym środkiem kondensacji treści, dlatego stosunkowo często jest wykorzystywany w tekstach specjalistycznych jako implicytny
predykat w typowych dla siebie kontekstach: иметь право, быть вправе, обязан, обязуется, обязанность, основание, право, возможность + inf. Głównym atrybutem tych struktur jest ich powtarzalność.
Zdania współrzędnie złożone pojawiają się w tekstach umów sporadycznie, np.:
(12) Продолжительность ежегодного основного отпуска Экспедитора определяется по договоренности сторон, но не может быть меньше установленной действующим трудовым законодательством продолжительности отпуска
для данной категории работников.
W zależności od typu konektora spójnikowego między samodzielnymi zdaniami składnikowymi istnieją określone związki treściowe. W przytoczonym
przykładzie spójnik przeciwstawny sygnalizuje, że treść przyłączanego zdania
jest niezgodna z tym, co można wnioskować z poprzedniego zdania.
Niewiele też jest złożonych zdań bezspójnikowych, typu:
(13) Экспедитор подлежит всем видам государственного социального
страхования на период действия контракта, на него полностью распространяются льготы и гарантии, установленные для работников общества действующим законодательством, отраслевыми нормативными актами, коллективным
договором и другими нормативными актами Общества.
W tekstach specjalistycznych wśród zdań złożonych wyraźnie dominuje hipotaksa (92%), przy czym w umowach wykorzystywane są nieliczne typy zdań
złożonych podrzędnie. Są to:
1) zdania przydawkowe z zaimkami względnymi который, что, чей, когда,
stanowiące 42% wszystkich zdań złożonych. Por.:
(14) Покупатель открывает безотзывный, делимый аккредитив с правом
передачи, допускающий платежи частями, на счет Продавца в том банке, который подтверждает этот аккредитив.
(15) Все споры и разногласия, которые могут возникнуть из настоящего
контракта или в связи с ним, будут по возможности решаться путем переговоров между сторонами.
(16) Если форс-мажорные обязательства длятся более 10 дней, сторона получает право не выполнять свои контрактные обязательства при условии, что
она уведомила соответствующим образом другую сторону не позднее, чем за
10 дней до реализации такого намерения.
(17) Основаниями расторжения контракта является истечение срока контракта, кроме случаев, когда трудовые отношения фактически продолжаются
и ни одна из сторон не потребовала их прекращения.
Część podrzędna zdania daje charakterystykę atrybutywną nominalnego
członu zdania głównego, precyzując w ten sposób wybrane elementy kontraktu.
28
Chodzi tu nie tylko o determinację, czy też identyfikację sfery przedmiotowej,
ale przede wszystkim pojęciowej, stąd leksemami konotującymi część podrzędną
są rzeczowniki abstrakcyjne, rzadziej konkretne (случаи, споры, расходы, условия, разногласия, обстоятельства, действия, основания, изменения, бездействия, поставка, поездка, ущерб, собственность, счет, сторона, суд,
банк, упаковка, товар, фактура i in.).
2) zdania podrzędne warunkowe (37%):
(18) Стороны освобождаются от ответственности при полном или частичном неисполнении обязательств по настоящему контракту, если оно явилось
следствием непреодолимых обстоятельств, например, пожара, наводнения,
землетрясения, забастовки, военных действий, а также изменений в законодательствах стран-участниц договора и т. д.
(19) В случае, если стороны не придут к соглашению, то дело подлежит,
с исключением его подсудности гражданским судам, передаче на решение арбитража, в Стокгольм, Швеция.
W zdaniach ze spójnikiem если znaczenie warunku realizacji zdarzenia będącego treścią zdania nadrzędnego jest wyrażone w największym stopniu,
a przecież w kontrakcie określenie warunków to element obligatoryjny. Stąd
wśród wszelkich zdań złożonych podrzędnie zdania warunkowe stanowią tak
znaczącą grupę. Lokalizowanie konektorów в случае, если; в случае, когда jako
znaków początku wypowiedzenia pełni funkcję bodźca semantycznego pobudzającego odbiorcę do koncentracji uwagi na ważnych kwestiach umowy4. Nierzadko zdanie wielokrotnie złożone kumuluje kilka zdań jednorodnych warunkujących realizację treści zdania nadrzędnego, np.:
(20) Фирма освобождается от ответственности за частичное или полное невыполнение обязательств по настоящему контракту, если наступили обстоятельства непреодолимой силы (пожар, наводнение, землетрясение), если эти обстоятельства непосредственно повлияли на исполнение настоящего контракта.
Użyte konektory spełniają rolę wykładników logiki rozumowania, a co za tym
idzie, należytego interpretowania prawa w odniesieniu do przedmiotu umowy.
3) zdania okolicznikowe czasu (7%):
(21) Платёж осуществляется вперед путём банковского перевода до того,
как поставка имеет место.
(22) Расходы, которые могут возникнуть после того, как товары взяты со
склада Продавца и до прибытия их в пункт назначения Покупателя, должен
нести Покупатель.
4
Sygnałem podobnego znaczenia w zdaniach pojedynczych są inicjalne konektory + dewerbatyw z ewentualnymi określeniami typu: в случае изменения адреса; обнаружения дефектов;
изменения условий поездки; задержки в поставке; аннулирования контракта.
29
Aspekt temporalny jest w ustalaniu warunków umowy bardzo istotny, a zdanie podrzędne ze spójnikami złożonymi wyraźnie wskazuje na czasowe granice
czynności, działań. W tych spójnikach są bowiem elementy, które wystarczająco
jasno precyzują ramy czasowe.
4) zdania dopełnieniowe (14%):
(23) Риск случайной гибели или случайной порчи, утраты или повреждения товара, являющегося предметом настоящего договора, несет Продавец или
Покупатель в зависимости от того, кто из них обладал правом собственности
на товар в момент случайной его гибели или случайного повреждения.
Są to zdania uzupełniające treść zdania nadrzędnego w ten sposób, że zajmują pozycję otwartą przez jeden z jego składników dla dopełnienia. Odnoszą
się do przedmiotów, pojęć, osób.
Zdania podrzędne ze spójnikiem что bardzo często są rozwinięciem szeroko
stosowanych utartych gotowych formuł inicjujących niektóre części umowy:
(24) Стороны согласны с тем, что в процессе рассмотрения и решения
споров будет применяться регламент Международного коммерческого арбитражного суда при Торгово-промышленной палате РФ.
(25) Продавец гарантирует, что товар по качеству и комплектности соответствует государственным стандартам, техническим условиям и иным требованиям, предъявляемым к подобного рода товарам.
(26) Работник и Работодатель договорились, что будут добросовестно
выполнять условия контракта и уважать взаимную свободу личной, общественной и политической жизни, а также свобод участия в ассоциациях и общественных организациях.
(27) Договаривающиеся стороны признают, что их права и обязанности
регулируются настоящим контрактом, а также действующими коллективными
соглашениями, правилами трудового распорядка общества ........ и нормами
действующего законодательства России.
(28) Договаривающиеся стороны также устанавливают, что изменения, внесенные в настоящий контракт в одностороннем порядке, не имеют
юридической силы.
W tekstach umów nierzadko pojawiają się zdania wielokrotnie złożone, tj.
takie, w których skład wchodzi kilka odrębnych pojedynczych zdań składowych,
między którymi istnieją różnorodne zależności semantyczno-składniowe. Por.:
(29) Договор может быть расторгнут сторонами по решению суда, если
в период его действия произошло существенное изменение обстоятельств, из
которых стороны исходили при заключении договора, когда эти обстоятельства изменились настолько, что, если бы такие изменения можно было предвидеть заранее, договор между сторонами его вообще не был бы заключен или
был бы заключен на условиях, значительно отличающихся от согласованных
по настоящему договору.
30
(30) Сторона договора, имущественные интересы (деловая репутация) которой нарушены в результате неисполнения или ненадлежащего исполнения
обязательств по договору другой стороной, вправе требовать полного возмещения причиненных ей этой стороной убытков, под которыми понимаются
расходы, которые сторона, чье право нарушено, произвела или произведет для
восстановления своих прав и интересов; утрата, порча или повреждение товара
(реальный ущерб), а также неполученные доходы, которые эта сторона получила бы при обычных условиях делового оборота, если бы ее права и интересы
не были нарушены (упущенная выгода).
Zdania te składają się z sześciu i siedmiu jednostek predykatywnych pozostających w układzie linearnym w zależności podrzędnej w stosunku do swego
poprzednika, przy czym zależności formalnej (składniowej) towarzyszą zależności znaczeniowe warunku, czasu, miary, znów warunku w pierwszym zdaniu,
oraz atrybutywne i warunku w zdaniu drugim. Trudności w interpretacji takiego
zapisu wzmaga użycie obok siebie równocześnie dwóch konektorów – spójników podrzędnych что, если. Kondensacja treści w jednej jednostce komunikacyjnej, jaką jest zdanie, sygnalizujących podwójne znaczenie, podwójną strukturę zdania podrzędnego w stosunku do części nadrzędnej, wynika z dążności do
ekonomi środków językowych. Taka zawiła budowa zdania może jednak spowodować trudności w należytym odbiorze treści, co w przypadku dokumentów
urzędowych może mieć poważne konsekwencje.
Por. też następujące zdanie:
(31) В случаях неисполнения или ненадлежащего исполнения Туроператором обязательств по договорам о реализации туристского продукта, заключаемым с туристами (и/или иными заказчиками) непосредственно Турагентом по
поручению Туроператора, если это явилось существенным нарушением условий Договора (неисполнение обязательств по оказанию туристам Турагента
входящих в туристский продукт услуг по перевозке и/или размещению, а также наличие в туристском продукте существенных недостатков, включая существенные нарушения требований к качеству и безопасности туристского продукта), и наличия оснований для выплаты страхового возмещения по договору
страхования ответственности Туроператора либо денежной суммы по банковской гарантии при наличии вступившего в законную силу судебного решения
о возмещении Туроператором реального ущерба и/или иных документов, установленных действующим законодательством, турист/Заказчик вправе в пределах суммы финансового обеспечения предъявить письменное требование о выплате страхового возмещения (об уплате денежной суммы) непосредственно
организации, предоставившей финансовое обеспечение Туроператору. (130
słów)
Kondensacja treści została tu osiągnięta dzięki znacznemu rozwinięciu
struktury zdań składowych, włącznie z wykorzystaniem wtrąceń nawiasowych,
przy czym zdanie nadrzędne zostało niejako „rozczłonkowane” na część informującą o okolicznościach, a ściślej o warunkach, które muszą zaistnieć, oraz
31
część końcową wypowiedzenia określającą prawa przysługujące turyście. Nagromadzenie takiego ogromu zawiłych sformułowań włączających liczne dewerbatywy z formami zależnymi oraz rozbudowane zwroty imiesłowowe czyni tekst
mało przejrzystym, ciężkim w odbiorze. Jakkolwiek poszczególne fragmenty są
dla odbiorcy zrozumiałe, to jednak ogarnięcie całości i wychwycenie związków
logicznych może okazać się problemem i będzie wymagało wnikliwego, wielokrotnego zagłębiania się w treść tego zapisu. Niewykluczone przy tym jest ryzyko niewłaściwego zrozumienia przez odbiorcę danego fragmentu umowy.
Reasumując, należy powiedzieć, że tekst sformułowany w języku specjalistycznym jest rezultatem ukierunkowanej analizy obiektu działalności fachowej
oraz formą utrwalenia i przekazu określonej informacji profesjonalnej. Umowa
jako oficjalny dokument prawny o wyraźnie sformalizowanej postaci powinna
zawierać ściśle sprecyzowaną treść dotyczącą przedmiotu umowy, warunków jej
realizacji, konsekwencji niedotrzymania tych warunków itd. Celowi temu
w dużym stopniu podporządkowane są właściwości składniowe dokumentu:
dominacja zdań pojedynczych z licznymi implicytnymi predykatami, głównie
z nominalizacjami, oraz przewagą zdań złożonych podrzędnie nad współrzędnymi czy bezspójnikowymi. Związek podrzędny wypowiedzeń stosuje się
w kontraktach dla ukazania wielu aspektów zjawisk i ich współzależności, docierania do głębi sensu. Frekwencja poszczególnych typów semantycznych zdań
złożonych jest niewątpliwie podyktowana specyfiką dokumentu: zdania przydawkowe ściślej określają odrębne elementy przedmiotu umowy, a zdania warunkowe precyzują najistotniejsze dla umowy kwestie zobowiązań stron. Kondensacji treści służą zdania wielokrotnie złożone, z bogatą rozbudową zdań składowych i z różnorodnymi zależnościami logicznymi pomiędzy nimi. Mogą się
jednak pojawić trudności w prawidłowym odbiorze komunikatu, co może pociągać za sobą ryzyko błędnej interpretacji umowy.
Bibliografia
Czapiga Z., 2003, Polipredykatywność zdania pojedynczego w języku polskim i rosyjskim, Rzeszów.
Grucza F., 1994, O językach specjalistycznych (technolektach) jako pewnych składnikach rzeczywistych języków ludzkich [w:] Języki specjalistyczne. Materiały XVII Ogólnopolskiego Sympozjum ILS UW, Warszawa.
Karolak S., 1984, Składnia wyrażeń predykatywnych [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia, red. Z. Topolińska, Warszawa.
Lewandowski J., 2008, Paratypologie i quasi-klasyfikacje polskich języków profesjonalnych
[w:] Podstawy technolingwistyki I, red. J. Lukszyn, Warszawa.
Lukszyn J. (red.), 2005, Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej, Warszawa.
Lukszyn J., 2008, Parametry analizy tekstów specjalistycznych [w:] Podstawy technolingwistyki I,
red. J. Lukszyn, Warszawa.
32
USJP, 2006, Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, Warszawa.
Ziętala G., 2005, Interkulturowa komunikacja pisemna w polsko-rosyjskiej firmie, Rzeszów.
Zmarzer W., 2008, Typologia tekstów specjalistycznych [w:] Podstawy technolingwistyki I, red.
J. Lukszyn, Warszawa.
Красивова А.Н., 2001, Деловой русский язык. Учебно-прагматическое пособие, Москва.
Жданов А.А., Жданова И.Ф., 2005, Деловые письма и контракты, Москва.
ФОРМАЛЬНО-СИНТАКСИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СПЕЦИАЛЬНОГО ТЕКСТА (НА МАТЕРИАЛЕ КОНТРАКТОВ В РУССКОМ ЯЗЫКЕ)
Резюме
В статье дается синтаксическая характеристика контракта, т.е. специфического делового документа. Контракт (договор) – это документ, фиксирующий соглашение сторон об
установлении каких-либо отношений и регулирующий их. Оказывается, что отличается он
специфическими синтаксическими свойствами, прежде всего преобладанием простых, распространенных предложений и широким использованием номинализаций, причастных
и деепричастных оборотов, конденсирующих смысл простого предложения. Среди сложных
предложений чаще всего появляются определительные и условные предложения. Нередки
также многочленные сложные предложения.
33
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Magdalena FAŁAT
KOMUNIKACJA NIEWERBALNA W NEGOCJOWANIU
W KULTURZE POLSKIEJ I ROSYJSKIEJ
NA PRZYKŁADZIE APARYCJI, CHRONEMIKI,
PROKSEMIKI I WOKALIKI
Już od wieków komunikacja odbywa się przy użyciu języka ciała, jednak
dopiero połowa lat sześćdziesiątych zaowocowała badaniami naukowymi na
temat komunikacji niewerbalnej. W 1872 r. pojawiła się książka K. Darwina
Wyrażanie emocji przez ludzi i zwierzęta. Praca ta była jedną z najważniejszych
i najistotniejszych utworów, które ukazały się przed XX wiekiem, jednakże
i po dziś dzień jest ceniona ze względu na swą wartość merytoryczną. Ogromną popularnością i wielkim zainteresowaniem cieszyła się także książka J. Fasta o mowie ciała Body language opublikowana w 1970 r. Była ona podsumowaniem wszystkich badań nad zagadnieniem komunikacji pozawerbalnej. Badania prowadzone przez R. Birdwhistella dowiodły, że za pomocą pozycji,
gestów i odległości odbywa się ogromna część komunikacji, zaś rozmowa to
zaledwie 35% całego przekazu. Do podobnych wniosków doszedł A. Mehrabian [Pease 2004: 10], zaznaczając, że w każdym przekazie słowa stanowią
7%, elementy dźwiękowe 38%, a pozostałe 55% należy do komunikacji niewerbalnej. Badania naukowe dowiodły, iż na podstawie gestów jesteśmy w stanie wyłapać trzynaście razy więcej informacji na temat rozmówcy, niż ze słów,
które wypowiada.
Wszystkie źródła naukowe zajmujące się zagadnieniem komunikacji niewerbalnej pokazują, że owa komunikacja odgrywa istotną rolę w życiu każdego człowieka – począwszy od zwykłej, codziennej rozmowy, skończywszy na
poważnej rozmowie kwalifikacyjnej. Wyniki badań udowodniły, iż podczas
rozmowy o pracę decydujące znaczenie ma pierwsze wrażenie wywarte na
przyszłym pracodawcy, a nie bogate CV. Niestety, niewiele osób zdaje sobie
sprawę z tego, że nieświadomie wykonany gest może przesądzić o wyniku
prowadzonej konwersacji, dlatego nawet minimalna wiedza na ten temat
z pewnością poprawi wszelkie kontakty między ludźmi.
34
Czym jest komunikacja niewerbalna
Komunikacja niewerbalna jest zagadnieniem o bardzo szerokim znaczeniu.
Jako pierwsi próbę naukowego zdefiniowania tej kwestii podjęli J. Ruesch
i W. Kees [Kapciak, Korporowicz, Tyszka 1995: 45], podkreślając, iż każda informacja niesie ze sobą sens dosłowny i poboczny. Dla M. Głowik [2004: 40] jest
to porozumiewanie się bez użycia jakichkolwiek dźwięków. Według T. Warnera
[1999: 40] komunikacja niewerbalna to każda czynność wywołana w celu przekazania pewnych informacji. Dodaje on także, iż należy odróżniać przypadkowe
i celowe informacje oraz czynności. Z kolei dla T. G. Grove’a [Stewart 2003: 121]
elementy komunikacji werbalnej i niewerbalnej są ze sobą ściśle powiązane, dlatego rozróżnienie ich jest rzeczą niemożliwą. Komunikacja niewerbalna dostarcza
wielu informacji na temat rozmówcy, dzięki czemu już na początku dialogu kreślimy w myślach obraz naszego współrozmówcy. Takie wiadomości mogą dotyczyć pozycji społecznej danej osoby, jej temperamentu, wad oraz zalet.
Istnieje wiele rodzajów komunikacji niewerbalnej. Każdy człowiek spotyka
się na co dzień z tzw. językiem kodu, nie zdając sobie z tego sprawy. Do najważniejszych elementów komunikacji tego rodzaju należą: kinezyka (mimika, spojrzenia, dystans fizyczny, czyli proksemika), haptyka (zachowania dotykowe), aparycja (ubiór i wygląd zewnętrzny), wokalika (jakość wypowiedzi, dźwięki parajęzykowe), chronemika (gospodarowanie czasem) elementy środowiska fizycznego
(komunikowanie poprzez architekturę wnętrz), a także gesty dzielące się dodatkowo na afektory (ruch lub postawa ciała, która wskazuje emocje), emblematy (gesty
charakterystyczne dla danej kultury), ilustratory (gesty wizualizujące wypowiedź),
regulatory (potrząsanie głową na znak aprobaty itp.), adaptory (gesty poprzez które
człowiek dopasowuje się do sytuacji), autoadaptory (gesty mające na celu uspokojenie psychiki). Warto także zwrócić uwagę na tak zwane przecieki, czyli drobne,
niekontrolowane ruchy (np. zabawa biżuterią).
Jakie funkcje spełnia komunikacja niewerbalna
Najważniejszą funkcją komunikacji niewerbalnej jest oczywiście funkcja informacyjna. Niejednokrotnie wykonywane gesty czy grymasy na twarzy zdradzają nastrój mówiącego. Kolejnym zadaniem komunikacji jest uzupełnianie
komunikatu werbalnego, bowiem, jak pokazały badania psychologiczne, antropologiczne i etologiczne, komunikacja werbalna stoi w tle komunikacji niewerbalnej. Za pomocą przekazu niewerbalnego, a dokładnie dzięki autoprezentacji,
dana osoba „pokazuje” do jakiego statusu społecznego należy, a nawet poprzez
strój ujawnia swoje zainteresowania.
K.R. Scherer i H.G. Wallbott [Głowik 2004: 42] wyróżnili jeszcze cztery dodatkowe funkcje komunikacji niewerbalnej, a mianowicie funkcję semantyczną
35
(samodzielne zachowanie, które przeczy przekazom werbalnym), funkcję syntaktyczną (akcentowanie ważniejszych słów), funkcję pragmatyczną (przekaz
niewerbalny służy podkreśleniu indywidualności oraz przynależności do określonej grupy), a także regulację konwersacji (regulacja ta dotyczy długości wypowiedzi, momentu rozpoczęcia wypowiedzi).
Aparycja
Pojęcie aparycji odnosi się do prezencji i wyglądu zewnętrznego człowieka.
Wygląd jest jednym ze sposobów komunikowania się ze środowiskiem. Dzięki
niemu informujemy do jakiej warstwy społecznej należymy, jakie mamy przekonania. Ubiór świadczy także o tradycjach i wartościach danej kultury. Należy
również zwrócić uwagę na to, iż w dzisiejszych czasach moda zaciera różnice
pomiędzy strojem kobiet i mężczyzn, jednak co do strojów oficjalnych, pozostaje ona bez zmian. Na wszelkiego rodzaju spotkania biznesowe należy zakładać
eleganckie stroje w stonowanych kolorach – elegancki kostium, biała koszula.
Wygląd zewnętrzny decyduje o tym, jak zostaniemy odebrani przez otoczenie. Niejednokrotnie dokonuje się oceny innych tylko na podstawie ich wyglądu.
Osąd ten często bywa mylny, jednak pozostaje faktem. Wstępna ocena danej
osoby odbywa się w przeciągu pierwszych siedmiu sekund, zaś do nieco głębszej
oceny potrzebne jest kolejnych osiemdziesiąt.
A. Pease wysunął bardzo ciekawe wnioski z przeprowadzonych przez siebie
badań dotyczących sposobu malowania się kobiet. Okazało się, że kobiety z makijażem, które noszą okulary, są odbierane jako osoby zdecydowane i pewne siebie.
Kobiety bez makijażu zostały ocenione jako osoby z gorszymi zdolnościami interpersonalnymi. Tak więc stonowany makijaż i okulary wywierają najlepszy wpływ
na obserwatora – idealne połączenie w sytuacjach biznesowych.
W kulturze rosyjskiej nie zaobserwowano praktycznie żadnych różnic co do
strojów biznesowych. Podobnie jak i w Polsce są to eleganckie kostiumy, biała
koszula, dla mężczyzn krawat. Jeśli chodzi o biżuterię, należy pamiętać o umiarze. Co do męskich ozdób i dodatków, akceptowane są obrączki oraz spinki na
krawat, ewentualnie łańcuszki, które powinny być schowane pod koszulą.
Podsumowując temat aparycji, ważne jest, aby dobierać strój odpowiednio
do pozycji, jaką zajmuje się w społeczeństwie oraz do wieku. W każdej sytuacji
potrzebne jest też wyczucie taktu i umiaru.
Chronemika
Chronemika to sposób gospodarowania czasem, punktualność, czas oczekiwania na rozmówcę, czas trwania rozmowy. Ten element komunikacji niewer36
balnej jest równie ważny jak i pozostałe. We wszystkich kulturach czas wyznacza tempo życia oraz rytm działania. Nie jest on jednak pojmowany tak samo
przez wszystkie narody, dlatego przed jakimikolwiek zagranicznymi wyjazdami
biznesowymi należy dowiedzieć się, jak ludzie odnoszą się do czasu. Przykładowo, dla kultury zachodniej spóźnienie jest niedopuszczalne, gdyż jej przedstawiciele stawiają na osobistą odpowiedzialność, zaś w niektórych krajach Azji
spóźnienie nikogo nie wprawi w zakłopotanie.
Wartość czasu jest niezwykle istotną różnicą kulturową. Każda kultura wykorzystuje go w inny sposób i z tego właśnie względu kraje można podzielić na
dwie grupy. Pierwszą z nich tworzą kraje zorientowane na dokładnym i rzetelnym wykonaniu mniejszej ilości zadań. Do takiej grupy tzw. monochronicznej,
dla której czas to pieniądz, zaliczane są kraje indywidualistyczne, tj. USA, Kanada, kraje Europy Zachodniej czy Australia. Dla drugiej grupy charakterystyczne jest angażowanie się w wiele zadań jednocześnie. Właśnie do tej grupy polichronicznej są zaliczane kraje kolektywistyczne, czyli Bliski Wschód, a także
Rosja. Dla nich ważniejsze jest podtrzymanie harmonijnych stosunków.
Proksemika
Proksemika jest jedną z ważniejszych teorii podłoża komunikowania i jest
zaliczana do środowiska przestrzennego. Pojęcie to dotyczy przestrzeni i dystansu fizycznego uczestników interakcji. Stwierdzono, że określony dystans pomiędzy ludźmi świadczy o ich zaangażowaniu w rozmowę, a także o relacjach między nimi. E.T. Hall słowo ‘proksemika’ na dobre wprowadził do użytku codziennego [Głowik 2004: 123] i jako pierwszy odkrył, że istnieją określone przestrzenie wokół własnego ciała [Pease 2004: 21]. W latach sześćdziesiątych
R. Sommer rozbudował program badawczy nad wystrojem wnętrz i przestrzenią
osobistą [Głowik 2004: 51].
Człowiek, podobnie jak i zwierzę, będzie bronił swego terytorium, jeśli zostanie ono naruszone. Na ów dystans wpływa m.in. kultura danego narodu i status społeczny, dlatego warto dowiedzieć się, jak poszczególne narody traktują
swoją przestrzeń osobistą i jaka odległość od drugiej osoby podczas rozmów jest
dla nich komfortowa. Jest to niezwykle ważne podczas podejmowania rozmów
biznesowych. Osoby, które potrzebują więcej przestrzeni wokół siebie, mogą
poczuć się zaatakowane, kiedy ktoś nieświadomie przekroczy ich „bańkę”.
W biurach o otwartej architekturze bardzo często zdarzają się sprzeczki wywołane
wzajemnym naruszeniem przestrzeni. Przyszły negocjator powinien nauczyć się
odpowiednio poruszać po terytorium drugiej osoby, gdyż takie miejsca jak biuro
czy firma, posiadają ściśle określone granice porządkujące prawo własności.
W oparciu o tak zwaną kulturę zachodu, naukowcy wyróżnili cztery podstawowe dystanse personalne:
37
Rys. 1: Głowik [2004: 125]
1. strefa intymna (15–45 cm), wyznaczana przez dotyk, zapach ciała,
2. strefa osobista (46–120 cm), granice wyczuwalne dla oczu i uszu; strefa
przyjaźni utrzymywana podczas spotkań przyjacielskich, występuje także przy
rozmowach zawodowych lub ogólnych,
3. strefa społeczna (120–360 cm), utrzymywana w stosunku do osób mało
znanych,
4. strefa publiczna (powyżej 360 cm), utrzymywana przy zwracaniu się do
szerszego audytorium.
Jeśli chodzi o intymną strefę Rosjan, to jest ona mniejsza niż wyciągnięta do
przodu ręka. Większość ludzi tego kraju nie będzie odczuwało dyskomfortu,
stojąc w bliskiej odległości od siebie, niektórzy wykonają nawet krok do przodu,
uważając, że taka odległość jest odpowiednia do podjęcia jakiejkolwiek rozmowy, zaś przestrzeń osobista mieszkańców Europy jest zbliżona do ogólnych standardów odległości opisanych na schemacie powyżej.
Do udanej negocjacji, oprócz mocnych argumentów, potrzebna jest również
dobrze zbudowana przestrzeń do rozmowy. Ważny jest nawet wybór odpowiedniego miejsca przy stole. Zajmując to właściwe, zwiększą się szanse na osiągnięcie wytyczonego celu. Wiedzą o tym doskonale agenci handlowi czy szefowie
firm. Najlepszą pozycją sprzyjającą negocjacjom handlowym jest tzw. pozycja
narożno-przyjacielska. Jeśli negocjatorzy siadają naprzeciwko siebie, wówczas
taka pozycja jest odbierana jako rywalizująca i konkurencyjna.
Jeśli chodzi o miejsce zajmowane przy prostokątnym stole, to we wszystkich kulturach najmocniejszą pozycję ma osoba zajmująca miejsce A, przyjmując, że za plecami osoby B znajdują się drzwi.
Rys. 2: Pease [2004: 142]
38
Wokalika
Wokalika (parajęzyk) jest zaliczana do oralnego niewerbalnego przekazu informacji. Mianem wokaliki określa się wszystkie dźwięki głosu tworzone podczas wypowiedzi: ziewnięcia, odchrząknięcia, tempo i głośność mowy czy też
barwę głosu [Stewart 2003: 122]. Ważnym składnikiem wokaliki jest intonacja.
To samo stwierdzenie „taki jesteś mądry” może oznaczać coś zupełnie innego
(może być wypowiedziane z ironią lub podziwem), dlatego wypowiedziane słowo nigdy nie pozostanie neutralnym.
Podczas negocjacji czy innych wystąpień głos jest naszym jedynym narzędziem, dlatego akcentowanie odpowiednich fragmentów wypowiedzi na pewno
zaciekawi słuchaczy. Trzeba pamiętać, aby mówić wyraźnie i zrozumiale oraz
żeby nie dopuścić do zanikania głosu na końcu zdania, gdyż słuchacze skupią
swoją uwagę na odtworzeniu wcześniejszego fragmentu, a nie na dalszym ciągu
wypowiedzi. Głos mówiącego powinien być głośny i pewny, bowiem to świadczy o wierze w swoje siły i emocjonalne zaangażowanie.
Wielu uczonych bada cechy głosu i stara się przypisać im określoną charakterystykę. Jednak większość z właściwości głosu jest uwarunkowana naturalną
budową człowieka, a także cechami danego narodu. Polacy w porównaniu
z Włochami mówią znacznie wolniej, dlatego należy pamiętać, aby dostosować
swoje tempo mówienia do tempa mówienia rozmówcy.
Różnice kulturowe
Zagłębiając się w to niezwykle interesujące zagadnienie, jakim jest komunikacja niewerbalna, z łatwością można zauważyć, iż występuje pewna różnorodność w odbieraniu wysyłanych sygnałów niewerbalnych w poszczególnych
krajach. W każdej kulturze określone sygnały niewerbalne są interpretowane
inaczej, dlatego warto przyjrzeć się temu zjawisku bliżej w celu uniknięcia
nieporozumień.
W związku z owymi różnicami kulturowymi, postanowiłam przeprowadzić
ankietę, która miała na celu sprawdzenie stopnia znajomości wśród Polaków
i Rosjan wybranych elementów komunikacji niewerbalnej (aparycji, chronemiki, proksemiki oraz wokaliki). Badania zostały przeprowadzone wśród 50 respondentów Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie i wśród 50 respondentów Rosyjskiego Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Hercena
w Sankt Petersburgu, wśród osób obojga płci.
Analiza badań wykazała, iż 86% (43 osoby) ankietowanych Polaków
ocenia ludzi po ich wyglądzie i aż w 80% (34 osoby) przypadków ocena ta
zgadza się z rzeczywistością. Jeśli chodzi o Rosjan, to sytuacja jest bardzo
zbliżona. 82% (41 osób) ankietowanych przyznaje, że zdarza się im oceniać
39
ludzi według ich wyglądu i 78% (32 osoby) ankietowanych dokonuje właściwej oceny.
Czas to pieniądz, dlatego każdą minutę trzeba odpowiednio wykorzystać.
Kraje i kontynenty, które cenią czas, to według Polaków: USA 32% (46 głosów
spośród 145), Kanada 20% (29 głosów) oraz Rosja i Azja 16% (23 głosy). Dla
Rosjan są to (spośród 128 głosów): USA 32% (41 głosów), Kanada 26% (33
głosy) i Rosja 15% (19 głosów).
Jeśli chodzi o ocenę swojego kraju co do gospodarowania czasem, to ankietowani twierdzą, iż Polska jest narodem, który lubi świętować ze swoimi
nowymi wspólnikami po zawarciu umowy – 33% (38 głosów spośród 116),
najpierw zajmuje się luźnymi rozmowami i dopiero potem przechodzi do interesów – 29% (34 głosy), zaś 23% (27 osób) uważa, iż zależy to od indywidualnego podejścia. Co zaś tyczy się Rosjan, 38% (44 głosy spośród 116) ankietowanych uważa, że więcej czasu wolą poświęcić rozmowom, a dopiero później
zająć się obowiązkami, 28% (33 głosy) stwierdziło, że chętnie świętowałoby
nowo zawarte umowy, a dla 25% (29 głosów) jest to kwestia indywidualnego
podejścia do sprawy.
Najczęściej wybieranymi odpowiedziami wśród Polaków, co do stref przestrzennych (patrz: rys. 1), w których czuliby się najlepiej podczas jakiejkolwiek rozmowy, jest strefa osobista – 64% (32 osoby na 50) oraz strefa społeczna – 32% (16 osób), strefa intymna oraz strefa publiczna po 2% (po 1 osobie).
Także dla Rosjan najwygodniejszą strefą do podjęcia konwersacji jest strefa
osobista (64%, czyli 32 osoby). 24% (12 osób) ankietowanych wybrałoby strefę społeczną, zaś intymną 12% (6 osób).
Badania ankietowe wykazały, że zdecydowana większość Polaków, bo aż
90% (45 osób), będąc prezesem firmy, zajęłaby przy stole miejsce A (patrz:
rys.2). W Rosji jest to 50% (25 osób). Na miejsce B skusiłoby się zaledwie 4%
(2 osoby) Polaków, zaś Rosjan aż 38% (19 osób). Miejsce D cieszyłoby się
uznaniem 6% (3 osoby) Polaków i 12% (6 osób) Rosjan.
Jak wspomniałam wyżej, podczas wszelakich przemówień głos jest naszym najważniejszym atutem. Wyniki badań ankiety pokazały, że dla Polaków
i dla Rosjan najbardziej interesującym przemówieniem będzie to, które zostanie wygłoszone pewnym i zrozumiałym tonem (wśród Polaków jest to 37%
głosów, czyli 42 głosy na 115, a wśród Rosjan 31%, czyli 36 głosów na 115).
Dla obu narodowości ważne jest także akcentowanie najważniejszych fragmentów wypowiedzi (Polacy: 35%, czyli 40 głosów oraz Rosjanie 30%, czyli 35
głosów).
Powyższe badania wykazały, iż wiedza osób, które nie są do końca zaznajomione z tematem komunikacji niewerbalnej, jest dosyć duża. Wynika to zapewne z faktu, iż język kodu jest nieświadomie przekazywany z pokolenia na
pokolenie poprzez codzienne obserwacje, które później przechodzą w nawyki.
40
Bibliografia
Bocheńska-Włostowska K., 2009, Akademia umiejętności interpersonalnych. 20 spotkań z komunikacją, IMPULS, Kraków.
Głowik M., 2004, Komunikacja niewerbalna w kontaktach interpersonalnych, wydanie I, Promotor, Warszawa.
Kapciak A., Korporowicz L., Tyszka A. (red.), 1995, Komunikacja międzykulturowa, zbliżenia
i impresje, Instytut Kultury, Warszawa.
Pease A., 2004, Mowa ciała. Jak odczytywać myśli innych ludzi z ich gestów, Jedność, Kielce.
Stewart J. (red), 2003, Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Warner T., 1999, Umiejętności w komunikowaniu się, Wydawnictwo ASTRUM, Wrocław.
Алехина И., 2003, Имидж и этикет в бизнесе, Академия народного хозяйства при Правительстве Российской Федерации, Издательство Дело, Москва.
Грушевицкая Т.Г., Попков В.Д., Садохин А.П., 2003, Основы межкультурной коммуникации, А.П. Садохин (ред.), Издательство Юнити, Москва.
НЕВЕРБАЛЬНАЯ КОММУНИКАЦИЯ ВО ВРЕМЯ ПЕРЕГОВОРОВ В ПОЛЬСКОЙ
И РУССКОЙ КУЛЬТУРАХ НА ПРИМЕРЕ АПАРИЦИИ, ХРОНЕМИКИ,
ПРОКСЕМИКИ И ВОКАЛИКИ
Резюме
Данная статья посвящена некоторым элементом невербальной коммуникации. Люди
очень часто оценивают друг друга только по их внешнему виду. Это нашло подтверждение
в моих анкетах, которые я провела среди русских и поляков. В этой статье описаны также
другие элементы языка жестов, то есть хронемика, проксемика и вокалика.
41
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Людмила ХАРЧЕНКОВА
ДЕЛОВОЕ ОБЩЕНИЕ В КОНТЕКСТЕ
МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ
В настоящее время большое внимание уделяется международным контактам, в том числе и в сфере бизнеса. Однако процесс межкультурного
взаимодействия нередко осложняется в силу незнания особенностей делового общения в разных культурах. Межкультурные контакты предполагают
обмен культурной информацией, поэтому неотъемлемым условием при
общении представителей разных лингвокультурных общностей является
наличие общих как языковых, так и внеязыковых знаний. Национальный
компонент экстралингвистических знаний проявляется в таких компонентах культуры, как традиции народа, обычаи, обряды, повседневное поведение и т.д.
Деловое общение также предусматривает необходимость понимания
и учёта особенностей национального характера. Успех любой коммуникации, а тем более деловой, зависит от умения устанавливать доверительные
отношения с собеседником, поэтому особое внимание следует уделять невербальным средствам общения, позам, мимике, жестам и т.д. Необходимо
учитывать, что использование одного и того же жеста представителями
разных народов используется для обозначения различных, часто даже противоположных понятий. Так, например, француз или итальянец выразительно постучит по голове, если считает какую-либо идею неуместной или
глупой. Такой же жест в Германии означает: «Ты сошёл с ума!», в Голландии – «Я пьян», в Англии – конспирацию и секретность.
К средствам невербального общения также относится и пространственное расположение партнёров в процессе общения. Так, применительно
к России, выделяют:
– интимную зону (до 50 см), в которую допускаются только самые близкие
люди. Нарушение «интимной» зоны воспринимается собеседником как
покушение на его неприкосновенность;
– личную зону (50–120 см) для обычной беседы с друзьями и коллегами;
42
– социальную зону (120–400 см), которая соблюдается во время официальных встреч;
– публичную зону (более 400 см), которая подразумевает общение
с большой группой людей, например, на лекции или на конференции.
В других странах существуют другие критерии пространства и представления об оптимальных расстояниях между собеседниками. Определённое внимание деловому человеку следует уделять и обустройству офиса, рабочего места, зала переговоров. Так, американцы чаще всего работают в больших помещениях или при открытых дверях, считая, что «американец на работе должен быть в распоряжении окружающих» [Кузин
2000: 75]. У немцев подобная организация рабочего пространства вызовет
недоумение, так как открытая дверь в Германии означает беспорядок.
Международное деловое общение предусматривает необходимость
учёта отличительных черт поведения различных народов. Эта задача упрощается в случае, если деловые отношения связывают представителей народов и культур, имеющих общие корни – языковые, этнические, религиозные
и др. Известны определённые черты характера и поведение, влияющие на
ведение деловых переговоров и этику делового общения для целых групп
народов. Например, Кузин В.А. обобщает национальные особенности ведения переговоров и выделяет американский стиль, который отличается высоким профессионализмом, открытостью, энергичностью, дружелюбием,
сочетающимися с эгоцентризмом, напористостью и даже агрессивностью;
отличительная черта российского стиля состоит в том, что деловые люди
чаще всего обращают внимание на общие цели, а не на то, как их достичь.
Р. Льюис условно разбивает культуры мира на три типа: моноактивный, полиактивный и реактивный. Моноактивный тип культуры делового общения характерен для англосаксонских, германских и скандинавских народов. Их представители отличаются преимущественным использованием источников информации, представляющих объективные данные.
К таким источникам относятся коммуникационные сети, формализованные
базы данных, разнообразная справочная литература, позволяющие получить достоверную, преимущественно фактическую информацию, исключающую искажение или возможность индивидуальной личностной трактовки отдельных фактов. Как отмечают исследователи, народы, принадлежащие к этому типу культуры делового общения, придерживаются, в основном, „линейного образа действий, озабочены деловой насыщенностью
времени и не могут заниматься несколькими делами параллельно” [Льюис
1999: 88]. В своем отношении к временной организации они ориентируются на концепцию протестантизма, которая предписывает сосредоточиться
на одном деле в одно определенное время и выполнить его в заранее запланированные сроки. Поэтому представители моноактивного типа культуры
чётко придерживаются намеченного плана/графика/схемы действий, посту43
пают в соответствии с инструкциями и требуют такого же отношения
к делу от коллег, и от них требуется умение оперировать фактами и точными данными, опираться на логику, а не на чувства и эмоции. Деловой диалог часто сопровождается комментариями, прерывающими „монолог”
партнера по общению, а также вопросами, демонстрирующими интерес
к предмету беседы. При этом представители данного типы культуры делового общения редко перебивают собеседника. Они отличаются сдержанной
жестикуляцией и мимикой, т.е. арсенал их невербальных средств общения
минимален. Сталкиваясь с театральными жестами и возбужденным поведением носителей других типов культуры, представители моноактивного типа
культуры, чувствуют себя неудобно. Оптимальное пространство комфортного общения для них в официальных ситуациях должно быть в пределах
1,2 м как территория, которая не должна нарушаться.
Представители моноактивного типа культуры последовательно разворачивают беседу, вникают в доводы противоположной стороны и отвечают на них. Национальные отличия проявляются при этом в том, что, например, англичане могут прибегнуть к юмору или преуменьшению остроты конфликта, немцы демонстрируют полную уверенность в себе, американцы ведут себя агрессивно и рассматривают переговоры как некий процесс взаимных уступок. Начиная переговоры, немцы зададут все трудные
вопросы с самого начала. Они, как и шведы, ждут от партнеров по общению эффективной работы и новых идей. Все представители рассматриваемого типа культуры предпочитают в деловом общении сразу переходить к обсуждению сущности вопроса, вынесенного в повестку дня. При
этом немцам и скандинавам свойственно формальное представление участников беседы, рассаживание всех по своим местам, за которым следует
начало обсуждения. Американцы предпочитают неформальное представление участвующих в разговоре людей, обмен шутками, угощение чаем
или кофе, после чего начинается работа. Англичане, в отличие от других
представителей данного типа культуры, затрачивают несколько больше
времени на собственное начало беседы: за формальным приветствием
следует кофе с печеньем, а затем десятиминутная светская беседа (о погоде, комфорте, спорте), после которой происходит плавный переход к обсуждению сути дела.
В странах, относящихся к данному типу культуры, принятие решений
осуществляется чаще всего руководителем, который в своих действиях
опирается на коллективную работу подчиненных. При этом деятельность
самого персонала может быть организована по-разному, отражая особенности национального характера того или иного народа. Так, в Германии
имеет место ориентация на соблюдение правил и четкое распределение
обязанностей между работниками. „Немецкие менеджеры, отдавая приказы, могут стимулировать их выполнение, демонстрируя солидарность со
44
своим персоналом в соблюдении процедур” [Льюис 1999: 108]. В Великобритании порядок подчинения между служащими и их руководителями
соблюдается менее строго. Американские менеджеры, в отличие от своих
европейских коллег, наделены большими полномочиями в процессе принятия решений, однако эти решения должны соответствовать корпоративным правилам, подчиняться им.
Полиактивный тип культуры характерен для романских, латиноамериканских, арабских и африканских народов. В деловом общении их
представители ориентируются на получение информации в ходе личных
встреч и бесед с людьми. Носители этого типа культуры в значительной
степени полагаются на устные сведения, которые получают в ходе многочисленных интервью, переговоров, деловых бесед и др. В своей практической деятельности сотрудники компаний ориентируются в основном на
неформальный диалог, стремясь использовать личные отношения для решения той или иной проблемы. Как только между участниками делового
общения устанавливается контакт, их личные встречи и заседания становятся излишними.
Представителей полиактивного типа культуры отличает пренебрежительное отношение к расписаниям и инструкциям, а также нерациональный
подход к распределению времени. При этом они считают, что чем больше
дел выполняется в одно и то же время, тем более наполненной будет жизнь.
В процессе распределения своих дел они прежде всего принимают во внимание относительную значимость каждой встречи, а в ходе деловых контактов не следят за количеством отведенного на это времени – более важным для них является личностный результат деловой беседы и то, как она
была закончена. В рамках рассматриваемого типа культуры считается нецивилизованным сразу приступать к обсуждению предмета разговора. За
формальным представлением участников следует 15-минутная (у французов) или даже 20-30-минутная (у испанцев и итальянцев) светская беседа
о политике и скандалах (у французов), о футболе и семейных делах (у испанцев/итальянцев). Традиционные для данного типа культуры опоздания
на встречи вынуждают ее участников откладывать ее начало, дожидаясь
остальных. В качестве типичного образца делового общения выступает
французский менеджмент, где власть зачастую сосредоточена в руках исполнительного директора, и структура организации нередко зависит от фамилии или личных связей: „сыновья, племянники, двоюродные братья
и близкие друзья семьи занимают ключевые посты” [Льюис 1999: 121].
Характерным способом коммуникации представителей полиактивного
типа культуры является диалог, который разворачивается с отклонениями
от традиционных логических схем, проводится эмоционально и бурно.
Представители данного типа культуры владеют всем разнообразием жестов и мимики, которые практически не используются и зачастую непра45
вильно истолковываются представителями других типов культуры. Оптимальное пространство комфортного общения в официальных ситуациях
для носителей данного типа культуры составляет 0,5 м.
Во время беседы их внимание может легко переключиться с предмета
обсуждения на другие темы, если не прибегнуть к выражениям образности (в общении со средиземноморскими народами) или лести (в общении
с арабами). Они проявляют нетерпеливость и могут прервать и даже перебить собеседника, задав ему вопрос. Следует заметить, что важную роль
играют положение, статус, а также возраст, репутация и нередко материальный достаток участника делового общения. В романских странах, как
и в восточных, большое значение придается знакомству с нужными людьми. В этих странах оно имеет особенно большое значение, поскольку
„прагматичному, быстрому заключению сделок, основанному только на
понятиях благоприятной возможности, технической выполнимости и выгоды, предпочитается соглашение, построенное на межличностных отношениях” [Льюис 1999: 121].
Реактивный тип культуры делового общения характерен для стран
Восточной и Юго-Восточной Азии, включая Японию, Китай, Тайвань
и Сингапур, а также Турцию и Финляндию.
Представители реактивного типа культуры стремятся к использованию баз данных и печатной продукции, что сочетается с естественной
склонностью жителей восточных стран внимательно слушать и вступать
в дружелюбный диалог. Некоторые представители данного типа культуры
(в частности, японцы и китайцы) готовы говорить очень долго, если это
поможет достичь предельной гармонии. Другие народы (например, финны) являются более немногословными, однако и они тщательно учитывают в своем диалоге пожелания другой стороны.
Развития делового контакта осуществляется представителями реактивного типа культуры путем планирования своей деятельности в соответствии с принципом циклического развития времени, при этом адаптация к времени (а не распоряжение им) признается в качестве единственно
возможного отношения к нему. В своем отношении к планированию
и организации своей деятельности жители восточных стран ориентируются на основополагающие положения буддистской религии, в соответствии
с которыми циклический характер имеет не только время, но и непосредственно развитие самой жизни. В деловом общении представители данного типа культуры, подобно представителям полиактивного типа, учитывают так называемую «восточную модель» – систему иерархических
взаимоотношений внутри любой организационной структуры, в значительной степени напоминающую структуру семьи. Эта модель образовалась на основе религиозных и философских убеждений, базирующихся на
конфуцианских нравственно-этических ценностях. В качестве примеров,
46
иллюстрирующих подобные иерархические отношения, могут служить
часто имеющие место отношения неравенства между членами семьи, например, отца и сына, старшего и младшего братьев, мужчины и женщин.
Представители реактивного типа культуры скромны и вежливы, несмотря
на высокий уровень профессионализма и компетентности. Отлично зная
свою компанию, проведя в ней долгие годы, они отличаются своим умением создавать гармоничную атмосферу для работы в команде.
Характерным способом коммуникации в деловом общении в рамках
рассматриваемого типа культуры является следующая сложившаяся схема: монолог – пауза – размышление – монолог. Если это возможно, одна
из общающихся сторон позволяет другой произнести свой монолог первой. Представители реактивного типа культуры рассматривают паузы
в разговоре как очень значимую, изощреннейшую его часть. Считается,
что к мнениям противоположной стороны нельзя отнестись несерьезно,
отделавшись лишь шутливым ответом. Хорошо сформулированные аргументы партнера по общению требуют молчаливого рассмотрения и последующего длительного анализа.
Представители данного типа культуры выражают свои мысли с помощью тонкого языка телодвижений, не имеющих ничего общего с бурной жестикуляцией носителей полиактивного типа. Жители восточных
государств и Финляндии считают, что в разговоре следует избегать жестикулирования и ярко выраженной мимики, а также слишком откровенной
демонстрации таких чувств, как веселье, печаль, любовь, ненависть, разочарование или ликование по случаю победы. В этих странах контролируемое и дисциплинированное управление своими чувствами приводит
к формированию намного более ограниченного языка телодвижений, который становится настолько неуловимым, что остается незаметным для
глаза иностранца. Представители реактивного типа культуры в беседе
избегают прямых взглядов на собеседника. Оптимальное пространство
комфортного общения в официальных ситуациях составляет 1,2 м.
Вступая в беседу, представитель данного типа культуры исходит из
того, что партнер по общению хорошо информирован о теме разговора,
что позволяет ему выражать свои мысли с недомолвками, использовать
особые выражения и полунамеки. Тем самым он дает понять слушателю,
что остальное тот способен дополнить сам. Таким способом один из собеседников делает своеобразный комплимент партнеру по общению. Носители реактивного типа культуры стремятся в речи реже использовать имена, что делает дискуссию безличной. Другая часто используемая тактика
проведения беседы заключается в умалении своих достоинств. Она исключает возможность каким-либо образом задеть самолюбие оппонента
и одновременно может вынудить его к похвале поведения или решений
восточного человека.
47
Жителям восточных стран свойственна ритуальность в проведении беседы. В частности, в Японии, где обязательным является обмен некими традиционными формальностями, существует почти фиксированный промежуток
времени, по истечении которого старший по переговорам объявляет о переходе к обсуждению дела. За формальным приветствием следует рассаживание участников разговора по местам согласно протоколу, после чего предлагается зеленый чай и начинается 15-20-минутная светская беседа, которая
предполагает мирный обмен любезностями. Носители реактивной культуры
являются очень внимательными слушателями, поскольку они концентрируются на том, что им говорят, не позволяя своим мыслям отвлечься в сторону.
Они стремятся разобраться в позиции партнера по общению и поэтому приветствуют повторные объяснения и комментарии. Они проявляют вежливость и терпеливость в беседе, не позволяя себе прерывать собеседника.
В настоящее время процесс взаимодействия различных народов активизировался. Обычаи, традиции, правила поведения смешались. Принимая
во внимание эти обстоятельства, можно говорить о международных правилах хорошего тона, т.е. о международном этикете, который включает в себя
нравственные и поведенческие установки различных национальностей
и обобщает их.
Бизнес-этикет основывается на тех же нравственных нормах, что
и светский, для обеих сфер существуют понятия:
– вежливости (уважительного отношения к собеседнику);
– корректности и умения держать себя в рамках приличий (даже
в конфликтных ситуациях);
– тактичности (чувства меры);
– скромности (сдержанности в оценке своих достоинств);
– точности (пунктуальности, ответственности и соответствия слова делу).
В целом же в международной сфере деловой этикет следует нормам
и традициям, наиболее полно выраженным в дипломатическом протоколе
(совокупность норм, правил и традиций, соблюдаемых официальными лицами при международном общении – переговорах, встречах делегаций,
приёмах и т.д.) и этикете. Поскольку дипломатический протокол и этикет
одинаковы для любой страны, они получили широкое распространение
и в сфере международного делового общения.
Библиография
Кузин Ф.А., 2000, Культура делового общения, Изд-во «Ось-89», Москва.
Льюис Р.Д., 2001, Деловые культуры в международном бизнесе. От столкновения
к взаимопониманию, Изд-во «Дело», Москва.
48
BUSINESS COMMUNICATION IN THE CONTEXT OF CROSS-CULTURAL
COMMUNICATION
Summary
In the article the shot to consider the features of different types of business cultures has been
taken, the knowledge of these lets foresee and take into account a possible reaction and variants of
people behavior in the field of business, what is important for the negotiations, conclusion of business transactions, management of multicultural collectives and generally for the realization of
long-term international cooperation.
49
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Magdalena KIEŁB
WIZERUNEK KOBIETY W REKLAMIE
Niniejszy artykuł koncentruje się na stereotypie wizerunku kobiety przedstawionej w reklamie. Analizuje kulturową rolę reklamy w kształtowaniu postaw
konsumentów oraz próbuje ustalić, jaki wpływ ma reklama na umacnianie stereotypu patriarchalnej roli kobiety w społeczeństwie. Typologia ukazywanych wizerunków kobiet odnosi się do społeczno-kulturowego kontekstu życia kobiet w Polsce.
W pierwszej części artykułu przybliżona jest historia reklamy od starożytności, a także przedstawione to, jak starożytne autorytety wpływały na kształtowanie się miejsca kobiety w społeczeństwie. Wytłumaczony też zostaje termin „stereotyp” jako kluczowy w danej kwestii. Stereotyp związany z płcią jest obecny
już od starożytności jako kulturowe i ewolucyjne dziedzictwo i jest zagadnieniem o bardzo dużej wadze społecznej.
Kolejna część pracy poświęcona jest roli kobiety w reklamie i przybliżeniu
obrazu relacji płci ukazywanych w reklamach. Pokazuje dychotomiczny świat
reklamy oraz schematy dotyczące płci powielane w mediach.
Końcowa część artykułu zawiera typologię wizerunku kobiet, który dzieli
się na obraz „kobiety tradycyjnej” i obraz „kobiety nowoczesnej”. W każdej
z tych kategorii wyodrębniono kilka podgrup. Zaprezentowane zostały też niektóre wyniki badań K. Dziewianowskiej dotyczące wizerunku kobiet w reklamie
telewizyjnej w Polsce.
Historia reklamy sięga początków wymiany handlowej, czyli istniała już
w czasach prehistorycznych. Najwcześniejszą formą reklamy było umieszczenie
informacji o usługach oferowanych przez sprzedawcę na babilońskich tabliczkach
z ok. 3000 roku p.n.e. Egipcjanie do reklamy używali papirusu, a Grecy wykorzystywali heroldów i towarzyszących im często muzyków do informowania o przybyciu statków z winem, przyprawami itp. W rzymskich Pompejach można było
znaleźć kamienne lub terakotowe szyldy reklamujące towary oferowane przez
sklepy. Reklama zewnętrzna była też charakterystyczna dla europejskich gospód
i zakładów usługowych. Taka jej forma przetrwała do połowy XVIII wieku. Pojawienie się druku, a następnie rozwój prasy, radia, telewizji czy Internetu spowodowały to, że zaczęła docierać do coraz większej rzeszy ludności. Tym samym
50
zmieniła swoje oblicze. Wcześniej była wyłącznie informacją o produkcie, a obecnie do jej przygotowania potrzeba znajomości ludzkiej psychiki i profesjonalnej
wiedzy na temat manipulacji. Celem współczesnej reklamy jest nie informacja
o produkcie, czy skłonienie potencjalnego nabywcy do jego kupna, a kreowanie
potrzeb konsumenta [Pawlica, Widawska 2001: 51–52].
Treść komunikatu reklamowego musi być podporządkowana normom, wartościom i wzorom zachowań, jakie występują w danym społeczeństwie. Dzięki
temu reklama odgrywa ważną rolę, jako czynnik osobotwórczy dla wielu konsumentów, ponieważ pokazuje, do czego należy dążyć. Jednak mimo tego, iż
reklama opiera się na akceptowanych przez społeczeństwo normach, to nie odzwierciedla w pełni rzeczywistości. Odwzorowanie w reklamie świata, a zwłaszcza elementu społecznego, jest niemożliwe, dlatego komunikat reklamowy może
być jedynie pewnym schematem i uproszczeniem otaczającej nas rzeczywistości.
To uproszczenie polega na odwoływaniu się do stereotypów funkcjonujących
w świadomości społecznej [Dziewianowska 2004: 2–3].
W życiu codziennym często spotykamy się z wieloma stereotypami. Termin
„stereotyp” pochodzi od greckiego słowa stereo (stężały, twardy) i typos (odcisk,
wzorzec). Do wieku XVIII oznaczał on nazwę matryc drukarskich i odciskanych
z nich odlewów. Do psychologii wszedł w procesie asymilacji z socjologią, gdzie
termin ten wprowadził W. Lippman w 1922 r. Pojmował on stereotyp jako schematyczny i jednostronny „obraz w głowie ludzkiej” jakiegoś zjawiska, człowieka,
rzeczy – i zarazem opinię o nim przyswojoną z otoczenia jeszcze przed poznaniem
samego obiektu [Bartmiński, Panasiuk 2001: 372]. W pracy Public opinion posłużył się on metaforą porównującą stereotyp do zielonej okiennej szyby wystawowej
pozwalającej obserwatorowi widzieć jedynie wystawione tam przedmioty w określonym zielonym oświetleniu [Piętkowa 2007: 96].
Stereotyp powstaje w procesie przyjmowania opinii rozpowszechnionych
w danym środowisku bez głębszej refleksji. Jest często zabarwiony emocjonalnie
– pozytywnie bądź negatywnie. Oparty jest przeważnie na niepełnej wiedzy, na
jakimś wyobrażeniu. Myślenie stereotypowe polega na szablonowym pojmowaniu świata, bez zastanawiania się nad skutkami powielania takich schematów.
Stereotyp utrzymuje więź, która istnieje w danej społeczności, a niejednokrotnie
nawet ją wzmacnia. Pełni on funkcję integrującą grupę pomimo tego, iż nie oddaje rzeczywistości w sposób obiektywny [Piętkowa 2007: 95–96]. Płeć jako
jedna z podstawowych kategorii społecznych podlega znacznej stereotypizacji.
Stereotypy związane z płcią funkcjonują na co najmniej kilku poziomach:
stereotypów cech psychicznych związanych z płcią i stereotypów ról związanych
z płcią. Stereotypy cech związanych z płcią to konstelacje cech psychicznych
i behawioralnych, które w danej kulturze, jako charakterystyczne, z większą
częstotliwością przypisywane są jednej płci w porównaniu z drugą. Badania
przeprowadzone przez J. Williamsa w 28 krajach dowodzą istnienia stereotypów
mężczyzn i kobiet podobnych we wszystkich badanych kulturach dotyczących
51
różnych cech określanych jako „kobiece” (związane głównie z ciepłem, uczuciowością, wrażliwością, zdolnością do poświęceń, uległością, opiekuńczością)
lub „męskie” (związane ze skłonnością do ryzyka, pewnością siebie, niezależnością, agresywnością, kompetencją, racjonalnością) [Mandal 2004: 14–15].
Obecność stereotypów związanych z płcią jest swoistym dziedzictwem ewolucyjnym i kulturowym i ta problematyka jest dla psychologii nie tylko zagadnieniem o dużej wadze społecznej, ale także ważnym problemem w praktyce
psychologicznej. Decyduje o tym bowiem nie tylko jawna, lecz także utajona
wszechobecność stereotypów w życiu społecznym, jak i to, iż stanowią one podstawę generowania przez jednostkę obrazu własnej osoby [Mandal 2004: 9–10].
Uproszczenia rzeczywistości stosujemy, aby nie zgubić się w informacyjnym gąszczu, nie jesteśmy bowiem w stanie przeanalizować wszystkich możliwych informacji, które do nas docierają. Oprócz stereotypizacji stosujemy także
kategoryzację, czyli tworzymy bardzo ogólne pojęcia będące odbiciem ogólnych
cech i stosunków osób i zdarzeń. W związku z tym, że media bombardują odbiorców informacjami, coraz trudnej jest dokonać selekcji i odróżnić to, co ważne i wartościowe, od tego, co jest nieistotne. Wtedy z pomocą przychodzi reklama, która w skrócie przypomni nam, czego „potrzebujemy”, „jak wygląda świat
idealny” i „do czego mamy dążyć, jak się ubrać, co kupić, kim zostać” [Pawlica,
Widawska 2001: 51].
Kilkaset lat temu, kiedy nie było mediów, wskazówki dawały ludziom autorytety. Już w starożytności te autorytety miały coś do powiedzenia na temat kobiet i to one ustalały jej rolę w społeczeństwie. Oto kilka przykładów:
• Kobieta jest istotą poślednią, która nie została stworzona na obraz i podobieństwo Boga. To naturalny porządek rzeczy, że kobieta ma służyć mężczyźnie.
Św. Augustyn, filozof i teolog chrześcijański (354–430 r.)
• Wartość kobiety polega na jej zdolnościach rozrodczych i możliwości wykorzystywania do prac domowych. Św. Tomasz z Akwinu, Ojciec Kościoła katolickiego (1225–1274 r.)
• Kobiety są błędem natury (…) z tym ich nadmiarem wilgoci, temperaturą
ciała świadczącą o cielesnym i duchowym upośledzeniu (…) są rodzajem kalekiego, chybionego, nieudanego mężczyzny. Św. Tomasz z Akwinu, Ojciec Kościoła katolickiego (1225–1274 r.)
• U kobiety sama świadomość istnienia powinna wywoływać wstyd. Clemens
Alexandrinus (215 r.)
• Cała płeć żeńska jest słaba i lekkomyślna. Uświęcona zostaje jedynie przez
macierzyństwo. Św. Jan Chryzostom (349–407 r.)
• Samica jest samicą na skutek braku pewnych przymiotów. Arystoteles, filozof grecki (384–322 p.n.e.)
• Istnieje źródło dobre, które stworzyło porządek, światło i człowieka oraz
źródło złe, które stworzyło chaos, ciemność i kobietę. Pitagoras, grecki matematyk, filozof, mistyk. (572–474 p.n.e.)
52
Ewolucja miejsca i roli kobiety nasuwa refleksję dotyczącą ogromnej trwałości stereotypów i postaw mentalnych. Zrodziły się one przed wiekami i są
obecne w społeczeństwie do dziś. Nie ulega wątpliwości, że procesy demokratyzacji i liberalizacji niosą ze sobą zmianę miejsca i roli kobiety w społeczeństwie.
Zmiana ta jest dosyć trudna, gdyż wiąże się z odrzuceniem wielowiekowego
bagażu przesądów i uprzedzeń [Bogucka 2005: 347].
Ta sytuacja ma także odzwierciedlenie we współczesnej reklamie ze względu na to, że współczesnym autorytetem są media. Reklama jest zwierciadłem
stereotypów, jej specyfika polega na pokazywaniu ich w jak najbardziej atrakcyjny sposób. Najlepiej jest to ukazane w konstrukcji reklamowych wizerunków
kobiet [Bator 1998: 5].
Niektórzy teoretycy twierdzą, że reklama jest odbiciem rzeczywistości
[Lubelska 1999: 60]. Jednak świat reklamy to dychotomiczna, czarno-biała, pozbawiona szarości rzeczywistość. Ma to służyć promocji produktu, zwiększeniu
popytu. Cel ten jest osiągany poprzez jasną, nieskomplikowaną treść spotu. Należy zauważyć, że reklama, w której to kobieta sprząta, gotuje, pierze nie reklamuje tylko produktu, ale także niesie ze sobą informację dla widza o „obowiązkach przynależnych kobiecie”. Tak kreowane stereotypy są bardzo odporne na
zmiany, ponieważ razem ze zmianą stereotypu zmienia się nasza wiedza o świecie [Pawlica, Widawska 2001: 55].
Kobiety w spotach reklamowych są prezentowane w kilku powtarzających
się rolach i konfiguracjach. Najczęściej jest to żona, matka, która korzystając
z rady eksperta, wypróbowuje nowy produkt lub dzieli się z koleżanką metodami
osiągania sukcesów w praniu czy sprzątaniu. Inną rolą kobiety w reklamie jest
rola podmiotu seksualnego. Kobieta urodą i powabem osiągniętym dzięki reklamowanemu produktowi wzbudza pożądanie u mężczyzn. Te stereotypowe wizerunki kobiet występują w reklamie niezależnie od retoryki, w której jest ona
utrzymana [Bator 1998: 19].
Wydaje się, że tradycyjny obraz relacji płci ukazywany w reklamach wciąż
odpowiada tradycyjnym wyobrażeniom polskiego społeczeństwa na temat roli
i miejsca kobiety. Dychotomiczny podział obowiązków kobiecych i męskich jest
w reklamie nie dość, że zachowany i powielany, to nawet powszechnie przez
społeczeństwo akceptowany [Pawlica, Widawska 2001: 55].
J. Bator w Wizerunku kobiety w reklamach telewizyjnych wyodrębnia dwa
podstawowe obrazy kobiet „kobietę tradycyjną” i „kobietę nowoczesną”. Głównym czynnikiem, od którego zależy użycie danego wizerunku, jest rodzaj reklamowanego produktu [Bator 1998: 21–36]:
1. Kobieta tradycyjna występuje najczęściej w reklamie w roli matki, żony,
gospodyni domowej lub jednocześnie w dwóch lub trzech tych rolach. Czynności, jakie wykonuje, wiążą się z opieką nad dziećmi i prowadzeniem domu. Jest
to zazwyczaj kobieta o przeciętnej urodzie, typ everywomen, z którą łatwo jest
się zidentyfikować. Wartości, które reprezentuje „kobieta tradycyjna” dobrze
53
charakteryzują dwa zwroty wypowiadane przez bohaterki reklam: „ Czy ja wyglądam na rewolucjonistkę?” (nowe „Ace”) oraz „Teraz już nikt nie namówi
mnie na żadną zmianę” (proszek do prania „Dosia”). Kobieta tradycyjna niemal
nigdy nie jest przedstawiana jednocześnie jako gospodyni domowa i jako
przedmiot seksualnego zainteresowania mężczyzny. Rozpowszechnia to stereotyp, iż seksualność to domena osób młodych, nieobarczonych rodziną [Bator
1998: 21, 27–29].
J. Bator wyróżnia w tej kategorii trzy typy:
• Kobieta sama w domu – bohaterka, zazwyczaj anonimowa, występuje samotnie, oddaje się jednej z domowych czynności. Reklamy te dotyczą przeważnie
chemii i artykułów gospodarstwa domowego, a czasem produktów żywnościowych. Gospodynie piorące, czyszczące, gotujące nie okazują zmęczenia, wykonują
te czynności z pogodą ducha, pomimo, że dla wielu kobiet w rzeczywistości są to
sytuacje wywołujące frustracje i zmęczenie. Mężczyźni w tego typu reklamach
obecni są jedynie jako głos eksperta, który udziela rad i rzeczowo podsumowuje
wyniki pracujących kobiet. Natomiast „beneficjenci” tych prac (mąż, partner)
przebywają gdzieś na zewnątrz. „Kobieta sama w domu” jest przepełniona energią, która przybiera czasami „infantylne” formy. Na przykład w reklamie margaryny „Delma” gospodyni rozmawia z produktami spożywczymi, a w reklamie odplamiacza „Vanish” z plamami na ubraniach zanim włoży je do pralki.
• Ekspert przybywa z odsieczą – bohaterka występuje w scenie najczęściej
z anonimowym mężczyzną, który jest ekspertem. Czasami jest to towarzystwo
antropomorfizowanego środka do czyszczenia, który oferuje swoje usługi
w postaci atlety (reklama „Pana Propera”). Podobnie jak w poprzedniej grupie
reklam, wykonywanie obowiązków domowych jest uznawane za wartość, której
kobieta podporządkowuje swoje życie. I podobna też jest przestrzeń, w której
znajduje się kobieta – najczęściej wnętrze, rzadziej kobieta znajduje się w przestrzeni pozadomowej. Mężczyźni występują w roli nieobecnego męża, partnera,
który ceni wyprane koszule, lub właśnie eksperta, dzięki któremu kobieta kupuje
nowy rewolucyjny produkt, który zmienia jej życie1. Taką sytuację spotykamy
w reklamie proszku „Nowego E”, gdzie kobieta pokazana jest przy praniu,
a mężczyzna – w roli autorytetu – w laboratorium, zajęty naukowym opracowywaniem receptury proszku.
• Między nami kobietami – kobieta tradycyjna w tym typie reklam występuje
w towarzystwie rodziny bądź innych kobiet. Ukazanie kobiety w towarzystwie
służy nie lansowaniu równości i równouprawnienia płci, lecz podkreśla odrębność świata tej kobiety i jej spraw. Częściej niż w poprzednich typach kobieta
1
J. Bator podkreśla, że w tego typu reklamach mąż czy ojciec nie mają prawa znać się na proszkach czy innych środkach czyszczących, bo w wypadku mężczyzny, aby posiadać taką wiedzę, należy być profesjonalistą zajmującym się tym zawodowo (otrzymując za swoją pracę wynagrodzenie,
w przeciwieństwie do kobiet, które ze swojej ciężkiej pracy czerpią jedynie satysfakcję).
54
ukazana jest jako atrakcyjna, a nie stereotypowa gospodyni z małego miasteczka.
Tego typu reklamy służą zachęcaniu do kupna artykułów żywnościowych, chemii gospodarczej czy produktów do pielęgnacji niemowląt i dzieci. Rola mężczyzny w tym przypadku ogranicza się na ogół do jedzenia, ewentualnie chwalenia przygotowanych posiłków (na przykład spot majonezu „Winiary”).
2. Kobieta nowoczesna – tak jak „kobieta tradycyjna” występuje w kilku rolach i ich kombinacjach: przedmiotu lub podmiotu seksualnego pożądania,
obiektu estetycznego, aktywnej zawodowo kobiety. Bohaterka tego typy reklam
jest osobą o ponadprzeciętnej urodzie odpowiadającej obowiązującym współcześnie kanonom zmysłowego piękna. Tak jak poprzednio J. Bator dzieli tego typu
reklamy na kilka podgrup:
• Liposomy nas wyzwolą – jest to duża grupa reklam, w których wykorzystywany jest wizerunek „kobiety nowoczesnej” do promowania produktów
upiększających. Są to najczęściej reklamy kosmetyków: kremów, pomadek do
ust, tuszów do rzęs, dezodorantów, szamponów, farb do włosów, mydeł, balsamów. Miejsce oddanych rodzinie matek, żon i gospodyń zajmują konsumentki, których tożsamość nie sięga głębiej niż powierzchnia pięknego ciała.
W tym przypadku „kobieta nowoczesna” nie jest uwięziona we wnętrzu kuchni
czy łazienki, a we własnym ciele, które nieustannie należy zmieniać i upiększać wedle aktualnych kanonów. Ta gloryfikacja umiejętności zmieniania
i upiększania ciała jest zgodna z powszechnym przekonaniem, że zadbana
i atrakcyjna kobieta jest szczęśliwsza, bardziej zaradna i lepiej sobie radzi
w życiu. Powielany jest tutaj stereotyp, iż sprawowanie kontroli nad ciałem
można utożsamić ze sprawowaniem kontroli nad życiem. W spocie „Margaret
Astor” głównym hasłem reklamowych jest „Jak pięknie być sobą”, ale „bycie
sobą” w tym przypadku oznacza „bycie zmienioną” za pomocą kosmetyków.
Co więcej, większość środków kosmetycznych służy do tego, aby dzięki nim
wyglądać naturalnie (Pantene ProV – „włosy naturalnie skręcone”, Tomotei –
„włosy zdrowe jak chciała natura”).
• Always na skrzydełkach – minęło już parę lat odkąd pierwsze reklamy podpasek wstrząsnęły poczuciem przyzwoitości niektórych polskich widzów. „Kobieta nowoczesna” w reklamach środków higienicznych w większości przypadków jest młoda, przy czym podpaski reklamuje osoba nieco starsza, a tampony dziewczęta. Nie są to postaci odpowiadające stereotypowi „kobiety tradycyjnej”, lecz nie występują one w sytuacjach nacechowanych seksualnością.
Bohaterka jest w dużej mierze wyizolowana z kontekstu relacji płci, jest to
kobieta na wskroś higieniczna i sterylna, a używanie odpowiednich produktów
ma zapewnić normalne funkcjonowanie oraz pełną dyskrecję, czyli udoskonalenie walki z naturą.
• Sławne, bogate i miłe dodatki – w tej części reklam kobiety występują w roli
dodatku do reklamowanego produktu. Bohaterką jest profesjonalistka, obiekt
estetyczny, przedmiot seksualny pragnień mężczyzny i podmiot pragnienia. Re55
klamują one zazwyczaj produkty przeznaczone dla mężczyzn (przykładem może
być reklama farby „Emolak” – wyzywająca blondynka prezentuje logo firmy
wymalowane na półnagiej piersi). Większość reklam samochodów pokazuje
nam, iż posiadanie tego właśnie typu auta równa się z posiadaniem pięknych
kobiet (np. Renault Scenic). Wizerunek „kobiety nowoczesnej” to jedynie pozór
pewnej siebie, wyzwolonej kobiety, ponieważ za tą fasadą kryją się te same patriarchalne wartości. Kobieta w tym wypadku jest tylko wystawionym na pokaz
obiektem seksualnym.
Przedstawione w reklamach wizerunki kobiet ugruntowują stereotyp utożsamiania kobiety jedynie z ciałem, ograniczając ją do jego funkcji – rozrodczej
i seksualnej. Mężczyznom natomiast jest przypisywana strefa mentalna, takie
przymioty jak racjonalność czy inteligencja. Są oni obsadzani zazwyczaj w roli
eksperta lub szefa. Taki podział wpływa na codzienne życie, ponieważ utrwala
stereotypy dotyczące płci [Janiszewska 2006: 2]. W tej sytuacji ciężko jest walczyć ze stereotypem mało inteligentnej kobiety, dla której najwyższą formą samorealizacji jest usunięcie plamy z koszuli męża lub doskonałe ciało. W sukurs
przychodzą nam reklamy pojawiające się w krajach Europy Zachodniej i Stanach
Zjednoczonych, które nie powoli przełamują te stereotypy. Reklama bowiem
ewoluuje wraz ze społeczeństwem, do którego jest kierowana [Pawlica, Widawska 2001: 56].
K. Dziewianowska [2004: 6–10] przeprowadziła w 2004 roku badania na
temat wizerunku kobiety w reklamie telewizyjnej w Polsce. Według tych badań
role społeczne, jakie pełnią kobiety, prezentują się następująco:
Tabela 1. Role społeczne kobiet – ujęcie sumaryczne
Źródło: K. Dziewianowska [2004]
Interesującym może się wydawać fakt, iż praktycznie równa liczba kobiet
została przedstawiona w roli nowoczesnej i tradycyjnej.
Przy określaniu miejsca przebywania kobiety w reklamie najczęściej pojawiało się wnętrze domu. Wiąże się to nierozerwalnie z popularnością tradycyjnych ról pełnionych przez kobiety. Najrzadziej ukazywane były bohaterki analizowanych reklam podczas wypoczynku czy w sklepie:
56
Tabela 2. Miejsce przebywania kobiety
Źródło: K. Dziewianowska [2004]
Ważnym aspektem w reklamie jest także adresat. Większość reklam adresowanych jest do kobiet. Nie chodzi tylko o reklamy artykułów dla gospodarstwa
domowego, żywnościowych czy też kosmetyków dla pań, lecz także kosmetyków dla panów, jako że i w tym zazwyczaj panie wyręczają panów.
Tabela 3. Płeć adresata reklamy telewizyjnej
Źródło: K. Dziewianowska [2004]
Z powyższej tabeli wynika, iż jedynie 9% reklam było skierowanych wyłącznie do mężczyzn, podczas gdy prawie 40% wyłącznie do kobiet (90% reklam było ogólnie skierowanych do kobiet).
Tabela 4. Płeć narratora w reklamach telewizyjnych
Źródło: K. Dziewianowska [2004]
57
Jeśli chodzi o narratora reklam, powyższa tabelka nie pozostawia wątpliwości,
w większości wypadków to mężczyzna jest narratorem. Wskazuje to na odwołanie
się do istniejącego stereotypu, który mówi o tym, że mężczyzna jest osobą bardziej
kompetentną i wiarygodną. Jest to widoczne w zestawieniu z faktem, że adresatem
większości reklam są kobiety, pośrednio bądź bezpośrednio.
W ostatnich czasach konsument jest bombardowany przez media reklamami.
Niepodważalną zdaje się być moc reklamy w kreowaniu i powielaniu stereotypów, jednakże tylko ewolucja społeczeństwa może zmienić czy przełamać istniejące stereotypy. Biorąc pod uwagę powyższą typologię i przytoczone badania,
można pokusić się o stworzenie wizerunku współczesnej kobiety, który ma odzwierciedlenie w reklamie. Najczęściej w spotach występuje typ kobiety wywodzącej się z patriarchalnej tradycji, wciąż obecnej nie tylko w polskim społeczeństwie. Na szczęście społeczeństwo powoli się zmienia, a postępująca edukacja społeczna daje nadzieję na nadchodzące zmiany.
Bibliografia
Bartmiński J., Panasiuk J., 2001, Stereotypy językowe [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język
polski, Lublin.
Bator J., 1998, Wizerunek kobiety w reklamie telewizyjnej, Warszawa.
Bogucka M., 2005, Gorsza płeć, kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa.
Dziewianowska K., 2004, Wizerunek kobiet w reklamie telewizyjnej w Polsce, Warszawa.
Janiszewska D., 2006, Referat z konferencji „Człowiek a nowe media”, Uniwersytet Gdański.
Lubelska K., 1999, Matka i macho, „Polityka”, nr 21.
Mandal E., 2004, Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią,
Katowice.
Pawlica B., Widawska E., 2001, Wpływ reklamy na kształtowanie stereotypów społecznych, „Edukacja i Dialog”, nr 4.
Piętkowa R., 2007, Językowy obraz świata i stereotypy a nauczanie języka obcego [w:] A. Achtelik, J. Tambor (red.), Sztuka czy rzemiosło? Nauczyć Polski i polskiego, Katowice.
ОБРАЗ ЖЕНЩИНЫ В РЕКЛАМЕ
Резюме
В настоящей статье автор анализирует образ женщины в рекламе. Автор рассматривает
культурную роль рекламы в формировании отношения потребителей к женщинам и влияние
рекламы на укрепление патриархальных стереотипов в обществе.
Результаты исследований показывают, что женщины в рекламе, в основном, делятся на
два типа: традиционную и современную.
58
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Марина КИСЕЛЕВА
ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ
РЕКЛАМНЫХ ТЕКСТОВ В АСПЕКТЕ ПРЕПОДАВАНИЯ
РУССКОГО ЯЗЫКА КАК ИНОСТРАННОГО
На рубеже XX–XXI веков реклама стала неотъемлемой частью жизни.
Иностранные студенты, изучающие русский язык в России и живущие
в российской социальной среде, постоянно смотрят рекламные ролики по
телевидению, читают объявления рекламного характера в периодической
печати, рекламные плакаты в транспорте и на улицах города. Адаптируясь
к жизни в России, они должны адекватно понимать сегодняшнюю рекламу,
поскольку язык средств массовой информации – важнейший источник информации, «ворота в мир». Вот почему необходимо включать рекламные
тексты в процесс обучения иностранных студентов русскому языку.
Использование рекламных текстов в процессе обучения языку актуально по целому ряду причин. Во-первых, попадая в новую языковую среду,
человек, как правило, прежде всего, сталкивается именно с рекламными
текстами – и умение воспринимать их адекватно становится неотъемлемой
частью коммуникативной компетенции. Во-вторых, рекламный текст не
просто аутентичен. Являясь продуктом определённой культуры, он отличается культурной специфичностью. Кроме того, он отличается динамичностью и способностью оперативно изменяться в связи с изменениями в культурном контексте. В-третьих, рекламные тексты достаточно удобно использовать в процессе обучения иностранным языкам.
В учебной практике к рекламным текстам обращаются чаще всего
в процессе обучения чтению как виду речевой деятельности. Однако обучение чтению и пониманию рекламных текстов профессионально интересно для специалистов по созданию рекламы, менеджеров, переводчиков. Во
всех остальных случаях предпочтительнее относиться к рекламному тексту
как к одному из эффективных учебных средств, как к учебным материалам,
доступным любому преподавателю, занятому поиском аутентичных текстов
в дополнение к используемым в практике учебникам, учебным пособиям,
59
и пригодным для решения обширного спектра коммуникативных и собственно языковых методических задач.
Одним из наиболее востребованных в преподавании русского языка как
иностранного представляется использование рекламных текстов при изучении стилистики русского языка. Будучи обращенной к разным категориям
услуг и товаров, с одной стороны, и к различным возрастным, социальным
группам потребителей, с другой, реклама свободно привлекает средства
и приемы практически всех функциональных стилей русского языка. Приведем некоторые примеры таких обращений.
Для научного стиля речи характерны монологический характер речи,
подчеркнутая логичность, демонстративная объективность, обобщённость
изложения, стремление автора к смысловой точности. В рекламе мы сталкиваемся с имитацией научного стиля, которая должна произвести впечатление объективности и научной обоснованности предлагаемых в рекламе
советов, рекомендаций, товаров. Например:
Научные открытия последних лет доказали высокую эффективность веществ, выделенных из грибов, в восстановлении повреждённого иммунитета
человека. Специалистами были разработаны уникальные препараты из высших грибов и апробированы методики лечения. Центр Фунготерапии (фунго –
гриб /лат./) выпускает препараты из Агарика Бразильского, Шиитаке и др.
грибов, способных бороться с тяжелыми хроническими заболеваниями – онкологией, вирусными инфекциями и др.
Для стиля разговорно-обиходной речи характерны неофициальность,
непринужденность, доверительность, экспрессивность, отсутствие предварительного отбора языковых средств, автоматизм речи, обыденность содержания, диалогическая форма. Реклама, ориентируясь на этот функциональный стиль, широко использует жаргонизмы, стилистически сниженную
лексику. Так, например, использование молодежного сленга, американизмов делает рекламу «своей» для подростков.
Арси-кола. Кто не знает, тот отдыхает! Инвайт-кола. Два литра прикола; Короче! Клинское – за общение без понтов (пиво «Клинское»).
Другой стилистической особенностью рекламных текстов является их
диалогичность. Ориентируясь на интересы потребителя, стремясь к непосредственности контакта с ним, реклама часто использует вопросы, вопросно-ответные комплексы.
Вкусная учеба. Готовить вкусно… Готовить красиво… Готовить профессионально… Вы думаете, это сложно?.. долго?.. скучно?... Вы думаете,
это не для вас? Мы уверены, что кулинарный талант есть у каждого, и удивить им мир и самого себя не поздно. Приходите в Школу кулинарного мастерства и убедитесь сами.
60
Современная реклама в соответствии со своей главной установкой
стремится не только привлечь внимание к рекламируемому объекту, но сделать это как можно более естественно, доступно, органично для целевой
категории потребителей, стремится вызвать у него позитивные ассоциации
не только в связи с предметом рекламирования, но и с самим по себе текстом, с формой подачи информации. Одной из форм создания мотивации
потребителя являются разного рода национально-культурные, исторические
аллюзии, опора на которые особенно ценна для обучения языку, рассматриваемому в контексте межкультурной коммуникации.
Обратимся к анализу того, какого рода тексты с национально-культурным компонентом использует реклама в конструировании собственных
текстов. К числу наиболее употребительных относятся такие прототексты,
как художественные произведения, пословицы и поговорки, фразеологизмы, афоризмы, кинофильмы, песни. Приведём примеры названных реализаций рекламной модели.
1. Из произведений художественной литературы чаще употребляются
заглавие, персонаж или фрагмент текста:
Штопор: О, сколько нам открытий чудных… (кухонные принадлежности) / восходит к стихотворению А.С. Пушкина «О, сколько нам открытий
чудных готовит просвещенья дух»/
Двенадцать стульев (закусочная) / Название романа И. Ильфа и Е. Петрова, написанного в 1927 году.
2. Произведения фольклора дают названия кафе, ресторанам.
1) Сказки, былины.
Алёнушка (кафе) / Персонаж русской народной сказки «Сестрица
Алёнушка и братец Иванушка», а также одноименной картины Васнецова/
Емеля (кафе) / Персонаж русской народной сказки/
Ряба (майонез) / Восходит к названию и персонажу русской народной сказки «Курочка Ряба».
2) Пословицы и поговорки часто используются в рекламных текстах.
М.В. Терских отмечает, что «такие прецедентные тексты, как пословицы, поговорки, афоризмы, многими воспринимаются как народная мудрость, поэтому востребовано их использование в рекламном тексте в качестве аргумента в пользу рекламируемого товара». Приведем некоторые
примеры такой рекламы.
61
Лучше один раз увидеть, чем сто раз услышать (реклама фотообъявлений)
Язык до Лондона доведёт (курсы иностранных языков) / Восходит
к пословице «Язык до Киева доведёт»/
Береги зубы смолоду (реклама стоматологической клиники) / Восходит
к пословице «Береги платье снову, а честь смолоду».
3. Фразеологизмы.
В этом мешке нет кот, в нём первоклассный цемент (компания по
производству цемента) / купить кота в мешке – приобрести, получить чтолибо, не имея представления заранее о качестве приобретаемого/
Наша лапша на любых ушах хороша (макаронные изделия) / вешать
лапшу на уши – обманывать/
У всех на устах (губная помада) / быть у всех на устах, т.е. быть предметом всеобщего обсуждения, здесь употребляется в буквальном значении.
4. Национально-культурные реалии.
Особую интимность и теплоту восприятию рекламируемых или представляемых объектов придает употребление названий предметов или понятий традиционного быта, образа жизни – как правило, из недавнего или из
давно ушедшего, но задержавшегося в памяти русских прошлого. К такого
рода наименованиям относятся, например, сеть супермаркетов «Полушка»,
«Копейка», кафе «Бабушкины блинчики», рестораны «Самовар», «Кучер»,
«Купец», хлебный магазин «Каравай».
5. Деятели русской истории и культуры (прецедентные имена).
Имена российских исторических деятелей широко употребляются в названиях торговых предприятий: рестораны «Валерий Брюсов», «Багратион», кафе «Граф Суворов», «Граф Толстой», клуб «Грибоедов», развлекательный комплекс «Распутин».
Таким образом, преподавание русского языка как иностранного тесно
связано с проблемой отбора аутентичного учебного материала. Расширить
страноведческие сведения иностранцев, обогатить их словарный запас,
расширить границы понимания ими русской разговорной речи помогают
занятия, построенные на материале современной российской рекламы.
Кроме того, использование рекламных текстов предоставляет возможности
обучения особенностям официально-делового, художественного, разговорного стилей речи, развития навыка понимания фразеологизмов, пословиц
и поговорок. При рассмотрении рекламных текстов, опирающихся на на62
ционально-культурные феномены, необходимо применять различные способы семантизации, привлекать лингвострановедческие, историко-культурные, этимологические и другие типы комментариев.
Библиография
Квон Сун Ман, 2006, Лингвометодический потенциал рекламных текстов и его использование при обучении русскому языку иностранных учащихся: Автореф. дис. … канд. пед.
наук, Москва.
Медведева Е.В., 2003, Рекламная коммуникация, Москва.
Молчановский В.В., Квон Сун Ман, 2007, Взгляд на рекламный текст как на одно из
средств обучения русскому языку иностранцев [в:] Русский язык как иностранный:
Теория. Исследования. Практика. Выпуск IX, Санкт-Петербург.
Мощева С.В., 2008, Способы достижения экспрессивности в рекламном тексте: языковые
и неязыковые выразительные средства, Иваново.
Федосова О.М., 2004, Использование рекламных текстов различных жанров на уроках
русского языка как иностранного [в:] Русский язык как иностранный: Теория. Исследования. Практика. Выпуск VII, Санкт-Петербург.
Ягодкина М.В., 2007, Изучение фразеологизмов в иностранной аудитории (на материале
рекламных текстов) [в:] Язык, культура, менталитет: проблемы изучения в иностранной аудитории: материалы VI Международной научно-практической конференции 12–14 апреля 2007, Санкт-Петербург.
ZNACZENIE LINGWOKULTUROZNAWCZE TEKSTÓW REKLAMOWYCH
W ASPEKCIE NAUCZANIA JĘZYKA ROSYJSKIEGO JAKO OBCEGO
Streszczenie
Tekst reklamowy zawiera dużo informacji o kulturze, historii, bycie, które istnieją
w świadomości native-speakerów. Pomocne w poszerzeniu wiedzy krajoznawczej cudzoziemców,
wzbogacaniu ich zasobu leksykalnego i rozumieniu mowy potocznej są zajęcia na materiale współczesnej reklamy rosyjskiej. Oprócz tego, wykorzystanie materiałów reklamowych stwarza możliwości nauczania elementów stylu oficjalnego, literackiego, potocznego, rozwoju nawyku rozumienia frazeologizmów, przysłów i powiedzeń.
Reklama jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych i dynamicznych zjawisk komunikacji
masowej i dlatego jej nauczanie sprzyja kształtowaniu kompetencji komunikacyjnej cudzoziemców i przygotowuje do życia w rosyjskim środowisku socjokulturowym.
63
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Joanna KRZEMIŃSKA
ПОЛЬСКАЯ И РУССКАЯ ДЕЛОВАЯ
КОРРЕСПОНДЕНЦИЯ
Термин «деловая корреспонденция» обозначает переписку между государственными учреждениями, организациями, фирмами. В этой корреспонденции можно выделить 2 группы писем:
1) Документация, типичная для разных сделок, касающихся куплипродажи. Чаще всего для этой переписки употребляются специальные
бланки.
2) Индивидуальная документация, для которой используются обыкновенные бланки.
В деловой корреспонденции можно также выделить такие типы корреспонденции, как:
1) Официальная корреспонденция, отражающая отношения между
единицами государственно-управленческого аппарата, а также между ними и частыми лицами.
2) Дипломатическая корреспонденция, отражающая межгосударственные отношения.
3) Коммерческая корреспонденция, отражающая отношения между
единицами промышленно-производственной сферы и единицами сферы
сбыта.
Деловая корреспонденция, это, прежде всего, письма касающиеся сделок купли-продажи. Чаще всего, для нее используются такие виды деловых писем, которые можно подразделить на 2 группы:
1) Простые деловые письма общего характера, которыми являются:
сопроводительное письмо (сообщающее факт отправления адресату приложения), письма-просьбы, письма-сообщения, письма-подтверждения,
письма-приглашения, благодарственные письма и письма-напоминания.
Эти письма несложные по содержанию и небольшие по объему.
2) Преддоговорная переписка, которая включает в себя более сложные
по конструкции письма: запрос, ответ на запрос, предложение, заказ.
64
Чтобы правильно написать деловое письмо, надо знать общие правила
официально-делового стиля, который используется для деловой, административно-канцелярской переписки, законодательных актов и дипломатических документов. Характерными чертами этого стиля являются:
1. Конкретность – надо составить текст так, чтобы невозможно было понять его неправильно, надо избегать каких-либо инотолкований и неясностей.
2. Профессиональная терминология, знание бизнес-языка (для правильного понимания содержания документа); надо избегать жаргонных и диалектных слов.
3. Употребление сложносокращённых слов (CHГ, АО, руб., кг, itр., inż.,
cm.).
4. Нейтральный тон, отсутствие эмоциональной лексики.
5. Архаизмы (uiścić, niniejszy, сей, таковой, оный).
6. Использование штампов, напр., w związku z, в связи с, niniejszym
informujemy, настоящим сообщаем, и канцеляризмов koncesja,
prolongata, надлежащий, нижеподписавшийся.
7. Выражения вежливости (Szanowny Panie! – Уважаемый господин!,
Z poważaniem – С уважением), обращение к партнёру во 2 лице множественного числа (Вы).
8. Заимствования слов из английского языка в области бизнеса, финансов
(biznes, бизнес, inkaso, инкассо, broker, брокер, menadżer, менеджер).
9. Короткие предложения, чтобы легче было понять смысл.
10. Повелительное наклонение (powinien, должен, należy, надо).
11. Употребление страдательного залога (uprasza się, запрашивается, są
obowiązani, обязаны).
В Польше письма составляются на бланках, согласно польской норме
от 1976 года, которая выделяет 4 типа корреспондентских бланка: ББ, БЗ,
БУ и БР. Наиболее распространённым является бланк типа БЗ, потому что
имеет общепринятую графическую форму. Похожий, но имеющий более
простую форму, – бланк БУ. БР используется в рекламных целях, а бланк
ББ употребляется при отправке письма без конверта. В дальнейшей части
нами запрезентируется, как выглядит расположение реквизитов типичного
польского письма.
Сначала стоит сказать, чем отличается польская норма от русской.
Прежде всего, в русской норме ГОСТ выделяются только два типа бланков, согласно которым надо составлять все виды документов, а в польской
норме существуют 4 отдельные формы для оформления переписки. Вовторых, русская норма действует с 2003 года, а польская – с 1976. В польской норме можно заметить такие устойчивые реквизиты, как:
1) формулы – здесь можно выделить следующие формулы: Ваше письмо от (Ваша дата), знак (Ваш знак), а также, чего касается письмо.
65
2) Специальные пропуски, предназначенные для указания кода и адреса.
3) Место для проставления дырок, а также знак завершения письма.
Теперь опишем отдельные элементы, которые должны находиться
в правильно составленном письме.
Заголовок – это первый элемент письма, находящийся в верхней части бланка и содержащий следующую информацию о фирме: наименование фирмы с её логотипом, адрес, дополнительные сведения, такие как
номера телефона и факса.
Место для отметки о поступлении документа, где кроме даты получения письма находится также информация о предназначении документа
и решения, касающиеся его реализации. Для этого предназначено место
с правой стороны под заголовком.
С левой стороны под заголовком находится адрес получателя: наименование фирмы, улица и номер дома, почтовый индекс и наименование города. Часто помещается также должность, имя и фамилия лица,
которому направлено письмо; этот элемент должен находиться после наименования фирмы. В отличие от русского, в польском языке принято
обращаться к лицу в именительном падеже, напр.:
Milleniun Bank
Dyrektor banku
Pan Piotr Nowak
ul. Lwowska 5
35-360 Rzeszów
АО Бустрип
Генеральному директору
г-ну А.П. Кирову
342067 Москва
ул. Смоленская, д. 14
Следующими элементами являются устойчивые формулы – Ваше
письмо от, Ваш знак, которые помогают найти соответствующее дело
в актах партнёра.
Отправитель также присваивает своим письмам знак, в котором находятся инициалы отделения фирмы и номер письма.
Дату можно писать двумя способами. В первом из них употребляются
арабские цифры для года, месяца и дня. Можно их разделять точками или
дефисами. Во втором способе месяц пишется прописью, напр., 25 января
2011, 2011-01-25/25.01.2011
66
Эти 4 элемента находятся в одной линии под адресом получателя.
В следующей строке даётся информация о тематике письма, а затем – соответствующий главный текст письма, который необходимо начать со
вступительной формулы вежливости, которыми являются:
Szanowna Pani! – Уважаемая госпожа!
Szanowny Panie Dyrektorze! – Уважаемый господин директор!
Szanowni Państwo – Уважаемые господа!
В Польше после этих обращений можно поставить запятую или восклицательный знак. Если употребляется запятая, тогда текст с нового абзаца начинается со строчной буквы, а если обращение кончается восклицательным знаком, тогда новый абзац начинается с прописной буквы. Надо добавить, что в польском языке обращаемся к лицам в звательном падеже, который в русском не существует, а его функцию выполняет именительный падеж.
Текст письма должен быть разделен на абзацы, между которыми должен быть интервал. Чаще всего употребляется блоковая система письма,
в которой все линии абзаца находятся с левого края листа.
Письмо всегда завершается заключительными формулами вежливости, выражающими наше уважение к адресату, напр.:
Z poważaniem, Z wyrazami szacunku – с уважением.
Эти формулы в польской корреспонденции находятся с правой стороны листа.
Подпись, это – очередной элемент переписки, который употребляется
после заключительных формул с правой стороны. Подпись содержит такие элементы, как должность, имя, и фамилия. Если письмо подписывают
два лица, тогда подпись с правой стороны принадлежит лицу, занимающему высшее положение в фирме. В российской корреспонденции, когда
письмо подписывают 2 лица, тогда с правой стороны находится подпись
младшего по должности.
Отметку о приложениях можно найти с левой стороны, когда к письму прилагаются какие-либо документы, копии, заказы.
Последний элемент – это информация о передаче копии документа к
сведению другим лицам. Для этого используются следующие выражения:
Do wiadomości: – К сведению:
Otrzymują: – Получают:
67
Дальше пишется фамилия лица, наименование отделения или фирмы,
которая получает копию.
Ниже представлен бланк БЗ, согласно которому, чаще всего, составляется деловая корреспонденция. Надо обратить внимание на то, что польская норма существует с 1976 года в неизменной форме. В польской норме
меньше реквизитов, чем в русской, она является более простой.
Рис. 1. Бланк расположения реквизитов согласно польской норме
А — адрес получателя; Б — место для отметки о поступлении документа;
В — логотип; Г — заголовок; Д — информация об отправителе; Е — текст документа;
Ж — поля; З — знак бланка.
68
Рис. 2. Расположение реквизитов и границы зон на формате А4 углового бланка
согласно норме ГОСТ
01 – Государственный герб Российской Федерации; 02 – герб субъекта Российской Федерации; 03 – эмблема организации или товарный знак (знак обслуживания); 04 – код организации; 05 – основной государственный регистрационный номер (ОГРН) юридического лица;
06 – идентификационный номер налогоплательщика/код причины постановки на учет
(ИНН/КПП); 07 – код формы документа; 08 – наименование организации; 09 – справочные
данные об организации; 10 – наименование вида документа; 11 – дата документа; 12 – регистрационный номер документа; 13 – ссылка на регистрационный номер и дату документа;
14 – место составления или издания документа; 15 – адресат; 16 – гриф утверждения документа; 17 – резолюция; 18 – заголовок к тексту; 19 – отметка о контроле; 20 – текст доку-
69
мента; 21 – отметка о наличии приложения; 22 – подпись; 23 – гриф согласования документа; 24 – визы согласования документа; 25 – оттиск печати; 26 – отметка о заверении копии;
27 – отметка об исполнителе; 28 – отметка об исполнении документа и направлении его
в дело; 29 – отметка о поступлении документа в организацию; 30 – идентификатор электронной копии документа.
Как известно, польская и русская корреспонденции похожи друг на
друга, но существуют также различия между ними, особенно в способе их
составления.
Знание правил переписки на иностранном языке позволяет свободно
составлять нужные документы и углублять международные отношения.
Библиография
Bartmiński J. (red.), 2001, Współczesny język polski, Wyd. UMCS, Lublin.
Kienzler I., 1997, Korespondencja handlowa w języku polskim. Wzory pism, umów i innych dokumentów, „IVAX”, Gdynia.
Murska I., Ten N., 1992, Rosyjski język biznesu, „Śląsk”, Katowice.
Ryba J., 1996, Praktyczne zasady sporządzania korespondencji i innych prac biurowych, ODDK,
Gdańsk.
Świrepo L., 2001, Rosyjska korespondencja handlowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa.
Wiśniewska M., 1999, Technika biurowa, eMPi2, Poznań.
Роляк И., 2002, К вопросу о стиле деловых писем и другой служебной документации
[в:] Новое в теории и практике описания и преподавания русского языка, Изд. „Артико”,
Варшава.
Черняк В.Д. (ред.), 2003, Русский язык и культура речи, „Высшая школа”, Москва.
POLSKA I ROSYJSKA KORESPONDENCJA SŁUŻBOWA
Streszczenie
W artykule omówiono podstawowe cechy korespondencji służbowej w języku polskim i rosyjskim. Przedstawiono najważniejsze konstrukcje w obu językach, typowe elementy pism, a także
formularze pism zgodnie z polską normą i normą GOST.
70
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Korsynia KUC
АНГЛИЦИЗМЫ В ПОЛЬСКОМ ЯЗЫКЕ XXI ВЕКА
(ТЕРМИНОСИСТЕМЫ: ЭКОНОМИКА, ТОРГОВЛЯ,
ФИНАНСЫ И БАНКОВСКОЕ ДЕЛО)
Каждый язык является предметом постоянных изменений, родится
в определенных потребностях коммуникации, обладает особыми чертами,
формируется и меняется, уподобляется к другим языкам, и наконец – стареет.
Слова возникают и проходят, имеют периоды моды и популярности. Тема,
интересующая нас, это английские заимствования в польском языке в области бизнеса. Bозникновение заимствований, это результат политических, экономических, научно-культурных и прочих международных сообщений.
Понятие термина ‘заимствование’ вообще кажется известно. Мы понимаем его как иноязычное слово, введенное в родной язык. Энциклопедия
польского языка дает профессиональную дефиницию:
заимствования – всякие элементы (звуки, фонемы, корни, приставки и отдельные выражения) заимствованные из других языков в результате общения
одного народа с другими народами [Urbańczyk, Kucała 1999: 440].
Цель данной статьи – исторически проследить заимствования в польском языке, причины их возникновения и в особенности обратить внимание
на английские заимствования из области экономики, торговли, финансов
и банковского дела.
Невозможно говорить о процессе изменений в языке не приближая его
исторического развития. Поэтому интересным является краткий обзор
влияния иноязычных слов на наш родной, польский язык. Польскому народу на протяжении истории приходилось вступать в политические, экономические, торговые, научно-культурные и прочие связи с другими народами.
В результате подобных разносторонних контактов польская лексика пополнялась иноязычными заимствованиями.
Начало процесса проникания чуждых слов в польский язык, это 966
год – крещение Мешка I, связано с принятием христианства. В этот пери71
од в польский язык попала, прежде всего, чешская, христианская лексика,
которая частично происходит из старо-церковно-славянского и латинского
языков. В результате процесса ассимиляции, польский язык заимствовал
следующие слова: cerkiew (церковь), anioł (ангел), poganin (язычник),
klasztor (монастырь), kościół (костел), msza (месса), ofiara (жертва)
и другие. Кроме христианской лексики, выделяется также терминология
из области права, науки, биологии, как например: atrament (чернила),
rejestr (регистр), kolokwium (коллоквиум), seminarium (семинар), akt (акт)
или apelacja (призыв).
XIII век, связан с колонизацией и строительством городов согласно немецкому праву приносит германизмы сферы ремесленничества и жилья:
dach (крыша), rynek (рынок), gmina (сообщество), burmistrz (бурмистр),
weksel (вексель). Влияние немецкого языка видно также в позднейшие время войны и германизации.
XVI век и царствование королевы Боны приносит много итальянских
слов, называющих: овощи, банковскую лексику, кухню, жизнь двора, архитектуру, музыку и искусство: szpinak (шпинат), marcepan (марципан), pianino (пианино).
В место уходящих латинских влияний, вместе с началом новопольского
периода, до XIX века царствует французский язык, когда модным было все,
что являлось французским в качестве моды, одежды или питания. Хорошие
манеры и образование требовало общения на этом языке. Благодаря французскому языку, польский язык обладает такими галлицизмами как:
awantura (авантюра), apartament (апартамент), perfumy (духи), garderoba
(гардероб), parasol (зонтик), waza (ваза), maniera (манера) и другие. Надо
тоже добавить, что французский язык являлся многолетним языком дипломатии, поэтому по сей день существуют обороты и выражения, как например: a propos, bon ton, femme fatale, deja vu, va banque или vis-a-vis.
Времена воздействия русского языка, особенно разделов Польши, принесли новые заимствованные слова. Как славянский язык, мелодичный
и полон фамильярности, споcобствовал его быстрой ассимиляции в польском
языке. Результатом польско-российских контактов являются следующие
примеры слов: mig (миг), czajnik (чайник), czort (черт), samowar (самовар),
wiorsta (верста) или выражения типа okazywać pomoc (оказывать помощь),
ciut-ciut (чуть-чуть), wsjo rawno (все равно), w trymiga ( в три мига).
В XVII веке, в связи с польско-турецкими войнами, в нашем языке появились и ориентализмы, т.е. заимствования из турецкого и других восточных языков. Они называют слова из военной терминологии, а также слова
связаны с идеологией сарматов в области специфической одежды и ориентального образа жизни. Примерами могут быть: adamaszek (дамаст), atłas
(атлас), buława (булава), haracz (рэкет), janczar (янычар), tapczan (тахта)
или ułan (улан).
72
В последние годы перед II-ой мировой войной, в связи с развитием
флота и мировой торговли, международных отношений, завязались непосредственные контакты Польши и Англии. Это способствовало развитию
интереса общества к путешествиям, к спорту.
Рубеж XX и XXI веков принес прогресс науки и техники, что вызвало активный и массовый процесс заимствования англицизмов во всех
областях человеческой деятельности. Примеры некоторых англицизмов
в польском языке: dżokej (жокей), brydż (бридж), trener (тренер),
sandwicz (сандвич), komfort (комфорт), bekon (бекон), strajk (забастовка), lider (лидер), sportsmen (спортсмен), как и выражения: all right, first
class, to be or not to be.
Процесс заимствования неизбежен и является самой яркой чертой
нашего сегодняшнего языкового развития. США – страна, господствующая на мировой арене в разных областях жизни. Областью, включающей
огромное количество англицизмов в польском языке является сфера бизнеса: экономики, торговли, финансов и банковского дела. Характеристика
области бизнеса вызвана тем, что в польском языке наблюдается немало
заимствований из этого непрерывного процесса называющего новые, деловые реалии.
Экономика – представляет собой наибольшую группу среди всех касающихся бизнеса. В словаре можно найти более 70-и экономических англицизмов:
audit (аудит), biznes (бизнес), biznes class (бизнес-класс), biznesmen (бизнесмен),
biznes partner (бизнес-партнер), biznesplan (бизнесплан), bizneswoman (бизнесменка), boom (бум), boss (босс), briefing (брифинг), clearing (клиринг),
controlling (контролинг), factoring (факторинг), forfeiting (форфейтинг), futures
(фьючерс), leasing (лизинг), lokaut (локаут), lobbing (лоббизм), management (менеджемент), manager (менеджер), marketing (маркетинг), mobbing (моббинг),
monitoring (мониторинг), pool (пул), rating (рейтинг), small biznes (мелкий/малый бизнес), targeting (таргетинг)
и другие.
Можно выделить несколько важнейших слов вместе с их дефинициями:
аудит -a, м. (спец.) – проверка финансовой и хозяйственной экономической деятельности учреждения, предприятия, проводимая независимыми специалистами [Ожегов 2008: 38];
локаут -а, м. – закрытие предприятия и массовое увольнение рабочих как
средство борьбы буржуазии против рабочего класса [Ожегов 2008: 274];
лизинг -а, м. (спец.) – долгосрочная аренда машин, оборудования, транспортных средств, производительных сооружений и т.п. с возможностью их последующего выкупа по остаточной стоимости [Ожегов 2008: 270];
73
Следующая группа – Торговля – состоит из 44-х слов определяющих
торговую лексику:
barter (бартер), brand (бренд), czarter (чартер), dealer (дилер), designer (дизайнер), dyskonter (дискаунтер), eksport (экспорт), eksporter (экспортер), franchising
(франчайзинг), import (импорт), importer (импортер), head hunter (хедхантер),
holding (холдинг), koncern (концерн), konsulting (консалтинг), lider (лидер),
sponsoring (спонсоринг), supervisor (супервайзер), trade mark (торговый знак)
и другие.
Важнейшие дефиниции торговых англицизмов:
бартер [тэ], -a, м. (спец.) – меновая торговля, натуральный обмен. Получить по бартеру видеотехнику. Договор о бартере [Ожегов 2008: 43];
чартер [тэ], -a, м. (спец.) – договор об аренде морского или воздушного
суна на определенный рейс или срок; сам рейс, основанный на таком договоре
[Ожегов 2008: 698];
холдинг, -a, м. (спец.) – фирма, акционерное общество, являющееся владельцем части или всех акций какого-либо предприятия и осуществляющее
контроль над его деятельностью [Ожегов 2008: 694];
Последняя группа, которая входит в состав бизнес-терминологии, это
англицизмы из области Финансов и банковского дела. Собранный материал
содержит 34-е заимствованные слова, как например: aukcjoner (аукционер),
baks (бакс), broker (брокер), budżet (бюджет), сash (кеш), dolar (доллар),
korner (корнер), on call (онколь), spread (српед) и другие.
Дефиниции некоторых англицизмов из этой группы слов:
брокер, -a, м. – фирма или лицо, действующее по поручению своих клиентов; посредник при заключении сделок на бирже; маклер. Аукционный б.
Страховой б. Таможенный [Ожегов 2008: 62];
бюджет, -a, м. – 1. Смета доходов и расходов государства, предприятия
или отдельного лица на определенный срок 2. О чьих-нибудь средствах к существованию, о доходах и расходах. Б. Семьи. Выйти из бюджета (допустить
перерасход) [Ожегов 2008: 67];
спред, -a, м. – разность между лучшими ценами покупки и продажи в один
и тотже момент времени на какой-либо актив [Ожегов 2008: 607];
Вышеуказанное количество слов подтверждает факт, что чем интенсивнее изменения в торговле и массовой культуре, тем интенсивнее изменения
лексики на каждом этапе ее развития. В конце 20 века функцию основного
источника иноязычной лексики выполняет английский язык. США – страна, которая привлекает техническими новшествами, возбуждающая образ74
цы общественного порядка и экономического процветания, стандарты жизненного уровня, эстетические представления, эталоны культуры, вкусы,
манеры поведения и общения.
Библиография
Kacperski E., Zapożyczenia, http://eduseek.interklasa.pl/artykuly/artykul/ida/4482/idc/1/
Klemensiewicz Z., 1985, Historia języka polskiego, Warszawa.
Mańczak-Wohlfeld E., 2010, Słownik zapożyczeń angielskich w polszczyźnie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Urbańczyk S., Kucała M. (red.), 1999, Encyklopedia języka polskiego, Zakład Imienia Ossolińskich, Wrocław.
Walczak B., 1995, Najdawniejsze zapożyczenia [w:] Zarys dziejów języka polskiego, Poznań.
Ожегов С.И., 2008, Толковый словарь русского языка, изд. ОНИКС Мир и образование,
Москва.
ANGLICISMS IN POLISH LANGUAGE XXI CENTURY
(TERM SYSTEM: ECONOMY, TRADE, FINANCE AND BANKING)
Summary
The article is about the analysis of the anglicisms in economy, trade, finance and banking
spheres in Polish language, which is based on individual research. The work describes process of
language influences against the polish history with examples of borrowing from different languages. Because of the wide influence of English, article presents a set of business terminology
with dictionarie’s definitions.
75
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Barbara MACIĄG
OBRAZ PRZEDSIĘBIORCY W LITERATURZE ROSYJSKIEJ
Współcześnie w Rosji funkcjonuje wypaсzone pojęcie zarówno przedsiębiorcy, jak i przedsiębiorczości oraz sposobów funkcjonowania biznesu [Милехина 2005: 108]. Postrzeganie przez społeczeństwo przedsiębiorców jako
uczestników wolnego rynku rodzi zgoła negatywne skojarzenia, na co składa się
nie tylko rzeczywisty stan rzeczy, który wskazuje na powiązania wielu „rekinów
biznesu” ze światem przestępczym, ale również obraz przedsiębiorcy w rosyjskiej kulturze. Mowa tu o licznych przykładach nieuczciwych, skąpych, okrutnych i bezwzględnych w dążeniu do osiągnięcia celów kapitalistów w literaturze
klasycznej oraz współczesnej. Można także zauważyć, iż w ostatnich latach biznesmeni stali się jednymi z ulubionych postaci masowej kultury popularnej; na
ekranie oraz na kartach bestsellerów niemal na każdym kroku pojawiają się figury „nowych ruskich” – złodziei, zabójców, oszustów i bandytów, którzy dorabiają się milionów dzięki swej przestępczej działalności.
Podczas gdy w większości państw o bogatej tradycji gospodarki rynkowej
przedsiębiorców i przedsiębiorczość traktuje się jako akcelerator wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz główne źródło pozytywnych zmian zachodzących
w gospodarce, w Rosji nadal dominuje pogląd o kontaktach biznesmenów ze
światem przestępczym i ich destrukcyjnej działalności. Natomiast przymiotnik
„przedsiębiorczy” wcale nie budzi pozytywnych emocji, choć z punku widzenia
nauk o zarządzaniu w turbulentnych warunkach otoczenia zewnętrznego nie
tylko korporacje, ale wszyscy ludzie powinni być zorientowani na przedsiębiorczość. Jest to bowiem „jeden z najistotniejszych atrybutów rynkowego modelu
gospodarowania” [Piecuch 2010: 9].
Proces gospodarowania, który bardzo silnie związany jest z przedsiębiorczością, istnieje od zarania dziejów. Historia rosyjskiej działalności gospodarczej
obejmuje ponad tysiąc lat i choć różne okoliczności polityczne, prawne i społeczne nie zawsze jej sprzyjały, aktywność kupców pozytywnie wpływała na
procesy rozwoju gospodarczego państwa. Wielcy reformatorzy, tacy jak Piotr I
czy Katarzyna II, dostrzegali konieczność znoszenia ograniczeń dla działalności
76
gospodarczej, jednak przełomowym momentem dla przedsiębiorców było zniesienie prawa pańszczyźnianego i inne reformy końca XIX w., które istotnie
wpłynęły na rozwój przemysłu. Po I wojnie światowej oraz wojnie domowej
w Rosji gospodarka narodowa była w fatalnej kondycji. W jej odbudowie znaczącą rolę odegrała Nowa Ekonomiczna Polityka, która oznaczała częściowe
wprowadzenie mechanizmów rynkowych, a co za tym idzie, ożywienie działalności gospodarczej. Jednakże całkowite odrzucenie NEP-u w 1929 r. i zastąpienie jej założeń systemem gospodarki nakładczo-rozdzielczej na długie lata odcięło swobodny dostęp obywateli do procesów gospodarczych oraz skutecznie
wpłynęło na zanik ducha przedsiębiorczości w społeczeństwie.
Jednym z istotnych celów sowieckiej ideologii i propagandy było wpojenie
obywatelom ZSRR negatywnego wyobrażenia o kapitaliście i jego działalności.
Znaczącą rolę w osiągnięciu tego celu odegrała literatura rosyjska epoki socrealizmu, która dostarczyła wielu negatywnych obrazów przedsiębiorcy. Takich
przykładów, szczególnie eksponowanych przez sowieckie szkolnictwo, nie brakuje także w rosyjskiej literaturze klasycznej. Wpłynęły one na stereotypowe
myślenie o działalności gospodarczej, kupcach, kapitalistach i przedsiębiorcach,
które utrzymuje się po dziś dzień w świadomości rosyjskiego społeczeństwa.
Tworzenie się zrębów gospodarki rynkowej w Rosji w latach 90. XX w. nie pociągnęło za sobą zmian poglądów na temat działalności biznesowej. Przeciwnie,
burzliwość i niepewność społeczna, polityczna i gospodarcza tego okresu
utwierdziły wielu obywateli Rosji w przekonaniu o ścisłym powiązaniu przedsiębiorców ze światem przestępczym. Co więcej, wielu biznesmenów pogląd ten
podzielało, uznając stereotyp za normę. Być może stało się to przyczyną nieugruntowania podstawowych zasad, którymi powinien kierować się uczciwy
przedsiębiorca, tzw. etycznego kodeksu biznesmena, co w państwach Europy
Zachodniej jest obecnie priorytetem.
W literaturze rosyjskiej, począwszy od XIX w., w wielu wątkach przejawia
się postać przedsiębiorcy, obrazując nie tylko społeczną transformację burżuazji,
ale także rozwój przedsiębiorczości i uprzemysłowienia. W wielu utworach obraz kupca, ziemianina czy biznesmena kłóci się z pojęciem przedsiębiorcy, jako
jednostki twórczej, wykazującej zdolność do podejmowania ryzyka w celu wygospodarowania wartości dodanej. Inteligencja twórcza odnosiła się do kapitalistów, głównie wytykając im wady, ganiąc za wyzysk i amoralny tryb życia. Zdarzają się jednak nieliczni pozytywni bohaterowie ze świata biznesu, lecz o nich
w czasach socjalizmu nie wspominano.
Ze względu na obszerność tematu w niniejszej pracy szerzej omówione zostaną tylko niektóre z wielu przykładów postaci zajmujących się działalnością
gospodarczą ukazanych w twórczości pisarzy rosyjskich.
Jednym z pierwszych literatów, który bohaterami swoich utworów uczynił
ludzi ze środowiska kupieckiego, był Piotr Pławilszczikow (komedia Sklepikarz
– Сиделец 1803). Autor skupia się zarówno na negatywnych, jak i pozytywnych
77
cechach kupców, podkreślając ich znaczenie w gospodarczym i kulturalnym
rozwoju kraju.
W swojej satyrycznej twórczości tematu bogactwa i nieuczciwych przedsiębiorców nie pomija poeta i bajkopisarz Iwan Kryłow w takich utworach, jak:
Bogacz i szewc (Откупщик и сапожник 1811) oraz Kupiec (Купец 1830).
W pierwszym z nich prezentuje obraz życia bogatego kupca, który pławi się
w rozkoszach tego świata, a jego jedynym problemem jest bezsenność i strach,
że zostanie okradziony. Zmartwienie to udziela się także biednemu, ale szczęśliwemu do tej pory szewcowi, którego bogacz przekupił workiem pieniędzy.
W bajce Kupiec autor ukazuje zepsucie i amoralność środowiska kupieckiego,
dorabianie się cudzym kosztem, na oszustwie i naciąganiu innych.
Przykład idealnego przedsiębiorcy pojawia się w Martwych duszach (Мертвые души 1842) Nikołaja Gogola, choć nie brak tu także krytyki wielu ziemian
[Зарубина 2003: 102]. Kostanżogło, obszarnik-przedsiębiorca, to człowiek
o wyrazistej osobowości i silnym charakterze, który kocha to, co robi, widzi
w swojej pracy sens życia i źródło zadowolenia. Szczęścia nie dają mu pieniądze
i zysk, ale sam proces gospodarowania, który jest aktem twórczym i rozwojowym, a przy tym bohater żyje skromnie, ciesząc się dziełem swoich rąk.
Pozytywny obraz przedsiębiorcy zaprezentował Iwan Gonczarow w powieści Obłomow (Обломов 1859), gdzie Sztolc, Niemiec z pochodzenia, jest zupełnym zaprzeczeniem bohatera tytułowego. W przeciwieństwie do leniwego ziemianina Obłomowa, Sztolc to pracowity, zdecydowany, zaradny, energiczny
i przedsiębiorczy człowiek o szerokich horyzontach. Zawdzięcza to nie tylko
sobie, ale także rodzicom: ojcu, który cenił pracę, dyscyplinę i racjonalizm, oraz
matce, która uwrażliwiała go na piękno. W utworze nie znajdziemy informacji
o rodzaju działalności, którą zajmuje się ten bohater, dowiemy się jednak, jak
wiele dzięki niej osiągnął.
Motyw przedsiębiorcy, mniej lub bardziej bezpośrednio, pojawia się także
w twórczości Nikołaja Niekrasowa: Trzy strony świata (Три страны света 1848–
1849), Kolej żelazna (Железная дорога 1864), Komu się na Rusi dobrze dzieje
(Кому на Руси жить хорошо 1863–1865) i Współcześni (Современники 1875).
Niekrasow ukazuje ludzi interesu z różnych stron, często jest to obraz ironiczny,
poeta podkreśla złożony i konfliktowy charakter środowiska kapitalistów. Kupiec,
wchodząc do tego świata, staje się jego częścią, zwykle zapominając o normach
moralnych i etyce. Na tle negatywnych cech rosyjskich kupców i burżuazji dają się
także dostrzec ich zalety – przedsiębiorczość, aktywność i energiczność.
Tematykę moskiewskiego kupiectwa w swoich utworach scenicznych podejmuje Aleksander Ostrowski, dramaturg i naukowiec. W swojej pierwszej
sztuce Do wójta nie pójdziemy (Свои люди – сочтемся 1849) wiernie odtworzył
przywary przedstawicieli przemysłu i burżuazji zajmującej się handlem. Najgłośniejszy utwór Ostrowskiego Burza (Гроза 1859) dowodzi, że dramaturg widzi
wady nie tylko kupców, choć Dikoj jest wyjątkowo zepsutym i chciwym czło78
wiekiem, ale wszystkich warstw społecznych. Postaci zajmujące się handlem
odnajdujemy także w takich utworach dramaturga, jak: Wściekłe pieniądze (Бешенные деньги 1870) , Wilki i owce (Волки и овцы 1875), Ostatnia ofiara (Последняя жертва 1878), Panna bez posagu (Бесприданница 1878) i innych.
Należy jednak podkreślić, że Ostrowski stara się obiektywnie oceniać rzeczywistość, dostrzega również pozytywne cechy przedstawicieli kupiectwa, takie jak
pracowitość i wytrwałość.
Gleb Uspieński, bezkompromisowy krytyk przywar rosyjskich przedsiębiorców, w utworach Chore sumienie (Больная совесть 1873), Książeczka czekowa
(Книжка чеков 1874) i Burżuj (Буржуй 1885) starał się przedstawić istotę rozwoju kapitalizmu, który przeobraża człowieka w wyrachowanego materialistę,
zabijając wszelkie uczucia i niszcząc wszystko, co spotyka na swej drodze.
Zbudowane w opustoszałych miejscowościach fabryki pochłaniają żywe istoty
ze wszystkimi ich nadziejami, marzeniami, z miłością i nienawiścią, zamieniając
każdego w człowieka-hrywnę, człowieka-półrublówkę, aż do człowieka-rubla, odbierając wszystkie życiowe soki i nie zostawiając wspomnień o przeszłości i złudzeń odnośnie przyszłości [Зарубина 2003: 103].
W opowiadaniu Burżuj Uspieński przeciwstawia idei aktywnego kapitalisty,
tworzącego nową wartość w duchu przedsiębiorczości, typ burżuja, który pojawił się w Rosji po reformie pańszczyźnianej. Dobrobyt, w którym pławią się
burżuje, to wynik przypadku, a nie rezultat ich ciężkiej pracy, poświęcenia, gospodarności i przedsiębiorczości.
W swojej twórczości negatywny obraz świata handlu i przemysłu przedstawili Michaił Sałtykow-Szczedrin (Что такое коммерция) oraz Andriej Mielnikow-Pieczerski (W lasach – В лесах 1868–1874, W górach – На горах 1875–
1881). Piotr Boborykin natomiast, szeroko prezentując panoramę rosyjskiego
ziemiaństwa, kupiectwa i inteligencji, ukazuje zarówno negatywne, jak i pozytywne ich cechy (Przedsiębiorcy – Дельцы 1873, Chińskie miasto – Китайгород 1882, Wasilij Tiorkin – Василий Теркин 1892).
Dmitrij Mamin-Sibiriak w swojej pierwszej powieści Miliony Priwałowa
(Приваловские миллионы 1883) wskazuje na niejasne pochodzenie majątku
bogatych kupców i związki przedsiębiorców ze światem przestępczym, prezentuje także moralny upadek tego stanu społecznego: pijaństwo, hulanki, skandale,
burdy i libacje. Autor opisuje szereg rodów kupieckich, w tym ród Priwałowów,
pławiących się w rozkoszach i prowadzących bezmyślny, rozrzutny tryb życia,
co doprowadziło do strat finansowych, a nawet bankructwa przedsiębiorstw oraz
upadku kupieckich dworów. Z kolei w powieści Chleb (Хлеб 1895) MaminaSibiriaka dostrzegamy upadek moralny przedstawicieli świata kapitalizmu, zacieranie się w świecie biznesu granicy między dobrem i złem, wyzysk przez
przedsiębiorców słabszych od siebie i brak skrupułów w dążeniu do osiągnięcia
jak największych zysków.
79
Podobnie do tego zagadnienia podchodzi Antoni Czechow w opowiadaniu
Przypadek z praktyki (Случай из практики (1898), gdzie ubolewa nad ogromnym wyzyskiem i złymi warunkami w fabrykach oraz nierównym podziałem
dóbr pomiędzy pracowników i kapitalistów. Postać kupca występuje również
u Czechowa w dramacie Wiśniowy sad (Вишневый сад 1903), gdzie pochodzący
z chłopstwa Łopachin, w porównaniu z innymi bohaterami, wykazuje się niezwykłą pracowitością, logiką, aktywnością, śmiałością i przedsiębiorczością.
Bohater swoją pozycję ekonomiczną zawdzięcza własnej ciężkiej pracy i poświęceniu. Jednakże za tymi cechami kryje się coś jeszcze – bezwzględność
i bezkompromisowość w dążeniu do celu. Czechow, jako obserwator i realista, na
przykładzie Łopachina stara się uwidocznić sprzeczności w środowisku młodego
pokolenia przedsiębiorców. Z jednej strony są to dobre cechy natury ludzkiej,
a z drugiej chciwość, pragnienie bogacenia się i chęć zysku nawet kosztem innych.
Tytułowy bohater powieści Maksyma Gorkiego Foma Gordiejew (Фома Гордеев 1899) dziedziczy po ojcu majątek i rodzinny biznes. Ignacy Gordiejew to
przykład przedsiębiorcy-pasjonata, dla którego znaczenie ma sama praca i radość
z niej płynąca, a nie zysk i szybkość bogacenia się. Jego syn Foma to nietypowy
kupiec, świadomy tego, że środowisko, którego jest przedstawicielem, jest nasycone złem, chciwością i działalnością przestępczą. „Ta cała praca to wielkie oszustwo… Znam ludzi interesu. No i co? Naumyślnie się kręcą, niby pracują, żeby nie
widzieć samych siebie. Chowają się jak diabły…” [Gorki 1951: 188–189] – próbuje wykrzyczeć swój protest przeciw stylowi życia kupców Foma. Z ust Gordiejewa
pada także ostre oskarżenie wobec przedsiębiorców:
Coście wy stworzyli? Nie stworzyliście życia, lecz – więzienie… Nie zaprowadziliście na ziemi ładu – lecz zakuliście w łańcuchy człowieka… Duszno tu, ciasno,
człowiek żywy nie ma czym oddychać… Ginie człowiek! Jesteście mordercami…
[Gorki 1951: 278].
Wszystko to jest Fomie obce i, chociaż próbuje kontynuować dzieło swojego ojca, nie potrafi odnaleźć się w świecie fałszu, oszustwa i wyzysku, a pieniądze nie dają mu szczęścia. Szuka sensu i celu swojego istnienia, nie znajdując go
w dotychczasowym życiu.
W powieści Gorkiego działalność gospodarcza starszego pokolenia kupców
nosi znamiona upadku moralnego, oszustw, eksploatacji robotników oraz przestępstw na szeroką skalę:
Oto Łup Rieznikow – rozpoczął swoją karierę jako właściciel domu publicznego
i wzbogacił się jakoś nagle. Mówią, że udusił jednego ze swoich gości, bogatego
kupca z Syberii… Zubow za młodu zajmował się skupowaniem chłopskiej przędzy.
Dwa razy bankrutował… Kononow przed dwudziestu laty był sądzony za podpalenie,
teraz zaś jest oskarżony o uwiedzenie małoletniej. (…) Wśród tych ludzi nie ma prawie nikogo, o kim by Foma nie wiedział, że popełnił jakieś przestępstwo [Gorki
1951: 268–269].
80
Ten sam temat Gorki podejmuje w powieści Artamonow i synowie (Дело
Артамоновых 1925) opowiadającej o trzech pokoleniach burżuazyjnej rodziny
i procesie moralnej degradacji kupców w dobie rozwoju kapitalizmu. Na podstawie historii rodu Artamonowów – ojca, jego trzech synów i ich rodzin, Gorki
stworzył artystyczny obraz rosyjskiej burżuazji od jej nagłego pojawienia się,
krótkiego królowania aż do upadku. Pisarz na przykładzie Piotra Artamonowa
dowodzi, iż kapitaliści zorientowani na zysk często pozbawieni są ideałów, co
prowadzi do ich duchowego kryzysu, a następnie do podupadania przedsiębiorstw. Piotr w interesach był ostrożny i lękliwy, nie pojmował sensu swojej
pracy, która była dla niego ciężarem, czymś obcym i wrogim.
Czasem, zmęczony fabrycznymi kłopotami, miał wrażenie, że znalazł się w zimnym
obłoku jakiejś szczególnej, niepojętej nudy; w takich chwilach wydawało mu się, że fabryka jest kamiennym, a jednak żywym zwierzęciem, które skuliło się, przypadło do
ziemi, rzucając na nią swój cień niby skrzydła, wznosząc do góry komin niby ogon;
pysk zwierzęcia jest tępy i straszny, w dzień okna błyszczą jak zęby z lodu, a w zimowe
wieczory szczerzą się wściekle jak rozpalone do czerwoności żelazo [Gorki 1977: 77].
Założyciel fabryki Ilia umiera jakże symboliczną śmiercią – ginie we własnej fabryce, po nadludzkim wysiłku przy przetaczaniu ogromnego, żelaznego
kotła. Ojciec rodu Artamonowów energicznie i z pasją budował swoje przedsiębiorstwo, tworząc również infrastrukturę i wpływając na rozwój gospodarczy
regionu. Cech tych nie przejęli natomiast jego synowie – Piotr nienawidzi swojej
pracy i robotników, szuka zapomnienia w alkoholu i skandalach.
W utworze Rzeka Posępna (Угрюм-река 1918–1932) Wieczysława Szyszkowa główny bohater, przedsiębiorca Prochor Gromow, nie dostrzega żadnych
wartości, ideałów, jest typowym materialistą, a przy tym bezwzględnym cynikiem. Jest utalentowanym, energicznym przedsiębiorcą, który marzy o gospodarczym podboju Syberii. Wszystkie jego działania: budowa fabryk i infrastruktury są zorientowane na osiągnięcie jak największego zysku, nie mają natomiast
na celu poprawy życia miejscowej ludności [Зарубина 2003: 103]. Robotnicy są
dla niego jedynie środkiem do osiągnięcia bogactwa, a siebie uważa za pana
życia i śmierci. Zachłanność i brak jakichkolwiek skrupułów w dążeniu do własnych celów doprowadza przedsiębiorcę do choroby psychicznej.
Aleksander Serafimowicz w powieści Miasto na stepie (Город в степи
1907–1910) opowiada historię powstania i rozwoju przemysłowego miasta, które zostało wybudowane na bezludnym stepie. W realistyczny sposób ukazuje
świat kapitalistów, eksploatacyjną działalność rosyjskiej burżuazji i jej stosunki
z proletariatem. Przedsiębiorców cechuje nie tylko chciwość i pazerność, ale także
amoralność, nierespektowanie zasad etyki w biznesie i w życiu codziennym.
Pozytywny obraz bohatera-przedsiębiorcy stworzył Ilia Szmielow w utworze Lato Pańskie (Лето Господне 1927–1948). Siergiej Iwanowicz to człowiek
uczciwy, szanujący pieniądze, ale również ludzi. „Główne zasady jego życia to
81
nie obrażać innych, żyć zgodnie z sumieniem i Bożym prawem” [Милехина
2005: 109]. Swoich współpracowników traktuje jak członków rodziny, a najważniejszy jest nie zysk, ale praca i dzieło, które dzięki niej powstaje.
Literatura klasyczna poddała rosyjskich przedsiębiorców ostrej krytyce,
a pozytywnego bohatera z tego środowiska można spotkać znacznie rzadziej niż
nacechowanego negatywnie. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, iż właśnie
negatywne strony życia kapitalizmu przyciągały szczególną uwagę pisarzy pełniących rolę nauczycieli i moralizatorów. Opisane przykłady z pewnością miały
w Rosji miejsce, jednakże należy je traktować nie jak normę, lecz jako wyjątek.
Dowodzą tego liczne publikacje, wspomnienia, pamiętniki oraz notatki uczestników działalności gospodarczej w Rosji oraz osób, które bardzo dobrze znały
środowisko biznesowe [Милехина 2005: 110]. Przykładem takich dzieł są
wspomnienia rosyjskiego przedsiębiorcy Pawła Buryszkina Kupiecka Moskwa
(Москва купеческая), w których oprócz historii, stylu życia i gospodarowania
kupiectwa rosyjskiego od czasów średniowiecza przedstawiał sylwetki wielu
współczesnych sobie przedsiębiorców i sytuację gospodarczą kraju do 1917 roku. Dużo uwagi poświęcił Buryszkin działalności dobroczynnej kupców, mecenatowi i wkładowi w rozwój infrastruktury i kultury narodowej. Opis wielu aktywnych, doświadczonych przedsiębiorców, ich działalności biznesowej, ale
także społecznej i dobroczynnej odnajdziemy również w książce Najwybitniejsi
przedsiębiorcy rosyjscy (Самые знаменитые предприниматели России) Iriny
Musskiej. Coraz częściej pojawiają się też artykuły i referaty na temat przedsiębiorczości, działalności gospodarczej biznesmenów, którzy osiągnęli sukces
dzięki pracowitości, pomysłowości i innowacyjności. Pozytywny obraz przedsiębiorcy i jego wpływ na rozwój gospodarczy kraju odnajdziemy we współczesnej publicystyce, np. w takich magazynach, jak: „Kariera”, „Profil”, „Infobiznes”, „Kompania” i innych.
W literaturze współczesnej postać przedsiębiorcy oraz świat biznesu pojawia
się bardzo często, szczególnie w powieściach sensacyjnych, kryminalnych i detektywistycznych, np. Borysa Akunina czy Darii Doncowej. Jest to jednak obraz,
który spełnia raczej rolę tła dla wartkiej, trzymającej w napięciu akcji, aniżeli
służy przedstawieniu losów konkretnego przedsiębiorcy czy firmy. Jest on także
daleki od rzeczywistości, prezentujący biznesmenów jako bandytów, zabójców,
złodziei i oszustów. Podobnie świat biznesu ukazany jest w rosyjskim kinie
ostatnich lat, gdzie na ekranie pojawiają się milionerzy-bandyci i mafiozi, których życie upływa na przyjemnościach i działalności przestępczej, natomiast ich
nieuczciwy biznes pojawia się gdzieś w tle ( Bandycki Petersburg – Бандитский Петербург, Antykiler – Антикиллер, Urodziny burżuja – День рождения буржуя, Бригада, Next i inne). Podobnie jak w epoce komunizmu, tak
i w dzisiejszych czasach zawód przedsiębiorcy, „którego istotę stanowi nie oszustwo, nie zysk, nie rozbój, a ciężka praca, literatura i kino prezentuje masowemu
czytelnikowi i widzowi w zniekształconej formie” [Милехина 2005: 112].
82
Jednakże niektórzy współcześni przedstawiciele inteligencji twórczej starają
się wnikać w przemiany i procesy zachodzące na wolnym rynku, odpowiednio je
interpretować i wykorzystywać w kreacji literackiej. Aleksander Sołżenicyn
w opowiadaniu Przełomy (На изломах 1996) zaprezentował obiektywny obraz
rzeczywistości i warunków, w jakich funkcjonowała i rozwijała się gospodarka:
przemysł i usługi, począwszy od końca drugiej wojny światowej, poprzez lata
gospodarki centralnie planowanej, burzliwy okres pieriestrojki i rozpadu ZSRR,
aż do prywatyzacji i urynkowienia procesów gospodarczych.
Jednym z bohaterów jest pracowity i utalentowany działacz WPK (Wojennopromyszliennyj komplieks) Jemcow, który całkowicie poświęcił się pracy, fabryce. Mimo wielu problemów i kryzysów, zarówno społecznych, finansowych,
gospodarczych, jak i politycznych, dzięki mobilizacji, pracowitości i pomysłowości udało mu się przetrwać w bezwzględnym świecie biznesu.
Druga część opowiadania to historia młodego fizyka Aleksieja Tołkowianowa, którego wejście w dorosłe życie zbiegło się z przemianami politycznogospodarczymi Rosji lat 90. Były to czasy, kiedy powstało bardzo dużo nowych
firm, rozpoczęła się era własności prywatnej, era kupna-sprzedaży, giełdy papierów wartościowych i kursów walut – a wszystko to w warunkach chaosu prawnego i biurokracji. Wtedy to Aleksiej, pozyskując kapitał od inwestora, wraz
z dwoma kolegami zakłada i prowadzi bank. Nie jest to jednak proste zadanie.
Licencję na otwarcie banku można zdobyć jedynie, dając łapówkę urzędnikowi,
a i tak powodzenie biznesu zależy od chwiejnej gospodarki, polityki i siatki kontaktów. Bohaterowi nie podoba się, iż jest zmuszony uciekać się do nieuczciwych chwytów, aby utrzymać bank na rynku. Wierzy, że nadejdą czasy, gdy będzie można zmyć z siebie grzechy, odkupić je działalnością dobroczynną i nie
plamić się więcej oszustwem. Aleksieja przytłacza także działalność aparatu
państwowego – panosząca się biurokracja, wysokie podatki i niekorzystne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości. Wszystko to zmusza go do omijania przepisów prawnych. Ale nie są to jedyne zmartwienia młodego biznesmena, który
cudem uchodzi z życiem. Zamachu na bankiera dopuścił się konkurent, który
w ten sposób zamierzał wyeliminować Tołkowianowa z życia gospodarczego
regionu. Niestety, Aleksiej nie może liczyć na pomoc i ochronę organów prawa
i bezpieczeństwa publicznego. Bankier odnosi jednak sukces dzięki determinacji,
wytrwałości i pracowitości.
Postmodernistyczna powieść najbardziej poczytnego współczesnego pisarza
rosyjskiego Wiktora Pielewina Generation „P” (1999) to niezwykle interesujące
spojrzenie na przemiany społeczne, gospodarcze i polityczne lat 80. i 90. XX w.
Tytułowa generacja P to pokolenie Pepsi-Coli, która stała się swoistym symbolem zmian rzeczywistości rosyjskiej, kiedy to „Związek Radziecki, który zaczęto
modernizować i ulepszać (…), ulepszył się do tego stopnia, że przestał istnieć”
[Pielewin 2002: 13]. Główny bohater powieści, Wawilen Tatarski, ukończywszy
Instytut Literatury, próbuje odnaleźć się w nowym świecie, rozpoczyna pracę
83
w budce z papierosami jako sprzedawca. Praca była łatwa, ale stresująca: „Czasem do budki podchodzili początkujący bandyci i łamiącym się głosem żądali
zapłaty za ochronę” [Pielewin 2002: 18]. Pewnego dnia do Tatarskiego uśmiecha
się szczęście – spotyka kolegę ze studiów, który werbuje go do świata reklamy
i tak Wawilen zaczyna wymyślać chwytliwe slogany i pisać scenariusze reklamowe, stając się copywriterem.
Życzliwy przyjaciel tłumaczy Wawilenowi na czym polega funkcjonowanie
biznesu.
Człowiek bierze kredyt. Za ten kredyt wynajmuje biuro, kupuje dżipa cherokee
i osiem skrzynek smirnoffa. Kiedy smirnoff się kończy, okazuje się, że dżip jest rozbity, biuro zarzygane, a kredyt trzeba zwrócić. Wtedy bierze się drugi kredyt – trzy razy większy od pierwszego. Z tego spłaca się pierwszy kredyt, kupuje się dżipa grand
cherokee i szesnaście skrzynek absolutu [Pielewin 2002: 20].
Historia się powtarza, a później pozostają dwa warianty:
Jeżeli bank, w którym człowiek wziął kredyt jest bandycki, to w jakimś momencie człowiek zostaje zabity. Ponieważ innych banków u nas nie ma, tak właśnie najczęściej się dzieje. Jeżeli zaś, przeciwnie, człowiek sam jest bandytą, to ostatni kredyt
przerzuca na Bank Państwowy, Gosbank, i ogłasza upadłość [Pielewin 2002: 21].
W utworze Pielewina odnajdujemy obraz środowiska twórców reklamy, którzy, wpływając na potencjalnych konsumentów i manipulując ich umysłami,
kreują gusty i preferencje w zależności od zamówienia. Copywriterzy tworzą
zorganizowaną siatkę, manipulują swoimi klientami, wyłudzając od nich jak
największe sumy pieniędzy. Ci zresztą też nie są bez skazy – to początkujący
biznesmeni i pseudobiznesmeni, których kartę przetargową stanowi szantaż
i broń. Tatarski, robiąc zawrotną karierę w świecie reklamy, dociera do „centrum
dowodzenia”. Okazuje się, że dotychczasowe wyobrażenia copywritera o świecie są złudą i zwykłą mistyfikacją. Wpływowi politycy i wielki biznes na czele
z oligarchami nie istnieją, są tylko symulacjami telewizyjnymi, a światem rządzą
media i reklama.
Powieść Bolszaja pajka (Большая пайка 1999) napisana przez Julija Dubowa, pisarza, uczonego i przedsiębiorcę, który jest obecnie oskarżony o oszustwa
finansowe i poszukiwany listem gończym, to niezwykle interesujący opis powstawania fortun w Rosji w okresie pieriestrojki i na początku lat 90., wzbogacony ciekawą fabułą. To pierwsza powieść sensacyjna o rosyjskim biznesie od
momentu jego formowania się w warunkach wolnorynkowych napisana przez
biznesmena doskonale orientującego się w środowisku przedsiębiorców i realiach gospodarczo-politycznych tego okresu. Dubow był zastępcą dyrektora
generalnego korporacji Logowaz zajmującej się handlem samochodami marki
Waz. Był także jednym z najbliższych współpracowników Borysa Bieriezowskiego, doktora nauk matematyczno-fizycznych, polityka, założyciela firmy
Logowaz, skazanego razem z Dubowem za przywłaszczenie 140 milionów rubli
84
i ukrywającego się za granicą. J. Dubow, jako przedstawiciel przedsiębiorcówoligarchów, w powieści Bolszaja pajka przedstawił obraz funkcjonowania biznesu w Rosji od środka. To historia o wierze, zaufaniu, miłości, nienawiści, o władzy, sile pieniądza i o tym, jak „robi się” gigantyczne pieniądze we współczesnej
Rosji. Na jej motywach powstał film Oligarcha, który natychmiast stał się przebojem na rynku kinowym.
Pierwowzorem głównego bohatera utworu Płatona Makowskiego jest Borys
Bieriezowski. To geniusz nie tylko na polu nauki, ale prawdziwy geniuszprzedsiębiorca, niezwykle utalentowany i potrafiący wykorzystać swoje zdolności, aby w ciągu kilkunastu lat stać się najbogatszym człowiekiem w Rosji. Fabuła powieści zawiera kilka historii o tragicznych losach przyjaciół, współpracowników Płatona. Młodzi matematycy i inżynierowie dojrzewający w ZSRR,
wykorzystując przemiany pieriestrojki i zmianę ustroju, decydują się na rozpoczęcie działalności biznesowej. Okazuje się, że w biznesie nie ma przyjaciół,
a wzajemnych stosunków nie można budować na zaufaniu, a żeby przetrwać
w tym brutalnym, bezkompromisowym świecie, trzeba omijać prawo, współpracować zarówno ze światem przestępczym, jak i ze skorumpowaną administracją
państwową. Taki biznes nie ma nic wspólnego z duchem przedsiębiorczości, jest
to dżungla, w której przetrwają tylko najsilniejsze, najbardziej wyrachowane
jednostki. Dlatego też giną bohaterowie, którzy nie zmienili swojego stosunku do
rzeczywistości, i dla których ważniejsza od bogactwa była przyjaźń i wdzięczność.
Ci zaś, którymi zawładnęła żądza władzy i pieniądza, przeistaczają się w „rekinów
biznesu”, a zdrada, spisek i oszustwo nie są im obce.
W powieści ukazane są bardzo silne zależności świata biznesu od świata polityki i odwrotnie. Z jednej strony wpływ oligarchów na media i zmiany personalne w polityce, protegowanie na najważniejsze urzędy państwowe swoich
faworytów, a z drugiej strony zależność przedsiębiorstw od decyzji urzędników
różnego szczebla i rola Kremla w układzie sił na „wolnym” rynku.
Inny aspekt działalności wielkiego biznesu naświetla thriller polityczny
Operacja Heksogen (Господин Гексоген 2001) Aleksandra Prochanowa. Opowiada on o autentycznych wydarzeniach i postaciach rzeczywistych (politykach,
agentach wywiadu i oligarchach) w Rosji lat 90. XX w. Prototypami postaci
w utworze są m.in. Borys Jelcyn, Tatiana Diaczenko, Borys Bieriezowski, Władimir Gusinski i Władimir Putin. Główny bohater powieści, dymisjonowany
generał wywiadu Wiktor Biełosielcew (porte-parole Prochanowa), zostaje wciągnięty w spisek polityczny przez byłych kolegów z KGB, którzy walczą
o wpływy z inną organizacją wywiadowczą. Manipulują i kierują zachowaniami
magnatów biznesu, a z ich pomocą wpływają na rosyjskie władze. Byli generałowie KGB, chcąc przejąć władzę nad światem, zaczynają od Rosji – dążą do jak
najszybszej zmiany dotychczasowego prezydenta i postawienia na jego miejsce
swojego człowieka, Wybrańca. To bardzo wpływowi i niebezpieczni przestępcy,
którzy, wykorzystując gęstą siatkę kontaktów, rzeczywiście kierują procesami
85
gospodarczymi, przepływami finansowymi, wielkimi korporacjami i decyzjami
ich dyrektorów: „Za każdym znaczącym politykiem, fartownym biznesmenem,
ostrym dziennikarzem stoi nasz człowiek” [Prochanow 2005: 33]. Do celu dążą
bezwzględnie, używając wszelkich środków, łącznie z zabójstwami, porwaniami,
szantażem, wywoływaniem konfliktów zbrojnych i organizowaniem zamachów
terrorystycznych, likwidując wszystkich i wszystko, co stoi na ich drodze do
sukcesu.
W powieści z rozmachem ukazany jest świat biznesu, który nie ma nic
wspólnego z uczciwą pracą i pozytywnymi cechami przedsiębiorcy, a reprezentują go dwaj oligarchowie – bliski współpracownik prezydenta Zariecki i mediamagnat Astros. „Potentaci władali nieprzebranymi bogactwami, posiadali własne
telewizje, podporządkowywali sobie partie polityczne, siły specjalne, komitety
i ministerstwa w rządzie” [Prochanow 2005: 23]. Doradcami i współpracownikami tychże biznesmenów byli emerytowani generałowie KGB, którzy budowali
milionowe imperia magnatów, by następnie ich wykorzystać, przejąć wpływy
i zlikwidować. Zarieckiemu pomagał Kopiejko, zaś Astrosowi generał Burawkow.
kiedy jak grzyby po deszczu zaczęły mnożyć się koncerny, korporacje, banki, podjadając swoimi grzybniami co lepsze kąski kraju, Kopiejko pojawił się jako doradca
króla nafty. Pomagał mu połykać firmy rywali, przejmować rurociągi, zakłady
i zbiorniki ropy naftowej, likwidować konkurentów, przy czym jedni bankrutowali,
a inni płonęli w wysadzanych dżipach lub leżeli w kostnicach z postrzałowymi ranami w głowach [Prochanow 2005: 17].
Przez członków organizacji wywiadowczej, biznesmenów i polityków
przemawia egoizm, chciwość i żądza władzy. Mają za nic dobro obywateli
i jakiekolwiek normy etyczne, które są ważne dla głównego bohatera. Biełosielcew, całkowicie oddany służbie Rosji, zostaje jednak nieświadomie wciągnięty
w grę o wielkie pieniądze i wielkie wpływy. W zamian za pomoc wywiad oferuje
mu akcje najbardziej dochodowych korporacji oraz stanowisko prezesa rady
dyrektorów dużego banku. Biełosielcewa nie interesują jednak sprawy materialne, a jedynie pokój i dobrobyt w kraju.
W opowiadaniu Wiktorii Tokariwy Zamiast mnie (Вместо меня 1995) bogacz, który w ciągu swojego długiego życia, oprócz zarabiania dużych pieniędzy
w Anglii, pławił się w luksusach, dużo pił i bawił się, a dziś jako schorowany
staruszek jeździ na wózku inwalidzkim. Wraca do Rosji, kraju swojego dzieciństwa i szuka towarzysza podróży do rodzinnego domu. Proponuje ogromną sumę
pieniędzy młodemu reżyserowi teatralnemu Dimie, który przystaje na propozycję milionera, by towarzyszyć mu w rejsie. Szybko jednak wycofuje się z kontraktu, zdając sobie sprawę, czego tak naprawdę oczekuje staruszek. Chce on,
aby Dima robił to, czego bogaczowi ze względu na stan zdrowia robić nie wolno,
a na co ma ochotę. Pragnie znów poczuć się młodym i szczęśliwym człowiekiem, pić, jeść, tańczyć i uwodzić kobiety. Egoistyczny i pewny siebie staruszek
mniema, iż kupi duszę młodzieńca. Nie osiąga jednak swojego celu.
86
W utworze występuje jeszcze jedna postać związana z biznesem, a raczej
działalnością przestępczą pod maską kierowania przedsiębiorstwem. Człowiek
ten handluje narkotykami, a dla osiągnięcia swoich celów używa przemocy, nie
cofa się przed najgorszą zbrodnią.
Motyw sparaliżowanego biznesmena odnajdujemy też u innej współczesnej
pisarki Ludmiły Ulickiej w opowiadaniu Cju-jurich (Цю-юрих 2002). Bohaterka
utworu, dobroduszna i sprytna Lidia, stara się zwrócić na siebie uwagę bogatego
przedsiębiorcy, przedstawiciela szwajcarskiej firmy. Uczy się niemieckiego, wykorzystuje wszystkie swoje zalety i zdolności, aż w końcu udaje jej się zwabić i oczarować Szwajcara. Ten zaś, po rozwodzie z żoną, zaprasza Lidię do Zurichu, która
stara się odnaleźć w zupełnie innej rzeczywistości, gdzie warunki są zdecydowanie
lepsze niż w Rosji, ale na wszystko trzeba bardzo ciężko pracować. Lidia nie podejrzewała, że w bogatej Szwajcarii życie jest tak drogie. Po pewnym czasie,
zgromadziwszy kapitał początkowy, Martin wraz z Lidią zakładają restaurację.
Radość kobiety nie trwa jednak długo – jej towarzysz zostaje sparaliżowany,
a życie Lidii zamienia się w piekło. Oprócz opieki nad ciężko chorym mężem
dużo pracuje i uczy się, prawie nie sypia, obawiając się, że nie zdoła związać końca z końcem. Mimo to robi wszystko, aby utrzymać restaurację na rynku, co się jej
udaje. W końcu nadchodzi dzień, kiedy osiąga znaczny zysk, pozwalający na rozwój lokalu. Dzięki wytrwałości, poświęceniu i przedsiębiorczości Lidia odnosi
sukces. Niestety, w życiu prywatnym nie miała szczęścia.
Jak się okazuje, współczesna literatura rosyjska również surowo ocenia
przedsiębiorców, zwracając uwagę na nieetyczne zachowania, związki ze światem przestępczym, przekupywanie urzędników itd. Niektórzy autorzy słusznie
zauważają jednak, iż takie warunki tworzy sam rynek, a przedsiębiorcy, którzy
na niego wchodzą i próbują przetrwać, muszą nierzadko dostosować się do nieuczciwych zasad. Rosyjska gospodarka wolnorynkowa nie ma tak bogatych tradycji, jakie mają państwa Europy Zachodniej czy Stany Zjednoczone. „Dla zamkniętego społeczeństwa sowieckiego i jego sztywnego systemu priorytetów
zetknięcie się z zachodnim modelem światopoglądowym było druzgocące”
[Милехина 2004: 128]. W Rosji dopiero od kilku lat rozwijają się nauki o zarządzaniu i przedsiębiorstwie, powstaje coraz więcej szkół dla biznesmenów,
gdzie wykładana jest teoria przedsiębiorstwa, uczy się odpowiedzialności biznesowej i etyki w zarządzaniu. Bardzo ważne jest też upowszechnianie i wspieranie przedsiębiorczości, a także kreacja pozytywnego obrazu biznesmena, czego
kultura masowa nie ułatwia. Istotne znaczenie ma także rosyjska polityka gospodarcza. Rosja jako partner strategiczny Unii Europejskiej musi liczyć się z tym,
iż firmy zagraniczne uzależniają współpracę z tym krajem „od widocznego postępu w uproszczeniu biurokracji, w walce z korupcją, ustanawianiu racjonalnych i przewidywalnych zasad wprowadzania podatków importowych, ujednolicaniu norm i standardów” [Stuermer 2008: 158). Reformy i normalizacja procesów gospodarczych w Rosji leżą zatem w interesie tego państwa.
87
Pisarze rosyjscy w wielu utworach dali przykłady negatywnych zachowań
biznesmenów i uwarunkowań zewnętrznych gospodarki, które wpływają na
przedsiębiorczość w sposób destrukcyjny. Pojawiły się jednak obrazy jednostek
twórczych, utalentowanych i aktywach gospodarczo, a zmiany zachodzące we
współczesnej Rosji pozwalają wierzyć, iż takich przypadków będzie więcej.
Bibliografia
Дубов Ю., 2005, Большая пайка, Moskwa.
Gorki M., 1951, Foma Gordiejew, tłum. Pauszer-Klonowska G., Warszawa.
Gorki M., 1977, Artamonow i synowie, tłum. Wojtkiewicz S.S., Warszawa.
Улицкая Л., 2002, Цю-юрих, „Новый мир”, № 3, Moskwa.
Милехина Т.А., 2004, Образ предпринимателя в контексте ценностных изменений
российского общества [в:] Русский язык: исторические судьбы и современность, Moskwa.
Милехина Т.А., 2005, Образ предпринимателя в русской словесности, „Вестник ОГУ”, № 11,
Orenburg.
Piecuch T., 2010, Przedsiębiorczość: podstawy teoretyczne, Warszawa.
Pielewin W., 2002, Generation „P”, tłum. Rojewska-Olejarczuk E., Warszawa.
Prochanow A., 2005, Operacja Heksogen, tłum. Zych E., Warszawa.
Солженицын А., 1996, На изломах, „Новый мир”, № 6, Moskwa.
Stuermer M., 2008, Putin i odrodzenie Rosji, tłum. Madejski B., Wrocław.
Токарева В., 2008, Вместо меня, Moskwa.
Зарубина Н.Н., 2003, Российский предприниматель в художественной литературе XIXначале XX века, „Общественные науки и современность”, № 1, Moskwa.
ОБРАЗ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЯ В РУССКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
Резюме
В статье анализируется образ предпринимателя в русской литературе XIX и XX веков.
Доказывается, что на негативное восприятие предпринимательства в России влияют не
только связи некоторых бизнесменов с уголовным миром, но и образ предпринимообщений.
88
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Agata PĘKALA
STEREOTYP ROSJANINA W POLSCE
Ze stereotypami mamy do czynienia codziennie i raczej nie jesteśmy odporni na ich wpływy. Podczas wielu sytuacji kontaktów międzyludzkich stereotypy
są użyteczne i pełnią ważna rolę, gdyż są źródłem wskazówek pozwalających
kształtować relacje ze społeczeństwem, jednak nie zawsze tak jest. Najbardziej
zauważalnymi stereotypami są te negatywne, fałszywe lub zbyt uogólnione, które źle wpływają na nasze interakcje. Często też na podstawie stereotypów kształtują się nasze oczekiwania co do przedstawicieli danych grup, ich zachowania,
cech charakterystycznych, które często nie odpowiadają rzeczywistości [Stephan, Stephan 2003: 16].
Po raz pierwszy termin stereotypu został wprowadzony w 1922 r. do socjologii przez W. Lippmana w książce pt. Public opinion. Wg niego stereotyp to
„obraz umysłowy”, który pomaga zrozumieć społeczeństwu świat oraz ułatwia
radzenie sobie ze złożoną rzeczywistością.
Rzeczywisty świat jest za duży i zbyt skomplikowany; zbyt przemijający i zmienny,
by można było go bezpośrednio poznać. Nie jesteśmy w stanie dać sobie rady z taką
różnorodnością, z tak subtelnymi zmianami i kombinacjami, które mają miejsce. I ponieważ musimy działać w tym otoczeniu, musimy zrekonstruować je sobie w postaci
prostszego modelu, aby być w stanie je zrozumieć [Lippman 1922: 11].
Stereotyp wg definicji podanej przez Słownik języka polskiego to: „funkcjonujący w świadomości społecznej uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości” [Słownik języka…: http]. Zaś Толковый словарь Ожегова:
zawiera takie wyjaśnienie tego terminu: „прочно сложившийся, постоянный
образец чего-нибудь, стандарт” [Толковый словарь…: http] (tłum. wł. – A.P. –
„trwale powstały, stały wzorzec czegoś, standard”).
Stereotyp jest to więc opinia, która bazuje na ograniczonej liczbie informacji, klasyfikująca członków pewnej grupy jako posiadaczy tych samych cech. Ta
opinia jest później stosowana do innych osób z tej grupy, bez względu na to czy
dana jednostka, bądź też cała grupa, istotnie na nią zasługuje [Ruchlis 1999: 213].
89
Stereotyp Rosjanina jest jednym, obok stereotypu Żyda i Roma, z najbardziej rozpowszechnionych w naszym kraju. Z pewnością bardzo duży wpływ na
jego kształtowanie się miała historia oraz wzajemnie stosunki sąsiedzkie naszych
krajów, które w zależności od okoliczności funkcjonowały na zasadach przyjaźni
lub wrogości.
Początki kształtowania się stereotypu Rosjanina sięgają XVI wieku, kiedy
to oba nasze kraje posiadły wspólną granicę i prowadziły ze sobą nieustanne
wojny. Później w wieku XVIII i XIX rozwinął się obraz Rosjanina w Polsce.
Związane to było z rozbiorami kraju w latach 1772–1795, kiedy to Rzeczpospolita Obojga Narodów została podzielona między Rosję, Austrię i Prusy.
Wtedy to Polacy w Rosjanach widzieli głównie agresorów, najeźdźców, ludzi
okrutnych, brutalnych, tyranów, chcących zniszczyć ich ojczyznę. Wiek XIX to
nie tylko czas negatywnego stereotypu Rosjanina, ponieważ w pewnym momencie, po udzieleniu swobód obywatelskich dla Polaków po trzecim rozbiorze oraz po decyzji o utworzeniu Księstwa Warszawskiego, Polacy zaczęli
znacznie przychylniej odnosić się do Rosjan. Jednak okres powstań narodowych – listopadowego i styczniowego spowodował powrót do negatywnego
stereotypu Rosjanina – byli oni uważani za okrutników, łupieżców, ludzi agresywnych. Był to czas nie tylko walk, ale i wspólnego bytowania naszych narodów, kiedy to Polacy mogli obserwować Rosjan żyjących własnym, normalnym życiem. Główne cechy, jakie wtedy zauważono u Rosjan, to: serdeczność,
gotowość do zawierania przyjaźni, ale także skłonność do alkoholu, a także do
korupcji i dawania łapówek [Maciejewski 1998: 183–197]. Na początku wieku
XX oraz w okresie 20–lecia międzywojennego zaczął się zmieniać obraz Rosjan, jednak dalej rozwijał się antagonizm polsko-rosyjski, w związku z wojną
w roku 1920 i obawą przed falą komunizmu, który zagrażał nie tylko Polsce,
ale i Europie. Polacy wtedy przypisywali Rosjanom i Rosji takie cechy jak:
despotyzm, zaborczość, terror, przemoc, korupcja, zależność narodu od państwa. Tak oto na przestrzeni wieków kształtował się i zmieniał stereotyp Rosjanina, jednak, jak stwierdza J. Maciejewski, posiadał on pewne cechy wspólne, które charakteryzowały Rosjan w każdym okresie historii. Były to: pokora,
cierpliwość, znoszenie ucisków, niewoli, przemocy ze strony władzy [Maciejewski 1998: 183–197].
Stereotyp Rosjanina odzwierciedla się również w języku polskim, w przysłowiach, powiedzeniach czy dowcipach. Niestety, nie ma aż tylu przysłów
o Rosjanach, co o Żydach, jednak wspomnieć tu należy takie, jak: „Musi to na
Rusi, a u nas jak kto chce”, czy też: „Chytry jak Rusin”, „Cztery rzeczy nie do
rzeczy: noga w szczudle, a mysz w pudle, koza w sadzie, Rusin w radzie”, „Kto
Rusina oszuka, będzie mądr”, „Z Rusinem gadaj, a w zanadrzu kamień trzymaj”
[Kępiński 1990: 46]. Przysłowia te pokazują takie cechy Rosjan, jak przebiegłość, skłonność do fałszu, chytrość. Oprócz przysłów i powiedzeń także dowcipy ukazują nam stereotypowy obraz Rosjanina. Większość z nich przedstawia
90
skłonność tego narodu do alkoholu, szczególnie do wódki. Przykładem tego
może być następujący dowcip:
Trzech Rosjan popija wódkę. Na talerzyku leży kawałek chleba ze słoniną. Po
wypiciu każdy wącha chleb i odkłada z powrotem. Przychodzi czwarty, wypija wódkę, bierze chleb i zagryza. Na to pierwszy Rosjanin z wyrzutem: – A Ty co? Najeść
się przyszedłeś?1
W polskich dowcipach o Rosjanach zawarta jest również ich chęć posiadania wszystkiego co najlepsze, największe i najdroższe. Ilustrują to kawały o tak
zwanych „nowych ruskich”:
Rozmawia dwóch nowobogackich Rosjan: – Stary, jaką sobie furę kupiłem, ma
wszystkie najnowsze wypasy, dwa telewizory, pozłacana... – Taa, a ja sobie kupiłem
Wołgę.
– Wołga? A na co Ci ona? – Jak to na co, będę sobie po niej jachtem pływał2.
Kawały o Rosjanach ukazują więc takie ich cechy jak: skłonność do wódki
i jej nadużywania, wyrażają naszą niechęć do tego narodu, podkreślają brak kultury
i zacofanie cywilizacyjne [Bartmiński, Lappo, Majer-Baranowska 2002: 128–134].
Można zatem stwierdzić, że funkcjonujący w Polsce stereotyp Rosjanina jest
następujący: pije alkohol ( wódka), jest nieuczciwy, kradnie, żyje w biedzie, jest
niechlujny, zajmuje się handlem, przemytem, często uwikłany w korupcję. Jest
to człowiek typowej „szerokiej ruskiej duszy”, którego cechuje odwaga, szczerość, naiwność, upór, ambicja, uczuciowość, inteligencja, a także głupota jednocześnie. Polacy w Rosjanach cenią ich gościnność, wesołość, otwartość [Bartmiński, Lappo, Majer-Baranowska 2002: 144–145].
Badania ankietowe
We wrześniu 2010 roku przeprowadziłam badania ankietowe na 48 osobach.
Było to 24 uczniów Liceum Ogólnokształcącego w Sędziszowie i 24 uczniów
Liceum Ogólnokształcącego w Ropczycach. Jednym z poleceń ankiety, które
chcę tu wykorzystać, było wybranie z pary tylko jednej cechy, która wg ankietowanych trafnie opisuje Rosjanina. Polecenie to brzmiało następująco:
Proszę wybrać z danej pary tylko jedną cechę trafnie określającą Rosjanina
według Pani/ Pana
1.
1
2
lekkomyślny
rozważny
http://www.eprzerwa.pl/dowcipy/kategoria/rosja-i-rosjanie-114/sortuj/najlepsze/
http://www.eprzerwa.pl/dowcipy/kategoria/rosja-i-rosjanie-114/sortuj/najlepsze/
91
92
2.
nadużywający alkoholu
abstynent
3.
biedny
bogaty
4.
zacofany
nowoczesny
5.
rozrzutny
oszczędny
6.
gościnny
mało gościnny
7.
ceniący życie rodzinne
nie ceniący życia rodzinnego
8.
pracowity
leniwy
9.
spokojny
skory do przemocy, agresywny
10.
honorowy
podstępny
11.
zadbany
nie dbający o siebie
12.
wesoły
ponury
13.
wykształcony
bez wykształcenia
14.
posiadający pracę
bezrobotny
15.
religijny
ateista
16.
otwarty
niekomunikatywny
17.
uczciwy
kłamliwy
18.
odważny
tchórzliwy
19.
życzliwy, pomocny
interesowny, egoista
20.
tolerancyjny, otwarty na nowe wpływy kulturowe
nietolerancyjny, ksenofob (wrogi wobec cudzoziemców)
Wyniki ankiety przedstawiam w tabeli:
Cechy Rosjan
1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
2
Lekkomyślny
Rozważny
Nadużywający alkoholu
Abstynent
Biedny
Bogaty
Zacofany
Nowoczesny
Rozrzutny
Oszczędny
Gościnny
Mało gościnny
Ceniący życie rodzinne
Nie ceniący życia rodzinnego
Pracowity
Leniwy
Spokojny
Agresywny
Honorowy
Podstępny
Zadbany
Nie dbający o siebie
Wesoły
Ponury
Wykształcony
Bez wykształcenia
Posiadający pracę
Bezrobotny
Religijny
Ateista
Otwarty
Niekomunikatywny
LO Sędziszów Młp.
LO Ropczyce
Ogółem
%
3
14
10
19
5
10
14
14
10
8
16
18
6
17
7
12
12
13
11
13
11
16
8
17
7
19
5
17
7
13
11
19
5
4
15
9
24
0
10
14
14
10
15
9
14
10
20
4
12
12
3
21
6
18
8
16
15
9
3
21
9
15
15
9
17
7
5
29
19
43
5
20
28
28
20
23
25
32
16
37
11
24
24
16
32
19
29
24
24
32
16
22
26
26
22
28
20
36
12
6
60,4
39,6
89,6
10,4
41,6
58,4
58,4
41,6
47,9
52,1
66,6
33,4
77
23
50
50
33,4
66,6
39,6
60,4
50
50
66,6
33,4
45,8
54,2
54,2
45,8
58,4
41,6
75
25
93
1
17
18
19
20
2
Uczciwy
Kłamliwy
Odważny
Tchórzliwy
Życzliwy, pomocny
Interesowny, egoista
Tolerancyjny, otwarty na
nowe wpływy kulturowe
Nietolerancyjny, ksenofob
(wrogi wobec cudzoziemców)
3
7
17
19
5
9
15
13
4
6
18
21
3
9
15
8
5
13
35
40
8
18
30
21
6
27,1
72,9
83,4
16,6
37,5
62,5
43,75
11
16
27
56,25
Na podstawie badań ankietowych mogę stwierdzić, biorąc pod uwagę tylko cechy wskazane przez większość ankietowanych, że stereotyp Rosjanina
funkcjonujący w Polsce jest następujący: jest to człowiek lekkomyślny, nadużywający alkoholu, bogaty, ale zacofany, oszczędny, gościnny, ceniący życie
rodzinne, pracowity, ale też leniwy, agresywny, podstępny, zadbany i niezadbany, wesoły, bez wykształcenia, posiadający pracę, religijny, otwarty, kłamliwy, odważny, interesowny i nietolerancyjny. Obraz ten, pokazujący wyobrażenia licealistów o Rosjanach, nie odbiega zbytnio od tego, który ogólnie funkcjonuje w Polsce.
Stereotyp Rosjanina w naszym kraju ciągle ulega zmianom, z całkowicie
negatywnego do bardziej przychylnego. Z pewnością duży wpływ na jego
kształtowanie mają obecne stosunki między naszymi krajami, a także większa
swoboda i możliwość osobistego poznania Rosjan i Rosji przez naszych rodaków, którzy mogą sami się przekonać, jakimi ludźmi są nasi wschodni sąsiedzi.
Bibliografia
Bartmiński J., Lappo I., Majer-Baranowska U., 2002, Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie
we współczesnej polszczyźnie, „Etnolingwistyka”, nr 14, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Kępiński A., 1990, Lach i Moskal: z dziejów stereotypu, PWN, Warszawa–Kraków.
Lippman W., 1922, Public Opinion, New York [za:] H. Ruchlis, 1999, Jak myśleć logicznie, Warszawa.
Maciejewski J., 1998, Stereotyp Rosji i Rosjanina w polskiej literaturze i świadomości społecznej,
„Więź”, nr 2.
Ruchlis H., 1999, Jak myśleć logicznie, Książka i Wiedza, Warszawa.
Słownik języka polskiego, http://sjp.pwn.pl/slownik/2576254/stereotyp
Stephan W.G., Stephan C.W., 2003, Wywieranie wpływu przez grupy, Gdańskie Wydaw. Psychologiczne, Gdańsk.
Толковый словарь Ожегова, http://www.ozhegov.ru/slovo/51351.html
94
СТЕРЕОТИП РУССКОГО В ПОЛЬШЕ
Резюме
Со стереотипами мы встречаемся почти на каждом шагу и часто они исполняют важную роль в нашей жизни, доставляя информацию на тему разных общественных групп.
Термин стереотип в социологии впервые ввел W. Lippmann в 1922 году, определяя его как
„умственная картина” в наших головах. Стереотип русского очень распространенный в нашей стране. На его формирование наверно большое влияние оказала история. Образ восточного соседа в нашей стране часто изменялся в лучшую или худшую сторону, в зависимости
от обстоятельств, в которых мы находились. Стереотип русского отражается также в польском языке, в выражениях, пословицах и анекдотах, где указано наше отношение к этой
нации, а также показаны характерные черты русских, например злоупотребление алкоголем.
Образ русского в Польше негативный – это человек агрессивный, лукавый, лживый, но
поляки замечают и положительные черты, такие как: открытость, гостеприимство, веселье.
95
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Валерия ПЕНКИНА
ЛИНГВОКУЛЬТУРНЫЙ КОНЦЕПТ КАК ПРЕДМЕТ
ИССЛЕДОВАНИЯ
В последние годы в рамках методики преподавания русского языка как
иностранного (РКИ) все большую популярность приобретает лингвокультурологический подход, согласно которому полноценное, эффективное обучение русскому языку невозможно без учета специфики национальной
культуры, выраженной в языке в виде ключевых, особо значимых словконцептов. В настоящее время концепт является основным элементом описания культуры и языка в их взаимодействии.
Трактовка термина «концепт» в современном языкознании неоднозначна. В настоящее время выделяют три основных подхода к пониманию концепта: лингвистический (Д.С. Лихачев, В.В. Колесов, В.Н. Телия), когнитивный/лингвокогнитивный (Н.Д. Арутюнова, А.П. Бабушкин, Е.С. Кубрякова, З.Д. Попова, И.А. Стернин) и линвгокультурологический (С.Г. Воркачев, В.И. Карасик, Ю.С. Степанов).
Представители когнитивной лингвистики рассматривают концепт как
глобальную мыслительную единицу, как «квант структурированного знания» [Попова, Стернин 1999: 42]. В Кратком словаре когнитивных терминов понятие «концепт» определяется как «оперативная содержательная
единица памяти, ментального лексикона, концептуальной системы и языка
мозга, всей картины мира, квант знания. Самые важные концепты выражены в языке» [Кубрякова 1996: 90].
По мнению И.А. Стернина, «концепт является базовой единицей мыслительного кода человека, предоставляющей собой результат познавательной
деятельности личности и общества и несущей комплексную, энциклопедическую информацию об отражаемом предмете или явлении, об интерпретации
данной информации общественным сознанием и отношении общественного
сознания к данному явлению или предмету» [Попова, Стернин 2006: 46].
Концепт возникает в результате взаимодействия таких факторов, как
религия, идеология, жизненный опыт, национальные традиции, фольклор
96
и т.д. [Арутюнова 1993: 3]. Концепты всегда культурно значимы и неразрывно связаны со спецификой мировоззрения и ценностными ориентирами
того или иного народа.
В рамках лингвистического подхода концепт рассматривается как заместитель понятия в сознании носителей языка. Совокупность концептов
образует концептосферу языка, богатство которой напрямую зависит от
богатства той национальной культуры, к которой принадлежит язык. Основной функцией концепта представители подхода считают замещение
в сознании носителя языка значения слова [Лихачев 1993: 4].
Сторонник лингвокультурологического подхода к изучению концепта
Ю.С. Степанов относит к числу концептов семантические образования, отмеченные лингвокультурной спецификой и тем или иным образом характеризующие носителей определенной этнокультуры [Степанов 1997: 10]. Базовые, ключевые элементы русской лингвокультуры Ю.С. Степанов называет
константами и относит к ним такие концепты как истина, совесть, воля и др.
Концепт, в отличие от слова, имеет нечеткое значение и несет в себе определенный объем ассоциаций, знаний, представлений и переживаний.
Различные подходы к пониманию концепта не являются взаимоисключающими. Будучи предметом исследования нескольких научных направлений, данный термин в каждом из них получает свое особое определение
и уточняется в соответствии с положениями существующих в этих направлениях теорий [Воркачев 2003: 8].
В большинстве исследований концепт рассматривается как многоуровневое, многослойное образование.
В.В. Карасик в структуре концепта выделяет три компонента – понятийный, образный и ценностный. Понятийная составляющая формируется
фактуальной информацией о реальном или воображаемом объекте, служащем основой для образования концепта. В образный компонент входят те
наивные представления, которые существуют у индивидов в связи с этим
концептом. Кроме того, человек формирует свое отношение к миру, предметам, явлениям, ориентируясь на ценности [Карасик 2004: 109].
По мнению Ю.С. Степанова, концепт состоит из трех слоев. Первый
слой концепта составляет его наиболее актуальный компонент или основной признак. В этом основном, актуальном признаке концепт и существует
для всех пользующихся языком конкретной культуры для взаимопонимания
и общения.
Второй слой концепта составляет его дополнительный признак, неактуальные компоненты, это «пассивный» или исторический слой концепта.
Данное содержание концепта является актуальным лишь для некоторых
социальных групп.
Третий слой концепта составляет его внутренняя форма, обычно не
осознаваемая в повседневной жизни [Степанов 1997: 43].
97
З.Д. Попова и И.А. Стернин в структуре концепта выделяют ядро и периферию. К ядру относятся прототипические слои с наибольшей чувствственно-наглядной конкретностью, первичные, наиболее яркие образы; более
абстрактные образы составляют периферию концепта [Попова, Стернин
2001: 60].
Одни концепты могут быть детально и множественно реализованы
в языке, в то время как другие обозначаются общим недифференцированным знаком (например, ключевой для английской лингвокультуры концепт
privacy в русском языке не выражен). Данное явление связано с наличием
культурных доминант поведения, исторически закрепленных ценностных
ориентаций, принятых в соответствующей лингвокультуре. Концептам
свойственна изменчивость, актуальность концептов может меняться. Некоторые концепты со временем утрачивают свою ценность или меняют оценочный знак с отрицательного на положительный или наоборот.
Концепт может быть выражен в языке с помощью языковых единиц
различных уровней: лексем, словоформ, фразеологизмов и т.д. Чем многообразнее потенциал знакового выражения концепта, тем выше его ценностная значимость в рамках данного языкового сообщества.
В качестве важнейшей характеристики концепта специалисты называют неизолированность, связанность с другими концептами. Крупные структурные организации концептов называют «концептосферами». Концептосфера национального языка состоит из отдельных вариантов, группирующихся между собой. Так, существует концептосфера русского языка, а в ней
концептосфера инженера-практика, концептосфера семьи, индивидуальная
концептосфера [Лихачев 1993: 98].
Типологизация концептов остается спорным вопросом лингвокультурологии. Большинство исследователей выделяют два типа концептов:
– ядерные, базовые единицы картины мира, специфические для определенной лингвокультуры концепты (например, тоска, удаль в русской
лингвокультуре, privacy, understatement, challenge – в английской),
– универсальные концепты, в той или иной форме существующие
в любой лингвокультуре (например, любовь, дружба, свобода, добро и т.д.).
Необходимо отметить, что выделение группы универсальных концептов
следует, на наш взгляд, считать условным, поскольку несмотря на существование ряда общечеловеческих ценностей, морально-этических категорий
и т.п., отношение к ним представителей различных лингвокультур в силу
специфики восприятия мира будет неодинаковым.
Основным методом реконструкции лингвокультурного концепта является комплексный анализ языкового материала по данным различных лексикографических источников, текстов художественных произведений и т.д.,
позволяющий выявить специфику представления концепта в рассматриваемой лингвокультуре, а также проведение ассоциативного эксперимента,
98
дающего представление о степени значимости концепта в сознании носителей языка, специфике национально-культурных ассоциаций, а также позволяющий выявить наиболее значимые универсальные и специфические признаки концепта.
Библиография
Арутюнова Н.Д., 1988, Типы языковых значений. Событие. Оценка. Факт, Москва.
Воркачев С.Г., 2003, Сопоставительная этносемантика телеономных концептов «любовь»
и «счастье» (русско-английские параллели), Волгоград.
Карасик В.И., 2004, Языковой круг: личность, концепты, дискурс, Москва.
Карасик В.И., Слышкин Г.Г., 2003, Лингвокультурный концепт как элемент языкового
сознания [в:] Методология современной психолингвистики. Сборник статей, Москва,
Барнаул.
Кубрякова Е.С., 1996, Концепт [в:] Краткий словарь когнитивных терминов, Москва.
Лихачев Д.С., 1993, Концептосфера русского языка [в:] „Известия РАН. Серия «Литература
языка»”. т. 52. №1.
Попова З.Д., Стернин И.А., 1999, Понятие «концепт» в лингвистических исследованиях,
Воронеж.
Степанов Ю.С., 1997, Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования, Москва.
KONCEPT LINGWOKULTUROWY JAKO OBIEKT BADAŃ
Streszczenie
Obecnie koncept jest głównym elementem opisu kultury i języka w ich wzajemnej relacji.
W artykule analizowane są główne podejścia do rozumienia terminu „koncept”, cechy struktury
konceptu lingwokulturowego, opisano jego cechy inwariantne, rozpatrywane są typy konceptów
lingwokulturowych, a także metody ich badania.
99
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Андрей ПОЛОНСКИЙ, Валентина ГЛУШКОВА
ОСОБЕННОСТИ КУЛЬТУРЫ ДЕЛОВОГО ОБЩЕНИЯ
СОВРЕМЕННОГО РОССИЯНИНА
Феномен делового общения можно определить как ресурсообразующее взаимодействие, в основе которого лежит культурно обусловленный,
контекстуально чувствительный и прагматически ориентированный обмен
информацией. Каждая культура на разных этапах своего бытия вырабатывает собственные каноны (совокупности принятых норм, правил и ценностей) этого взаимодействия, определяя как жесткость речеповеденческих
стандартов, так и степень их эластичности. Неудивительно поэтому, что
«в различных обществах и социальных группах люди говорят по-разному,
причем не только с точки зрения лексики и грамматики» [Вежбицкая
2001: 159].
Российское общество последнее десятилетие находится в состоянии напряженной разработки своих мировоззренческих и духовно-нравственных
принципов, идеологической и культурно-стилистической рефлексии, включающей в том числе рационализацию собственных духовных традиций
делового общения и освоение европейского опыта разработки идей делового прагматизма и этики бизнеса, центральным принципом которой является
нацеленность на плодотворное сотрудничество на основе методологии
плюрализма и взаимоуважения. «Основной принцип современного делового общения заключается в том, что изначально общение строится исходя из
определения собеседника как партнера, равноправного участника диалога,
вне зависимости от его социальной позиции и от его коммуникативной позиции» [Колтунова 2000: 31].
В российском обществе благодаря осмыслению собственного опыта,
нравственно-эстетическим поискам, фундаментом которых является этническая традиция и православная культура, благодаря усвоению европейских
уроков прагматической и личностно ориентированной философии человека
сформировалась культурно-коммуникативная среда принципиально нового
типа, репрезентирующая свои этико-эстетические нормы и коммуникатив100
но-речевые навыки в сфере деловой коммуникации [Глушкова 2008, Денисова 2008, Рисинзон 2010].
Со всеми на то основаниями мы могли бы предположить, что ключевой
особенностью этой культурно-коммуникативной среды, сформировавшейся
в условиях стремления России к подлинно демократическому обществу,
социальному и деловому партнерству, ее интеграции в мировое рыночное
сообщество с присущими ему нормами взаимодействия, является реализация принципов диалогизма и толерантности, то есть культуры уважения
другого, признания его как альтернативно истинного, уважения других традиций и этических представлений, что зафиксировано как должное и необходимое во всех современных российских учебных пособиях по деловому
общению [Ботавина 2001: 5, Ковальчук 2008: 50].
Тем не менее, как показывает, на наш взгляд, практика делового общения современного россиянина, активизировался иной культурный
принцип – принцип «закрытой границы» с присущим ему жестким утверждением «монологизированного сознания», связанного не только с идеей
поддержания, сохранения «монологического голоса» (М.М. Бахтин), то
есть собственной, самобытной системы ценностей, но и герметизации
(консервации) смыслового пространства. В каком-то смысле граница обрела особый, провоцирующий статус, обозначив свою реальность в виде
жесткой манифестации культурологической оппозиции «свой – чужой»
и утверждения безусловного приоритета русского этнокультурного стандарта поведения. При этом сфера толерантности сокращается до минимума, поскольку все чаще она воспринимается как «духовно-культурная капитуляция» и «угроза … мировоззренческим устоям русской души» [Хомяков 2009]. На особенность границы обращал внимание Д.С. Лихачев:
«На границах культур воспитывается их самосознание. Если граница сохраняется как зона общения – она обычно и зона творчества, зона формирования культур. Если граница – зона разобщения, она консервирует
культуру, омертвляет ее, придает ей жесткие и упрощенные формы»
[Лихачев 1999: 101].
Приведем в связи с этим, как нам представляется, весьма примечательные цифры, полученные нами на основе обобщения ответов, данных в 2010
году обучающимися (разного социального статуса, возраста и пола) в Европейской школе корреспондентского обучения (ЕШКО-Россия) на предложенный в виде домашнего задания к учебному курсу «Этикет, организация
торжеств и деловых мероприятий» вопрос «Будет ли существовать единая
для всех народов культура поведения?». Оставим в стороне некоторую «шероховатость» самого вопроса, обратим внимание на его суть, которая формулируется следующим образом: появится ли такая модель поведения, которая будет нормативной для представителей разных культур. Важно заметить, что целесообразность выработки такой модели, в том числе в услови101
ях межэтнических и межкультурных контактов, признается абсолютным
большинством респондентов, однако социальная перспектива ее осуществления оценивается ими по-разному.
Лишь в 19 процентах ответов была дана положительная оценка, хотя
и обусловленная множеством факторов, такой возможности. В некоторых
ответах, например, звучало, что «единая культура поведения» в принципе
возможна, она может стать реальностью, фактом жизни человека, однако
это дело далекого и, может быть, очень далекого будущего, поскольку человек принадлежит определенной культуре и его взгляд на мир всегда опосредован присущей ему системой ценностей, которая, складываясь веками,
с трудом поддается преобразованию.
Современное российское общество, склонное к разработке собственного кодекса деловой коммуникации, также не готово сегодня без комментариев и многочисленных оговорок принять альтернативный своему коммуникативно-прагматический канон делового общения. Возможно, это дело
других поколений, формирующихся в новых социально-экономических
условиях и овладевающих без акцента языком современного маркетинга,
ориентированного на западную духовную формулу делового успеха, в основе которой лежит система либерально-демократических ценностей, зафиксированная в 1948 году на Генеральной Ассамблее ООН в Париже во
Всеобщей декларации прав человека, первая статья которой гласит: «Все
люди рождаются свободными и равными в своем достоинстве и правах».
Как замечает А.В. Сергеева, «сейчас вперед вырвались и доминируют “молодые”… Они более прагматичны… Это самое “прозападнически” настроенное поколение» [Сергеева 2006: 213].
Пока же более 70 процентов респондентов отрицательно оценили возможность появления культурных норм, которые стали бы эталонными для
всех. Причем важно обратить внимание и на многообразие причин, по которым перспектива формирования таких норм не рассматривается современными россиянами как реальная:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
102
различия в ценностях, обычаях и традициях;
различия в религиозных убеждениях;
различия в действующих в каждой этнокультуре этикетных нормах;
различия во взглядах и мнениях представителей разных поколений;
различия в профессиональных сферах деятельности людей;
различия в условиях жизни;
различия в воспитании (включая идеалы и образцы для подражания);
различия в материальном положении;
различия в уровне образования;
признание в качестве абсолютной ценности культурного многообразия
и культурных различий между людьми.
Как видим, именно этнокультурные ценности, которыми гордится любое общество, рассматриваются респондентами как непреодолимое препятствие на пути формирования общей, единой для всех культуры поведения.
При этом почти пятая часть респондентов (около 17 процентов) отсутствие положительной перспективы объяснила невозможностью преодолеть во всех ситуациях межкультурного взаимодействия этноцентризм,
то есть безусловный приоритет родного этнокультурного стандарта.
В остальных же ответах указывалось на нежелание отказываться от собственных культурных привычек и традиций, что, как предполагается
респондентами, неизбежно при разработке общих норм деловой коммуникации.
Отказ от обобщения культурных стандартов объясняется опасностью
утраты самобытного характера этнокультуры, а человек, как говорит российский актер В. Гостюхин,
интересен, когда он индивидуален, когда он ни на кого не похож, когда он
отличается от других своим внутренним содержание, что и обеспечивает
ему возможность вступать в межкультурный смысловой обмен, а обменяться можно только тем, что является результатом творческой способности самобытной личности, поэтому нужно учиться уважать эту индивидуальность и самобытность… Каждый цветок имеет право расти как
цветок, а не как сорняк… Более того, не имея опоры на корневую культуру…
никогда не понять и не преодолеть проблем, терзающих нас [Гостюхин
2009: 23].
Россияне склонны отстаивать свои ценности, свою самобытность, «загадочность» своей души, оставаясь закрытыми к компромиссу. Неготовность и нежелание идти на компромисс, таким образом, является важной
особенностью современной коммуникации, на что обращают внимание
и практики, и теоретики [Кукушин 2008: 123].
Более того, в массовом сознании современного россиянина, которое
обнаруживается и в деловом общении, актуализирована как конфликтная
оппозиция «Россия – Запад». Эту особенность, в частности, представил
в своей книге «Европа и душа Востока» немецкий философ В. Шубарт:
«Запад подарил человечеству наиболее совершенные формы техники,
государственности и связи, но он лишил его души. Задачей России является вернуть ее людям. Именно Россия обладает теми силами, которые
Европа утратила или разрушила в себе» [Шубарт 2003].
Замечу, что высокий статус русской этнокультурной модели поведения, как правило, респондентами не подвергался сомнению, поскольку,
как можно сделать обобщающий вывод из всех ответов, у русских есть
свое представление о норме жизни, поэтому им незачем искать иной
правды.
103
В связи с этим нам бы хотелось прокомментировать некоторые выводы,
к которым пришли исследователи на основе опроса 170 современных российских руководителей и которые представлены в учебном пособии Т.Н.
Персиковой Межкультурная коммуникация и корпоративная культура
(2008 г.). В частности утверждается, что в России сегодня «существует ярко
выраженная тенденция к сокращению дистанции власти… усиливается
роль женского начала в культуре… больше не существует единого образа
управленца, который был характерен для времен социализма…».
Действительно, нет сомнений в том, что в России сегодня не существует единого образа управленца, как не существует, наверное, и устоявшейся
модели делового человека, однако наметившуюся тенденцию к сокращению дистанции власти и усилению роли женского начала, на наш взгляд,
нельзя преувеличивать. Едва ли было бы справедливо без комментариев
отнести это утверждение в целом к феномену деловой коммуникации современного россиянина. Во всяком случае пример российских регионов (да
и не только) не дает возможности обнаружить «всеобщий» характер подмеченной тенденции.
Показателем дистанции власти, как известно, является характер и доминирующее направление информационного потока. Сокращение дистанции предполагает активное участие в информационном обмене всех заинтересованных субъектов на равных. Следовательно, информационные потоки в таком случае имеют разные направления. В российской же модели
делового общения доминирующим все же является движение информации
по вертикали, сверху вниз, с явным преобладанием значимых, задающих
интеллектуально-прагматический и эмоционально-оценочный контекст
общения высказываний, принадлежащих субъектам с более высоким административным положением [Матьяш 2006], что отражает особенности культурной традиции российского общества с присущей ему сильной вертикалью власти.
Это позволяет также уточнить вывод и об усилении роли женского начала в деловой культуре современной России, связанного, как известно,
с редуцированием коммуникативной агрессии [Басовская, Ульянцева
2004]. Как показывает анализ многочисленных интернет-сайтов, блогов
и форумов, на которых обсуждались особенности жизни и деятельности
предприятий и проблемы деловых отношений между людьми, культура
делового общения современного россиянина обнаруживает стремление
к деловому успеху скорее через коммуникативное доминирование, что
свидетельствует о мужском стиле общения, который обнаруживается,
в частности, в его эгоцентричности, повышенной аффективной оценочности и стилистическом снижении. Показателен здесь ответ генерального
директора компании Ralf Ringer А.А. Бережного на вопрос «Что не
должен позволять себе генеральный директор по отношению к под104
чиненным в сфере культуры общения?»: «Никогда не говори подчиненному “дурак”, и все будет хорошо. Я лично считаю, что отношения между начальником и подчиненным – это, прежде всего, человеческие отношения, в которые вступают два партнера. И все зависит от людей.
С кем-то нельзя быть грубым, а с кем-то невозможно работать, не повышая на него голос» [http://www.ralf.ru/press/26/278.html].
Такой стиль делового общения обнаруживается на уровне не только отдельного предприятия, но и на самом ее высоком, публичном уровне, в речи
высших ее руководителей («хватит кошмарить бизнес»; «надо вычленять
тех, кто добросовестно работает, и тех, кто сачкует»).
В деловой коммуникации современного россиянина в формулировании различного рода директив преобладают не косвенные, а прямые речевые акты и императивные конструкции. При этом императивность и наличие повелительных конструкций, как показывают исследования, воспринимаются в деловом общении скорее положительно, как проявление решительности и принципиальности [Басова 2010: 97, Самохина 2008: 201–
202]. Однако тексты-послания не ориентированы на «работу» встречного
сознания, не предполагают полноценного диалога, поскольку их целевая
установка заключается в репрезентации директивы и в ее исполнении,
а не в обсуждении. На интернет-сайтах можно найти бесконечное количество признаний, подтверждающих актуальность данной ситуации в деловом общении:
Мне очень не нравится мой начальник. Во-первых, чуть что не так, он кричит на подчиненных, иногда очень грубо. А во-вторых, мне кажется, нередко он
что-то недопонимает в вопросе, но, желая показать, кто тут хозяин, требует
выполнять его ошибочные распоряжения. Я знаю, что потом придется переделывать, пытаюсь ему доказать, но он даже слушать не хочет, а протесты
сотрудников воспринимает как нарушение служебной дисциплины. Часто он
даже не здоровается и вообще сверху вниз смотрит на своих подчиненных…
[http://www.pravmir.ru/zloj-nachalnik-podchinyatsya-ili-borotsya/].
Одним из важнейших показателей эгоцентризма делового общения современного россиянина является сокращение или даже «уход» из пространства диалога таких слов, как кажется, может быть, наверное, возможно, не
только выражающих оценку степени реальности или истинности того, что
утверждает говорящий, но и свидетельствующих о том, что говорящий
«ищет» встречи с другим сознанием. Заметим, кстати, что это характерная
черта не только современного делового общения [Полонский 2009].
Огромная дистанция власти, эгоцентризм и редуцирование социального
статуса адресата в деловом общении проявляется в использовании вышестоящим по отношению к нижестоящему обращения на ты и только имени
вместо принятого имени и отчества при невозможности подобной ответной
реакции.
105
Этот же стиль делового общения обнаруживает аффективная раскрепощенность и нередко использование ненормативной лексики, вплоть до
нецензурных выражений. Показательны в связи с этим размышления
О. Кузьмина, вице-президента компании «Вимм-Билль-Данн»:
В отношениях с начальством надо разделять личностные вопросы и профессиональные. Что касается профессионального момента, существует
связка: начальник – подчиненный, и начальник здесь всегда над подчиненным.
Если вы считаете, что с профессиональной точки зрения начальник не прав,
мне кажется, надо попытаться аргументированно ему это объяснить, но если руководитель настаивает – необходимо выполнять его распоряжения…
иначе всякое дело развалится…
Что же касается личных качеств начальника, то начальники, как и подчиненные, бывают разные. Например, если начальник кричит, это может
быть оттого, что он по характеру горячий человек и, переживая за дело,
может в сердцах что-то нелицеприятное сказать. Возможно, зная это его
качество, иногда надо и потерпеть. Но если дело доходит до оскорблений
и унижения подчиненных, мне кажется, им нельзя терять своего человеческого достоинства… нужно в первую очередь понять, что за человек ваш начальник, какой у него характер – вспыльчивый и горячий или дотошный и придирчивый. Потому что характер уже не переделаешь, к нему можно только
приспособиться. Лучше приспособиться, чем идти на конфликт. Начальник –
такой же человек, и раз он поставлен над тобой, надо уметь находить с ним
общий язык. Худой мир лучше доброй ссоры.
Нужно все-таки стараться не провоцировать начальника. Ведь начальник, как и любой человек, очень не любит, когда подчиненный не выполняет
то, что пообещал, или не предупреждает заранее, если нет возможности это
выполнить. Не стоит загружать начальника своими проблемами, у него своих
хватает. И вообще каждый человек, даже начальник, испытывает потребность во внимании и уважении, и к нему тоже нужно относиться с сочувствием, ведь и ему порой приходится очень трудно [http://www.pravmir.ru/zlojnachalnik-podchinyatsya-ili-borotsya/].
Полагаю, что здесь комментарии излишни.
Замечу также, что особенностью современной культуры делового общения является высокая плотность интертекстуальности и, соответственно,
высокая частность прецедентных феноменов. Интертекстуальность связана
с актуализацией переживаемых прошлых смыслов. Обращение к прецеденту, к совместному прошлому опыту свидетельствует о присутствии этих
смыслов в новых условиях. Наблюдения показывают наличие весьма ощутимых тенденций к ностальгическому переживанию ценностей прежней,
советской эпохи.
Каталогизация прецедентных феноменов, определение их частотности
и сопровождающей их оценочности представляется чрезвычайно перспективным направлением в исследовании культуры делового общения современного россиянина.
106
В условиях глобализирующегося мира перед каждым человеком
и перед каждым народом встает серьезная проблема выбора: охранять ли
всеми силами культурные границы собственного дома или принять весь
мир как свой дом. В культуре делового общения современного россиянина сегодня ощущается присутствие двух установок – на самобытность
родной традиции и на контекст современного европейского делового
диалога.
Библиография
Басова А., 2010, Культура делового общения в контексте межкультурной коммуникации
[в:] Слово и дело. Юбилейный сборник научных трудов в честь проф. И.П. Лысаковой, т. 2, «Сударыня», Санкт-Петербург.
Басовская Е.Н., Ульянцева С.Э., 2004, Пути преодоления речевой агрессии в современной
деловой речи [в:] И.А. Шаронов (ред.), Агрессия в языке и речи. Сб. научных статей,
Изд-во РГГУ, Москва.
Ботавина Р.Н., 2001, Этика деловых отношений. Учебное пособие, Изд-во «Финансы
и статистика», Москва.
Вежбицкая А., 2001, Сопоставление культур через посредство лексики и прагматики,
пер. с англ. А.Д. Шмелева, Изд-во «Языки славянской культуры», Москва.
Глушкова В.Г., 2008, Деловые отношения: русский этнокультурный код. Монография,
Изд-во «Кооперативное образование», Белгород.
Гостюхин В., 2009, Попса наших проблем не решит. Разговор о культуре как фундаменте
единства и мира, «Фома», № 10, Москва.
Демьянков В.З., 1986, „Теория речевых актов” в контексте современной лингвистической литературы (обзор направлений) [в:] Новое в зарубежной лингвистике, вып.17.
Теория речевых актов, Изд-во «Прогресс», Москва.
Денисова А.А., 2008, Общегуманитарные и этнокультурные проблемы профессиональноделовой коммуникации на русском языке: инновационный подход. Учеб. пособие, Издво РУДН, Москва.
Ковальчук А.С., 2008, Основы делового общения. Учебное пособие, ИТК „Дашков и К”,
Москва.
Колтунова М.В., 2000, Язык и деловое общение. Нормы, риторика, этикет. Учеб. пособие
для вузов, ОАО НПО «Экономика», Москва.
Кукушин В.С., 2008, Деловой этикет. Учебное пособие, Изд-во ИЦ «МарТ», МоскваРостов-на-Дону.
Лихачев Д.С., 1999, Два типа границ между культурами [в:] Лихачев Д.С. (ред.), Очерки
по философии художественного творчества, Сантк-Петербург.
Матьяш О.И., „Дистанция власти” и внутриорганизационная коммуникация,
http://www.rhr.ru/index/sovet/korp/10167.html?prn=1 (28.02.2006).
Персикова Т.Н., 2008, Межкультурная коммуникация и корпоративная культура, Изд-во
«Логос», Москва.
Полонский А.В., 2009, Язык современных СМИ: культура публичного диалога, «Мир
русского слова», № 1, Москва.
Рисинзон С.А., 2010, Общее и этнокультурное в русском и английском речевом этикете,
Автореф. дисс… д. филол. н., Саратов.
Самохина Т.С., 2005, Эффективное деловое общение в контекстах разных культур и обстоятельств, Изд-во «Р. Валент», Москва.
107
Сергеева А.В., 2006, Русские: стереотипы поведения, традиции, ментальность, Изд-во
«Флинта: Наука», Москва.
Хомяков В., «Толерантность» как духовно-культурная капитуляция» [в:] Православное информационное агентство «Русская линия», http://rusk.ru/st.php?idar=154993 (4.04.2009).
Шубарт В., 2003, Европа и душа Востока, Изд-во «Эксмо», Москва.
CECHY KULTURY KOMUNIKACJI BIZNESOWEJ WSPÓŁCZESNEGO ROSJANINA
Streszczenie
W rosyjskim społeczeństwie, dzięki zrozumieniu własnego doświadczenia komunikacji
biznesowej i asymilacji europejskiej pragmatycznej filozofii człowieka, wytworzyło się nowe
środowisko kulturowo-komunikacyjne. W artykule rozpatruje się cechy kultury komunikacji
biznesowej współczesnego Rosjanina.
108
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Magdalena PYDA
OBRAZ PRACY W PRZYSŁOWIACH POLSKICH
I ROSYJSKICH
Przysłowie (ros. пословица) jest to krótkie zdanie (lub zdania), zaczerpnięte
ze źródeł literackich lub ludowych i utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające
jakąś myśl ogólną (sentencję, wskazówkę, przestrogę) często w formie wierszowanej [Szymczak 1996: 1057]. Przysłowie w lapidarny i skrótowy sposób wyraża sąd, sentencję lub pouczenie życiowe albo uogólnione doświadczenie społeczności oparte na wyraźnych zasadach moralnych i zawierające jawnie dydaktyczną treść.
Przysłowia należą do najstarszych słownych wytworów ludzkiej kultury.
Wywodzą się z dawnych obyczajów, wierzeń, zabobonów, anegdot czy dowcipów; jedne powstały pod piórem znakomitych pisarzy i myślicieli, a inne anonimowo. Przysłowia były znane i cenione od niepamiętnych czasów we wszystkich niemal językach świata.
Najstarsze przysłowia zrodziły się w starożytnej Grecji, określano je mianem paroimia (stąd współczesne określenie paremia). Historycznie młodszymi
były przysłowia starorzymskie, zwane po łacinie proverbiami. Trzecim źródłem
najstarszych przysłów europejskich jest Biblia, szczególnie jej Księgi Przypowieści przypisywane królowi Salomonowi [Świrko 1985: 7].
Na przełomie wieków, obserwując społeczno-historyczne doświadczenie
pokoleń oraz pojmując różne fakty z ich dziejów, przysłowia stały się pełnym
treści obrazem życia narodu [Морохин 1986: 6]. Rozprzestrzeniały się drogą
ustną. Już od średniowiecza były zbierane i zapisywane, najpierw po łacinie, a z
biegiem czasu w językach narodowych, tzw. paremiografia. Rozwój paremiografii europejskiej przypada na okres renesansu. Jego wybitnym twórcą był Erazm
z Rotterdamu, który w 1500 roku wydał zbiór przysłów antycznych
i zachodnioeuropejskich pt. Adagiorum Collectanea. Trudno jednoznacznie
stwierdzić kiedy powstały pierwsze polskie i rosyjskie przysłowia w mowie,
najprawdopodobniej funkcjonują one w obu językach od początków ich istnienia. Jednak z dużą dokładnością można wskazać pierwsze rękopisy i druki.
109
W Polsce pierwszy zapis przysłowia w wersji polsko-łacińskiej pochodzi z rękopisu datowanego na rok 1407: Quando sę lika drą, tunc ea drzi (Kiedy się łyka
drą, wtedy je drzyj), tj. czyń wszystko we właściwym czasie [Świrko 1985: 8].
Natomiast w Rosji pierwsze przysłowia pojawiły się już w latopisach i dziełach
literatury staroruskiej – Powieść lat minionych (Повесть временных лет, XII w.),
Słowo o wyprawie Igora (Слово о полку Игореве, XII w.) oraz Suplika Daniela
Więźnia (Моление Даниила Заточника, XIII w.).
W XVI wieku jako pierwszy przysłowiami zajmował się Biernat z Lublina.
Jego Żywot Ezopa Fryga wydany w 1522 roku zawiera około 300 przysłów
i zwrotów przysłowiowych. Największe jednak zasługi dotyczące upowszechnienia przysłów polskich w XVI wieku przypisywane są J. Kochanowskiemu
i M. Rejowi. Natomiast rosyjscy badacze języka aż do XVII w. nie mogli poszczycić się żadną publikacją w tej dziedzinie.
Wiek XVII okazał się przełomowym dla paremiografii rosyjskiej. Bowiem
w latach 1681–1694 powstał pierwszy zbiór przysłów nieznanego twórcy
pt: Повести или пословицы всенароднейшие по алфавиту [Морохин 1986:
14]. W tym samym czasie w Polsce powstał cenny zbiór A. M. Fredry Przysłowia mów potocznych (1658 r.).
Niezwykle wartościową pozycją w dziedzinie przysłowioznawstwa jest
XIX-wieczny zbiór S. Adalberga pt. Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń
przysłowiowych polskich zawierająca 30 tysięcy zapisów głównych i około 40
tysięcy wariantów przysłów [Świrko 1985: 9–13]. Ten sam okres w Rosji okazał
się wyjątkowo intensywny dla badań i publikacji przysłów. Badacz małych
form gatunkowych A. Wostokow stworzył Сборник пословиц, расположенных по содержанию (1810 r.). Przysłowia niezwykle cenili również
A. Puszkin i M. Gogol. Za największy pod względem wielkości i tematycznej
różnorodności tekstów uważa się zbiór Пословицы русского народа wydany
w 1853 r. przez W. Dala [Świrko 1985: 8].
Na przełomie XIX i XX wieku w Polsce rozpoczął się okres gromadzenia
materiałów do wydania księgi, która miała być uzupełnieniem pracy S. Adalberga. Cenną pracą paremiologiczną okresu 20-lecia międzywojennego była monografia J. St. Bystronia pt. Przysłowia polskie (1933 r.). Po II wojnie światowej,
dzięki mozolnej pracy zespołu redakcyjnego Państwowego Instytutu Wydawniczego pod redakcją J. Krzyżanowskiego, powstała największa na Słowiańszczyźnie i jedna z największych w Europie Nowa księga przysłów polskich [Świrko 1985: 13–14]. Współczesnymi badaczami polskich przysłów są m.in.
S. Świrko, S. Nyczaj, R. Stypuła i D. Świerczyńska. Przełom XIX i XX w. również w Rosji przyniósł intensyfikację zbierania, publikacji i nauki przysłów. Powstało wiele wartościowych prac w tej dziedzinie, m.in. Жизнь русского народа
в его пословицах и поговорках (1904) I. Iliustowa. Przed II wojną światową
pojawiła się także praca J. Sokołowa Пословицы и поговорки (1938). Również
okres powojenny przyniósł liczne prace z dziedziny przysłowioznawstwa. Za
110
największą publikację uważa się zbiór W. Anikina Русские народные пословицы,
поговорки и детский фольклор [Морохин 1986: 17–19]. Mianem współczesnych badaczy przysłów rosyjskich określa się S. Mastiepanowa i W. Mokijenko.
Na przełomie wieków paremiolodzy polscy i rosyjscy prowadzili intensywne badania dotyczące źródeł i historii przysłów w obu językach. Stwierdzili
oni jednogłośnie, że przysłowia przedstawiają rzeczywistość oraz działalność
narodu. Praca była podstawowym czynnikiem gwarantującym egzystencję
jednostki, właśnie dlatego w twórczości ludowej występują liczne przysłowia
z nią związane.
Praca człowieka jest zjawiskiem uniwersalnym, interpretowanym w sposób
wieloznaczny i różnorodny. C. Strzeszewski uważa, że teorię pracy ludzkiej
można podzielić na dwie obszerne grupy: mechanistyczną i humanistyczną.
W aspekcie mechanistycznym pracę pojmuje się instrumentalnie jako środek produkcji, energię ludzką potrzebną do wytworzenia określonych dóbr. Natomiast
w ujęciu humanistycznym praca jest formą aktywności pozwalającej człowiekowi
doskonalić zarówno siebie, jak i otaczający świat [Furmanek 2008: 52–53].
Przysłowia polskie i rosyjskie posiadające w swojej składni leksem praca
zostaną przeze mnie dokładnie przeanalizowane i posłużą za źródło informacji
dotyczącej sposobu postrzegania pracy.
W artykule za metodę badawczą przyjęto dobór ekwiwalentu funkcjonalnego występującego w języku docelowym oraz dosłowne tłumaczenie przysłowia.
W przypadku braku ekwiwalentu przytacza się przysłowie o podobnej wymowie.
Tworzenie transferu polsko-rosyjskich przysłów pisząca oprze w dużej mierze na
własnej intuicji językowej.
W niniejszej pracy przysłowia zostaną przedstawione w polskim wariancie,
do którego będzie przywołany rosyjski odpowiednik. Każde polskie przysłowie,
posiadające dosłowne tłumaczenie na język rosyjski zostanie umieszczone
w nawiasie ( ). Ekwiwalentne przysłowia zostaną opatrzone znakiem równości =.
Natomiast przysłowia o podobnej wymowie połączone zostaną znakiem ~.
Po dogłębnej analizie pojęcia pracy, postaw jej towarzyszących oraz stosunku do niej prezentowanego przez Polaków i Rosjan na przełomie wieków wyodrębniono następujące klasyfikatory:
• praca jako konieczność życiowa wywołana przymusem ekonomicznym;
• praca jako teren realizacji potrzeb kontaktów społecznych;
• praca jako obowiązek człowieka w sensie powinności wobec siebie i społeczności;
• praca jako sposób samodoskonalenia;
• praca jako wyznacznik trybu życia;
• związek pracy z religią;
• negatywny stosunek człowieka do pracy.
W artykule przysłowia podzieli się przy pomocy niniejszych klasyfikatorów,
których głównym wyznacznikiem jest praca.
111
Praca jako konieczność życiowa wywołana przymusem ekonomicznym
Postrzeganie pracy jako konieczności życiowej związanej z przymusem
ekonomicznym prowadzi do instrumentalnego stosunku człowieka do wykonywanych czynności. Praca będąca dla człowieka wyłącznie narzędziem i sposobem uzyskania niezbędnych dóbr ekonomicznych i materialnych uderza w jego
godność, jednak nie można zapomnieć, że bez tego aspektu pracy prawidłowa
egzystencja człowieka byłaby poważnie zaburzona.
Bez pracy nie ma kołaczy (Без труда нет калача) = Без труда нет плода
(добра) = Хочешь есть калача, не сиди на печи ~ Без труда не вытащишь
и рыбку из пруда ~ Без труда и палку не выстругаешь ~ Без труда и хлеб не
порежешь ~ Чтобы рыбку съесть, надо в воду лезть.
Jaka praca, taka płaca (Какова плата, такова и работа) ~ По деньгам и работа ~ По работе и плата.
Gdzie się z chęcią zejdzie praca, tam się hojnie trud opłaca = Хотя с трудом,
да шло бы в дом, а нет труда – и нет плода ~ Приложишь труд – будут и рыбка
и пруд.
Gdzie praca, pilność na straży, tam się bieda wejść nie waży ~ Поработаешь – без доли не останешься.
Kto nie chce pracy znieść, ten nie ma co jeść = Кто не работает, тот не ест.
Kto się do pracy leni, nie wart jest pieczeni = Плох тот, кто ест ревев,
а работать ленив ~ Таков у хлеба, да не таков у дела ~ Хорош у хлеба, да плох
у дела.
Praca popłaca = Доброе дело без награды не остаётся.
Szukaj pracy jak chleba, nie jak noża ~ Не потрудиться, так и хлеба не
родится (не добиться).
Kto pracuje, ten zyskuje = Как сработаешь, так и поешь.
Praca tuczy, bieda uczy (Труд кормит, а беда учит) ~ Дело учит, и мучит,
и кормит.
Oszczędnością i pracą ludzie się bogacą (Бережливостью и работой люди
богатеют) = Бережливость да труд больше доходы дают.
Człowiek musi robić, bo gęba chce jeść (Человек должен работать, потому
что рот хочет есть).
Pracuj jak wół, a żyj jak król (Трудись как вол, живи как король).
Kto pracować się nie leni, zawsze znajdzie grosz w kieszeni = Кто не ленив
пахать, тот будет богат = Кто пахать не ленится, у того и хлеб родится ~Дело
лени не любит.
Praca jako teren realizacji potrzeb kontaktów społecznych
Postrzeganie pracy jako terenu realizacji potrzeb kontaktów społecznych
wskazuje zarówno na relacje międzyludzkie podczas wykonywanych działań, jak
112
i hierarchię stanowisk. Wspomnieć należy także o towarzyskim charakterze pracy, tj. więzi pomiędzy współpracownikami.
Cudza praca nie popłaca = На чужую работу глядя, сыт не будешь.
Po pracy nie wadzi się ucieszyć = Только после доброго труда наступает
добрый отдых.
Kto płaci, ten wymaga (Кто платит, тот требует).
Praca jako obowiązek człowieka w sensie powinności wobec siebie
i społeczności
Postrzeganie pracy jako obowiązku wobec siebie i społeczeństwa wiąże się
z dojrzałą postawą i świadomością obywatelską człowieka. Zdaje on sobie sprawę z wartości, jakie niesie ze sobą praca. Oto wypowiedź badanego studenta
Uniwersytetu Rzeszowskiego, który przedstawia swoją opinię na temat owego
sposobu pojmowania pracy:
Jest ona dla mnie etapem w rozwoju osobowościowo-intelektualnym, pozwala na moralne spełnienie obowiązków powierzonych mi jako osobie i wobec zależnego ode mnie społeczeństwa. Uważam więc, że swoje obowiązki należy wypełniać co najmniej w stopniu zadowalającym.
Bez pracy żyją tylko ptacy = Без дела жить – только небо коптить.
Człowiek stworzony do pracy, a ptak do latania (Человек создан для труда,
как птица для полёта).
Kto nie pracuje, ten nie je (Кто не работает, тот не ест).
I na Rusi robić musi (И на Руси надо работать).
Jaki robotnik, taka i robota (Каков работник, таков и труд) = Всякий человек у дела познаётся.
Praca jako sposób samodoskonalenia
Postrzeganie pracy jako sposobu samodoskonalenia świadczy o wysokim poziomie świadomości kulturowej społeczeństwa. Wskazuje na fakt, że człowiek
dzięki pracy dąży do odkrywania samego siebie, swoich mocnych stron i słabości.
Bez pracy trudno dostąpić honoru = Кто любит труд, того люди чтут ~ Без
труда нет добра.
Praca z ochotą przemienia słomę w złoto = За что возьмёшься с трудолюбием, всё заблестит = Была бы к труду охота и на камне хлеб добудешь.
Im większa jest praca, tym milsze są znoje = Что трудно даётся, то
и приятно.
113
Praca doskonali cnotę = По труде и честь воздаётся.
Praca największe bogactwo = Честный труд – наше богатство.
Praca człowieka wzbogaca (Труд человека обогащает) = Работа красит человека = В труде – красота человека.
Żadna praca nie hańbi (Никакой труд не позорит) = Всякий труд человеку
в честь ~ Не стыдно хлеб достать трудом, стыдно хлеб достать стыдом.
Za pracą idzie sława (Вслед за трудом идёт слава).
Kto się nie leni, zrobi złoto z kamieni (Кто не ленится, тот из камня сделает
золото).
Jak mówi przysłowie rosyjskie:
Praca lepszym lekarzem Труд – лучший доктор.
Praca lepszym lekarstwem Труд – лучшее лекарство.
Praca z pasją lepszą terapią Работа с увлечением – лучшее лечение.
Praca jako wyznacznik trybu życia
Praca jest dla mnie wyznacznikiem trybu życia, ponieważ pomaga mi zachować harmonię codziennych czynności (ankietowana studentka UR). Zatem postrzeganie pracy jako wyznacznika trybu życia wskazuje na jej wysoką pozycję
w życiu człowieka. Praca pojmowana jako nietypowy „zegarek” pozwala na prawidłowe zaplanowanie dnia; czasu na naukę, pracę, rozrywkę (studentka UR).
Bez pracy długi dzień do wieczora (Долог день до вечера, когда коли делать нечего) = Без работы день годом кажется = Не сиди сложа руки, так и не
будет скуки.
Do pracy są zwykłe dzionki, a niedziele dla małżonki = В субботу – на работу, а в воскресенье – на веселье.
Dzień do pracy, noc do spania (День для работы, ночь для спанья).
Co dziś możesz zrobić, do jutra nie odwlekaj (Что сможешь сделать сегодня, не откладывай на завтра) = Утреннюю работу не оставляй до вечера.
Po pracy miły odpoczynek ~ Кто с работой в ладу, тот и с отдыхом не в
споре.
Kto chce żyć ze swej pracy, dolegać nie trzeba = Кто труд любит, долго
спать не будет.
Związek pracy z religią
Wiara przejawia się w każdym działaniu człowieka, dlatego powstały przysłowia, które prezentują związek pracy z religią. Świadczą one o tym, że praca
jest cnotą potrzebną do zbawienia i sposobem utrzymania w zdrowiu ciała i duszy. Tym samym wskazują one na wysoki poziom duchowości danego społeczeństwa.
114
Bóg bez pracy nic nie daje ~ Бог берёт, Бог и даёт ~ Дал бог руки, а верёвки сам вей.
Jak mówi przysłowie polskie:
Praca to modlitwa Работа это молитва.
Kto pracuje, ten się modli Кто работает, этот молится.
Praca dla chleba, modlitwa dla nieba ~ Богу молись, крепись да за соху держись.
Kto pracuje, ten Boga chwali ~ На бога уповай, а без дела не бывай.
Rób, nieboże, to i Pan Bóg pomoże ~ Богу молись, а сам трудись.
Praca dla Pana Boga, pożytek dla ludzi ~ Бог труды любит. Божья тварь
богу и работает.
Negatywny stosunek człowieka do pracy
…jeśli nie musiałabym pracować, mogłabym poświęcić się nauce.
Człowiek nie zawsze przejawia pozytywny stosunek do pracy, o czym
świadczy wypowiedź ankietowanej studentki UR. Często wiąże się z negatywnymi uczuciami, takimi jak niechęć czy irytacja. Przysłowia, będące skarbnicą
mądrości ludowej, w bardzo obrazowy sposób przedstawiają pejoratywny stosunek jednostki do pracy.
Z niego robotnik, jak z diabła kościelny (Из него работник, как из дьявола
церковный сторож).
Jeszcze uczciwą pracą nikt się majątku nie dorobił = От трудов праведных
не наживёшь = Трудом проведным не наживёшь.
Pracuj, pracuj, a garb sam ci wyrośnie = От работы не будешь богат, а будешь горбат ~ Работа молчит, а плеча кряхтят.
Praca lat skraca = От работы не будешь богат, а будешь горбат ~ От работы кони дохнут.
Od roboty konie zdychają (От работы кони дохнут).
Człek zdechnie, a robota zostanie = Труженики умирают, а дела их живут.
Pomoc dajcie mi rodacy, bo mam straszny wstręt do pracy ~ Тяжело тому
жить, кто от работы бежит.
Praca nie zając, nie ucieknie = Дело не медведь (не волк) в лес не уйдёт (не
убежит) = Работа не черт, в воду не уйдёт = Дело не сокол – не улетит = Дело
не комар: от никого не отмахнешься = Это дело не сапог: с ноги не скинешь.
Kto głową robi, na głowę umiera (Кто головой работает, тот от болезни головы и умирает).
Za złą płacę, zła robota (За плохую плату плохая работа) ~ Какова плата,
такова и работа.
Zaprezentowany materiał stanowi źródło informacji dotyczącej sposobu postrzegania pracy w przysłowiach polskich i rosyjskich (zob. schemat). W obu językach zaobserwować można zarówno podobieństwa, jak i różnice obrazów pracy.
115
Najwięcej przysłów posiadających w swojej składni leksem praca dotyczy
konieczności życiowej wywołanej przymusem ekonomicznym. Podobieństwo
obrazu pracy w obu językach polega na łączeniu pracy z rzeczownikami typu
płaca, bogactwo, pożywienie. Do owej kategorii należy najpopularniejsze przysłowie związane z pracą – „Bez pracy nie ma kołaczy”, posiadające zarówno
dosłowne tłumaczenie, jaki i liczne ekwiwalenty w języku rosyjskim. Jednakże
różnica przejawia się w tym, że polskie przysłowia odnoszą się do kategorii pieniędzy i bogactwa, a rosyjskie – chleba, symbolu pożywienia. W tym aspekcie
niezgodność najprawdopodobniej tkwi w podłożu historycznym; dzięki sprzyjającej sytuacji politycznej w Polsce wcześniej rozwinął się kapitalizm, podczas
gdy Rosja nie mogła jeszcze uporać się ze zniewoleniem i uciskiem chłopów.
Kolejna, dość obszerna, grupa przysłów odnosi się do pracy jako sposobu
samodoskonalenia. Podobieństwa w owej kategorii łączą pracę z rzeczownikami:
honor, cnota, bogactwo duchowe i uznanie. Różnica przejawia się wyłącznie
w tym, że w języku rosyjskim występują przysłowia przypisujące pracy miano
„lekarza” i „lekarstwa”; w języku polskim nie zaobserwowano takich porównań.
Należy zwrócić także uwagę na liczną grupę przysłów prezentujących negatywny stosunek człowieka do pracy. W obu językach dotyczą one fizycznego
niszczenia organizmu człowieka oraz skracania jego życia. Jedno z bardziej
popularnych przysłów o pracy należy właśnie do tej grupy – „Praca nie zając,
nie ucieknie”; posiada liczne ekwiwalenty w języku rosyjskim. Przysłowie to
z jednej strony prezentuje żartobliwe podejście do wykonywanych czynności,
a z drugiej lekceważący stosunek człowieka do powierzonych mu zadań.
Kategoria pracy jako wyznacznika trybu życia przedstawia wyłącznie podobieństwa w obu językach. Bowiem praca wprowadza harmonię codziennych
czynności oraz podział na dni robocze i wolne, przeznaczone na odpoczynek.
Wyłącznie podobieństwa można zaobserwować także w kategorii pracy jako
terenu realizacji potrzeb kontaktów społecznych, gdzie wskazuje ona na relacje
międzyludzkie i hierarchię stanowisk.
Przysłowia pojmujące pracę jako obowiązek człowieka w sensie powinności
wobec siebie i społeczeństwa również posiadają podobne znaczenie w języku
polskim i rosyjskim. Zwracają one uwagę na fakt, że praca jest przymiotem
człowieka.
Najbardziej widoczne różnice obrazów pracy ukazuje kategoria związku
pracy z religią. W języku polskim praca jest ściśle związana z modlitwą i Boską
Opatrznością. Natomiast w języku rosyjskim zaobserwować można rozgraniczenie pomiędzy modlitwą i pracą, tj. modlitwa nie ma wpływu na pracę.
Podsumowując, na podstawie zebranego materiału stwierdzić należy, że obrazy pracy w języku polskim i rosyjskim wykazują znaczne podobieństwa. Przejawiają się one w łączeniu pracy z korzyściami ekonomicznymi, które warunkują
prawidłową egzystencję człowieka. Praca w obu językach pełni także rolę sposobu samodoskonalenia i wyznacznika trybu życia. Najbardziej widoczne różni116
ce można zaobserwować w kategorii związku pracy z religią, gdzie Polacy swoje
działania ściśle wiążą z modlitwą i Boską opieką, a Rosjanie rozdzielają te dwa
czynniki.
Schemat 1. Obraz pracy w przysłowiach polskich i rosyjskich
Źródło: opracowanie własne.
Bibliografia
Adalberg S., 1889–1894, Księga przysłów polskich, Warszawa.
Fredro A.M., 1980, Przysłowia mów potocznych, Warszawa.
Furmanek W., 2008, Zarys humanistycznej teorii pracy (z perspektywy pedagogiki pracy), Wyd.
Adam Marszałek, Toruń.
Krzyżanowski J. (red.), 1970, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. II,
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Nyczaj S. (red.), 1994, Mała księga przysłów polskich, Radom.
Stypuła R., 1974, Słownik przysłów rosyjsko-polski i polsko-rosyjski. Словарь пословиц
и поговорок русско-польский и польско-русский, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza
Powszechna”, Warszawa.
Szymczak M. (red.), 1996, Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa.
Świrko S. (red.), 1985, Na wszystko jest przysłowie, Poznań.
Даль В.И., Пословицы и поговорки русского народа [в:] Мегаэнциклопедия Кирилла и Мефодия, www.megabook.ru/DictionariesPageArticle.asp?AID-=122594&DictId=–20&page=
dictionaries (20.05.2010).
Зенталя Г., 2005, Польские и русские пословицы и поговорки в межкультурном обучении
бизнес-русскому [в:] И. Лысакова (ред.), Русистика и современность, т. I, Лингвокультурология и межкультурная коммуникация, Изд. „Сударыня”, СанктПетербург.
Морохин В.Н., 1986, Малые жанры русского фольклора. Хрестоматия, Изд. „Высшая
Школа”, Москва.
Соколов В.К. (ред.), 1969, Русские пословицы и поговорки, Изд. Наука, Москва.
117
ИЗОБРАЖЕНИЕ РАБОТЫ В ПОЛЬСКИХ И РУССКИХ ПОСЛОВИЦАХ
Резюме
В настоящей статье автор на основе анализа польских и русских пословиц представила
изображение работы.
Результаты анализа показывают, что в польских и русских пословицах с лексемой „работа” выступают значительные сходства. Они проявляются в том, что работа тесно связана
с экономической пользой, которая влияет на правильное существование человека. В обоих
языках работа исполняет также роль способа самосовершенствования и определителя образа жизни. Самые яркие различия можно увидеть в категории связи работы с религией,
потому что поляки свою деятельность тесно связывают с молитвой и Божественным Провидением, а русские разделяют эти два фактора.
118
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Галина ВАСИЛЬЕВА
АССОЦИАТИВНО-ВЕРБАЛЬНОЕ ПОЛЕ КОНЦЕПТА
«ОТДЫХ» В РУССКОЙ ЯЗЫКОВОЙ КАРТИНЕ МИРА
КАК ПРЕДМЕТ ОБУЧЕНИЯ РКИ
В современных лингвокультурологических исследованиях, а также
в теории и практике методики обучения иностранным языкам и русскому
языку как иностранному особое место принадлежит сложным культурномаркированным единицам, которые способны отражать различные формы
культуры: своеобразие материального уклада народа, особенности его духовно-нравственных представлений и ценностных ориентаций, в том числе
отношение к таким важным феноменам, как деятельности и отдыху. К единицам такого порядка наряду с культурными стереотипами, образами, прецедентными явлениями относятся культурные концепты, исследование
и моделирование которых активно осуществляется в рамках лингвокультурологии.
Поскольку, как известно, важнейшей экспликацией содержания концепта являются ассоциативно-вербальные поля, в данной работе представляется актуальным рассмотрение содержание концепта «отдых» в диахроническом аспекте: используя материалы Русского ассоциативного словаря
под ред. Ю.Н. Караулова [РАС 1994, 1996], отражающего языковое сознание
носителей русского языка 80-х гг. ХХ столетия и результаты свободного
ассоциативного эксперимента, проведенного в 2010-2011 гг.
В соответствии с указанной целью были проанализированы ассоциативно-вербальные поля «отдых», «отдыхать» и «отдохнуть», помещенные
в Русском ассоциативном словаре [РАС 1994, 1996]. Содержание указанных
ассоциативно-вербальных полей свидетельствует о том, что в сознании
носителей русского языка этого периода отдых имеет следующие содержательные характеристики:
– отдых, прежде всего, характеризуется четкой географической локализацией, которая связана, в первую очередь, с южной частью СССР (ср.
частотные реакции: юг, на юг, на юге); с морем (реакции море, у моря,
119
на море, на взморье, Черное море, пляж, на пляже); с Крымом и Кавказом (Крым, в Крыму, на берегу Крыма, на Кавказе); с конкретными населенными пунктами (Сочи, в Сочи, в Ялте, поедем в Феодосию,
в Пицунде);
– отдых часто маслится на природе (ср. реакции: природа, на природе, за
городом, в деревне, на даче, лес, в лесу, озеро, река, на реке, на Волге, на
пруду, на траве, лужайка, лежать на лужайке, в горах);
– основным временем года для отдыха является летний период (реакции
лето, летом, летний);
– отдых связывается с закономерными, запланированными перерывами
в работе или учебе (реакции: каникулы, на каникулы, отпуск, в отпуске,
выходные, воскресенье, воскресный, выходной, в выходные дни);
– отдых чаще связан со специально организованными для этого местами
и формами (лагерь, дом отдыха, в доме отдыха, пансионат, в пансионате,
база, на базе, турбаза, поход, лагерь), реже с неорганизованными формами (ср. реакцию дикарем);
– отдых чаще мыслится как физическая бездеятельность (реакции: диван,
лежа, лежать, не работать, кровать, лежать в кровати, лежать на траве,
валять дурака, поспать, спать, выспаться, в кресле-качалке, от дел, шезлонг, бездельничать, покой), реже – как форма деятельности (активный,
купаться, читать);
– отдых всегда связан с хорошим настроением, душевным подъемом (реакции: веселиться, веселый, в кайф, хороший, чудесный, наслаждение, мечта, праздник);
– отдых мыслится всегда в том или ином окружении (вдвоем, семейный,
с семьей, с женой, с другом, вместе).
Для того, чтобы сравнить содержательные характеристики концепта
«отдых», характерные для сознания носителей русского языка 80-х годов
ХХ века и сознания носителей русского языка начала ХХI века, в 2010–
2011 гг. был проведен свободный ассоциативный эксперимент среди студентов филологического факультета РГПУ им. А.И.Герцена и гуманитарного факультета Санкт-Петербургского государственного университета
водных коммуникаций (всего 60 человек), которые дали свободные ассоциации на приведенные выше стимулы. Всего было получено более 1500
реакций.
Анализ этих ассоциативных реакций позволил отметить следующее:
– географическая локализация отдыха представляется современным студентам гораздо шире, чем респондентам РАС (ср. наиболее частотные
реакции: Турция, Египет, Тунис, Кипр, Болгария, Израиль, Канары, Тайланд, Лазурный берег, на Гавайях, Красное море, Средиземное море, Индийский океан, в то время как названия курортов Крыма и Кавказа студентами практически не упоминались);
120
– природа как место отдыха указывается студентами гораздо реже и сводится в основном к различного рода водоемам и возвышенностям (реакции
море, на реке, в горах, горы, озеро, на озере, в то время как ассоциации
лес, поляна, лужайка и т.п. (частотные в РАС) у студентов не возникли);
– формы организации отдыха студентам представляются несколько иначе
(ср. реакции круиз, тур, пансионат, турагентство, туроператор и др.
причем реакции лагерь, дом отдыха, база, турбаза и т.п. (частотные
в РАС) – отсутствуют);
– время отдыха связывается современными студентами не только с летом,
но и с зимой (ср. реакции Куршавель, горнолыжный курорт, сноуборд,
из зимы – на Красное море, Новый год в Египте и др.);
– отдых в сознании современных студентов связан со значительными денежными затратами, престижем и комфортом (ср. реакции пятизвездочный отель, четыре звезды, все включено, отдых по высшему разряду,
престижный курорт и др.).
Как видно из результатов свободных ассоциативных экспериментов, за
два с половиной десятилетия представления об отдыхе у носителей русского языка значительно поменялись, что отразилось в содержательных характеристиках соответствующего концепта. Прежде всего, для россиян значительно расширились как географические рамки отдыха (при этом привычные для жителей СССР места отдыха утратили свою популярность), так
и его временные рамки (популярным временем отдыха стала зима); отдых
перестал быть связанным с привычными формами его организации (домами отдыха, пионерскими лагерями, турбазами) и приобрел другие актуальные формы (круизы, туры); в представления об отдыхе у современных студентов не включены такие природные объекты как лес, лужайка, трава,
поляна и т.д., которые во многом определяли стиль отдыха в период существования СССР, а сам отдых мыслится студентами прежде всего в активной форме (ср. реакции горные лыжи, сноуборд, рафтинг, серфинг). И самое главное – отдых неразрывно связан в сознании современной молодежи
с факторами комфорта и престижа, которые не были зафиксированы в материалах РАС. Таким образом, изменение содержательных характеристик
концепта «отдых», относящегося к ряду «бытовых» концептов, отражает не
только изменения в политической и экономической сферах жизни общества, но и в его ценностных предпочтениях. Представляется, что изменения
в содержании концепта «отдых» должны быть учтены в содержании обучения русскому языку как иностранному.
Библиография
Русский ассоциативный словарь, 1994, 1996, Ю.Н. Караулова (ред.), Москва.
121
THE ASSOCIATIVE AND VERBAL FIELD OF THE CONCEPT “LEISURE” IN THE RUSSIAN LINGUISTIC VIEW OF THE WORLD AS A SUBJECT OF TEACHING RUSSIAN
AS A FOREIGN LANGUAGE
Summary
The paper is dedicated to the description of the concept “leisure” content transformations,
which reflect the changes in the political and economic spheres of public life that occurred at the
turn of the XX and XXI centuries, due to what they should be taken into consideration in the
process of teaching Russian as a foreign language.
122
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
ZESZYT 68/2011
Jakub WOROWSKI
BIZNES W OCZACH ROSJAN
W danym artykule swoją uwagę skupię na postrzeganiu biznesu przez Rosjan. Postaram się również opisać zachowania i obyczaje charakterystyczne dla
rosyjskich przedsiębiorców, które dla obcokrajowców mogą wydawać się niezrozumiałe, oraz ich pochodzenie. Dam również kilka niezbędnych rad, które
mogą pomóc w prowadzeniu interesów z rosyjskimi biznesmenami.
Na sposób prowadzenia działalności gospodarczej każdego narodu wpływa
jego kultura i system wartości. Ujawniają się one w szczególny sposób podczas
wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej przez przedstawicieli różnych
kultur. Jak słusznie podkreśla R. Lewis [Льюис: http]:
Bardzo często sukces lub brak sukcesu biznesu zagranicznego w Rosji zależy od
tego, że obcokrajowcy nie mogą zrozumieć, jak skonfrontować osobisty profil kulturowy z rosyjskim narodowym profilem kulturowym (…). Dusza Rosji hartowała się
poprzez ideologię, w czym dużą rolę odegrały gigantyczne przestrzenie, surowy klimat tego kraju. I rzeczywiście, w ekstremalnych warunkach pogodowych niewielkie
odizolowane grupy ludzi często stają się ofiarami tych, którzy dążą do kierowania
nimi, «kolektywizm» oznaczał tutaj «zdolność do przeżycia». Jednakże cierpienie
i walka o zdolność do przeżycia dały Rosjanom ciepło, głębię, zrozumienie tajemniczego działania duszy ludzkiej. I w tym Rosjanie nie mają sobie równych. Oprócz tego Rosjanie rozumieją cykliczność przyrody i powodzenia. Doskonale wiedzą, że istnieją pewne siły nadprzyrodzone, które mogą doprowadzić do zera wszelkie ich inicjatywy [tł. wł. – J. W.].
R. Lewis wskazuje na to, że chcąc współpracować z Rosjanami trzeba przejawiać cierpliwość, oferty biznesowe powinny być krótkie i jasno sformułowane,
jednocześnie trzeba być twardym, bo inaczej możemy zostać posądzeni o słabość, a co za tym idzie, będziemy zmuszani do dalszych ustępstw. Rosjanie bardziej niż oficjalnym dokumentom wierzą w pogłoski. Bardzo ważna jest dla nich
rozmowa, większą uwagę skupiają na nadziejach i obawach, jakie mają ich kontrahenci, niż bezpośrednio na biznesie.
123
Wielu autorów podkreśla, iż aby rozpocząć działalność gospodarczą z Rosjanami niezbędne jest zdobycie ich zaufania. Jest to dość trudne, gdyż w świadomości rosyjskiego biznesmena tkwi pewnego rodzaju podejrzenie i swoisty
brak zaufania do nie swojego/obcego. Jest to bez wątpienia jednym z przejawów zagadkowej dla obcokrajowców rosyjskiej duszy.
W artykule opublikowanym w „Rossijskiej gazetie” [Cергеева: http] znajdujemy szereg rad dla cudzoziemców, którzy pragną prowadzić działalność
gospodarczą z Rosjanami, dotyczących zagadek duszy rosyjskiej. Dowiadujemy się z tego artykułu, że zamierzając prowadzić biznes w Rosji, każdy cudzoziemiec powinien władać podstawami języka rosyjskiego, znać osiągnięcia
Rosji w dziedzinie kosmonautyki, literatury i sztuki, wiedzieć, że w rozmowach można pytać o sukcesy dzieci, o sprawy osobiste, unikając jednak kwestii
pieniężnych i chwalenia się swymi osiągnięciami. Rosjanie potrzebują bliskich
kontaktów ludzkich, szanują osoby starsze, dlatego miłe jest zademonstrowanie przywiązania do rodziców.
Cudzoziemców w kontaktach z Rosjanami szokuje dotykanie, zbliżanie się
(naruszenie dozwolonej odległości 35–40 cm od rozmówcy), klepanie po ramieniu, ale Rosjanie nie znoszą też pustych uśmiechów typu keep smiling, bo
w Rosji смех без причины – признак дурачины. Ważna jest umiejętność picia
alkoholu, gdyż Rosjanie piją dużo alkoholu i to różnorakiego, utrzymując się
jednak na nogach. Dlatego należy poprosić o najmniejszy kieliszek i wtedy
można będzie pić prawie na równi z nimi, w tym samym tempie, nie odmawiając przy tym wznoszenia toastów.
Niewątpliwie na sposób prowadzenia interesów w Rosji wielki wpływ ma
to, jak biznesmeni postrzegani są przez zwykłych ludzi. Duże znaczenie ma
pojęcie tzw. „duszy rosyjskiej”1.
A. de Lazari, powołując się na W. Szczucina, wyjaśnia pojęcie „duszy rosyjskiej:
Jedna z kategorii mitologii narodowej, nie mająca jednoznacznego odpowiednika w rzeczywistości empirycznej. W świadomości masowej to pojęcie często łączy się
z epitetem „szeroka” (znane jest też wyrażenie „szeroka rosyjska natura”), który ma
określać typowe dla Rosjanina cechy charakteru: bezgraniczną odwagę, serdeczność, bezkompromisowość, maksymalizm moralny (słynne „wszystko albo nic”), towarzyskość, gościnność, spontaniczność, prymat serca nad rozsądkiem, skłonność do
wpadania w rozpacz i melancholię, a także pogardę dla rzeczy małych, pragmatyzmu i wyrachowania. W sferze codzienności dusza rosyjska przejawia się jakoby
w nieumiarkowanym pijaństwie, którego skutkiem jest przekonanie o własnych nieograniczonych możliwościach („sam diabeł mi nie straszny”), a także w wiecznym
użalaniu się na swój los [Lazari 2004: 9].
1
124
Pojęcie to zostało opisane w artykule G. Ziętali, J. Worowskiego [2010: 172–184].
Jak pisze N. Bierdiajew:
Duszy rosyjskiej, z reguły szczerej i prostodusznej, obca jest wszelka afektacja,
przesadny patos, arystokratyczna wyniosłość, sztuczne gesty. To dusza skłonna do
upadku, grzechu i skruchy, patologicznie niemal odczuwająca swą nicość przed obliczem Boga. Jest w niej jakiś szczególny, zgoła nie zachodni, przepojony religią demokratyzm, pragnienie zbawienia w jedności z całym narodem. Zwrócony ku swej
głębi, naród rosyjski nie umie zorganizować się w wyraźnych i zbornych formach.
W człowieku rosyjskim zbyt mało jest sprężystości, dyscypliny duchowej, siły charakteru, dążenia wzwyż, w jego ustroju duchowym nie ma nic gotyckiego. Człowiek rosyjski oczekuje, że Sam Bóg zorganizuje mu duszę i urządzi życie. W swych formach
najwyższa dusza rosyjska trwa w ciągłej wędrówce, a w poszukiwaniu grodu nieistniejącego liczy na zrządzenie niebios. Lud rosyjski żyje chaosem, w pogańskim
uwielbieniu dla ziemi, elita – apokaliptycznymi nadziejami, a pragnąc absolutnego,
odrzuca wszystko, co względne (…). Rosja zdumiewa swą konwencjonalną elegancją
i galanterią, brakiem prostoty i szczerości, odpycha stanem wyższości i pogardy,
dość typowym dla Polaków (…). Rosjanin jest z reguły niezdolny do stanu pogardy,
nie lubi dawać odczuć drugiemu, że ten jest od niego gorszy. Rosjanin dumny jest
w swej pokorze (…). Dusza rosyjska leży przed Bogiem twarzą ku ziemi. To prawosławny typ duchowy (…). Bardziej utożsamia się ze wstawiennictwem Bogurodzicy
niż z cierpieniami Chrystusa i przeżywaniem ofiary Golgoty. Jest w niej prawdziwa
pokora, lecz mało ofiarności. Dusza rosyjska powierza siebie cerkiewnej wspólnocie,
którą zawsze wiązała z ziemią rosyjską [Bierdiajew 2004: 148–149].
Społeczeństwo rosyjskie odnosiło się do przedsiębiorców z niechęcią. Jak
zauważa ojciec Filip, w społeczeństwie rosyjskim na przestrzeni wieku kultywowany był pejoratywny stosunek do przedsiębiorców. Czasy radzieckie to
okres, w którym na biznesmena mówiło się „burżuj” czy „kułak”. Zmiany polityczno-gospodarcze w latach 90. oraz pojawienie się „dzikiego” kapitalizmu dla
wielu było tylko potwierdzeniem zasadności takiego stosunku. W chwili obecnej
coraz częściej mówi się o przyzwoitości w prowadzeniu interesów, honorze czy
godności. Trzeba również podkreślić, że stosunek do przedsiębiorców jest spowodowany nie tyle nieprzyjaznym nastawieniem do biznesu, jako zawodu samego w sobie, ale bezpośrednio do ludzi, którzy się nim zajmują.
Sam prezydent D. Miedwiediew podczas spotkania z rosyjskojęzycznymi
przedsiębiorcami z Kalifornii w 2010 r. stwierdził, że:
Rosjanin woli stracić 100 tys. dolarów na własne przyjemności, doskonale rozumiejąc, że następnego dnia on o tym całkowicie zapomni, niż ulokować taką sumę
w projekt, istoty którego nie rozumie [Льюис: http].
A. Padczin opisując „rosyjską duszę”, zwraca uwagę, że:
Wiele problemów w Rosji wynika z tego, że ci, którzy dochodzą do władzy w naszym kraju nie rozumieją rosyjskiej duszy, nie posiadają rosyjskiej ideologii. Starają
się przeszczepić do nas europejskie porządki, zapraszają do nas zagranicznych eksper-
125
tów, którzy z mądrym wyrazem twarzy wyjaśniają swe teorie, ale rosyjski naród żył
i będzie żyć swym rozumem, bo palmy u nas nie rosną, ponieważ zima jest zbyt surowa
(…). Na przykład: stosunek Rosjanina do bogactwa i luksusu. От трудов праведных
не поставишь палат каменных. Północna przyroda nie daje możliwości produkowania zbyt dużo zbędnych wyrobów. От труда не будешь богат, а будешь горбат.
Od dawna na Rusi bogactwo było cechą pohańbienia. В богатстве сыто брюхо, голодная душа. Żyć w dostatku dzięki swej pracy – to chlubnie, ale nie zdobędziesz bogactwa pracą. Где говорят деньги, там молчит совесть [Падчин: http].
Temat bogactwa i jego wykorzystania przez prawosławnego przedsiębiorcę
porusza również M. Guminienko.
Rosyjska przedsiębiorczość bierze swój początek jeszcze od starej Rusi, kiedy to
kupcy udawali się do Bizancjum i państw skandynawskich, towary rosyjskie można
było znaleźć w wielu krajach Europy. Na mentalność rosyjskiego biznesmena odcisnęło piętno Prawosławia, wpływało życie rodzinne i rosyjska soborność (…).
Oprócz prawosławia, bardzo duży wpływ na osobowość rosyjskiego przedsiębiorcy i na rosyjską mentalność miał rodzinny tryb życia. Rodzina dla prawosławnego człowieka to mała cerkiew. W rodzinie, w życiu tymczasowym, człowiek starał się
troską o bliźnich zbudować sobie drogę do życia wiecznego, dlatego troska o rodzinę
była tak ważna szczególnie dla Rosjanina. Często pomnożenie i rozkwit rodu uważano, jako błogosławieństwo Boże [Гуминенко: http].
N. Ignatowa i A. Pietko powołują się na W. Sombarta, pisząc o prawosławnych wartościach rosyjskiej przedsiębiorczości, zauważają, że:
Ani w literaturze pięknej, ani w folklorze rosyjskim nie znajdziemy opisu bogactwa osobistego, jako miernika sukcesu, który wywołuje szacunek u wszystkich. Temat
„grzeszności” kapitału jest charakterystyczny dla nastrojów przedsiębiorców rosyjskich. Mnogość przysłów Деньгами души не выкупишь, Богатому черти деньги
куют, Грехов много, да и денег вволю – pokazują określony stosunek do nabywania zysku. W Rosji nigdy nie było kultu bogatych, który zauważamy w krajach zachodnich. Często sami kupcy wypowiadali się, że człowiek powinien dążyć tylko do
tego, aby mieć zaledwie to, co jest niezbędne do życia (…). Bogactwo jest nieocenione, kiedy człowiek doskonali się moralnie, duchowo. Bogactwo powinno być zdobyte
dzięki pracy, tylko wtedy ustrzeże człowieka od zguby. Sukces komercyjny, do którego dążyli rosyjscy przedsiębiorcy, nie przesłaniał im moralnej strony tego sukcesu.
Na swą działalność kupcy patrzyli jak na misję od Boga lub losu. O bogactwie mówili, że Bóg dał je i zażąda rozliczenia [Игнатова, Петько: http].
N. Ignatowa i A. Pietko zastanawiają się, jak możliwe jest współistnienie
i rozwój rosyjskiej przedsiębiorczości na tle paradoksalnego stosunku Rosjan do
pieniędzy. Powołując się na W. Rjabuszyńskiego, piszą, że:
W kręgach biznesowych istniała hierarchia różnych rodzajów działalności gospodarczej: najbardziej ceniono fabrykantów i właścicieli zakładów, za nimi byli
kupcy. Do ludzi, którzy zajmowali się działalnością bankową, stosunek był nieszczery. Ich zwano процентщики [lichwiarze]. Taka pozycja miała religijne i historyczne
126
korzenie: po pierwsze, lichwiarstwo ostro krytykuje Pismo Święte; po drugie, aż do
epoki Piotra I państwowe akty prawne opisywały lichwiarstwo jako interes przeciw
Bogu (…).
Religijność w środowisku przedsiębiorców aż do 1917 r. była przyjmowana jako
bezwarunkowa cnota. Trwały, niezachwiany stosunek do wiary w środowisku kupieckim sprzyjał wzmocnieniu reputacji biznesowej tego lub innego biznesmena.
«Wierność Bogu», przysięga na krzyż były odbierane za bardziej pewne, niż sporządzenie dokumentów na piśmie [Игнатова, Петько: http].
A. Czujew na konferencji „Dywersyfikacja rosyjskiej gospodarki” (2010 r.)
stwierdził, że: Człowiekowi moralnemu, człowiekowi uczciwemu, który myśli
o swej duszy, pracować jako przedsiębiorca jest nadzwyczaj źle i kłopotliwie.
Z drugiej strony:
istnieje nienawiść biednych mas w stosunku do tych nielicznych, którym udało się,
chociaż trochę wzbogacić, pomimo wszelakich przeszkód ze strony państwa. Zresztą,
nasi przedsiębiorcy, którzy odnieśli sukces, nierzadko sami narowiście wywołują tę
nienawiść wtedy, gdy świadomie wystawiają na pokaz swój nieposkromiony luksus
[Русская душа…: http].
I. Jakowienko stwierdził, że:
chociaż w ciągu 20 lat system stosunków społecznych zmienił się kardynalnie, to bazowe cechy społeczeństwa zachowały się. Przedsiębiorcy zmuszeni są zachowywać
się nieuczciwie podobnie, jak zdarzało się być nieuczciwym dyrektorem zakładów
radzieckich i przewodniczącym kołchozów. Ten fakt jest dowodem istnienia mentalności. Mentalność – to stała cecha, to jest to, co sądzą ludzie, większa część ludzi.
Istnieje ona w jednej głowie silniej, w innej – słabiej, a zależy to od mikrosfery
kształtowania człowieka, lecz ona istnieje.
Mentalnie ludność Rosji dzieli się na dwa duże bloki – faktycznie są to dwa narody, które różnią się między sobą pokoleniami, wykształceniem, zamieszkiwaniem
w megapolisach lub na peryferiach. Przedstawiciele pierwszego «narodu» akceptują
biznes – niezależnie od tego, czy się sami nim zajmują. Przedstawiciele drugiego
«narodu» – biznesu nie akceptują. Jednak eliminacją tego podziału nikt się nie zajmuje. Najważniejszy problem kraju dziś polega na tym, że rządząca elita (urzędnicy
państwowi i zrośnięty z władzą wielki biznes) w pełni utraciła wizję strategiczną:
o przyszłości nikt nie myśli i na przyszłość nikt nie pracuje [Русская душа…: http].
S. Zaikina przypomina, iż w 1912 r. Rosyjski Związek Przemysłowców
i Przedsiębiorców wypracował siedem zasad prowadzenia biznesu w Rosji, które
odzwierciedlają stosunek Rosjan do własnej kultury, ojczyzny i są odbiciem ich
własnych wartości kulturowych. Są to następujące zasady:
1. Szanuj władzę.
Władza – to niezbędny warunek do efektywnego prowadzenia biznesu.
127
2. Bądź uczciwy i prawdziwy.
Uczciwość i prawdziwość – to fundamenty przedsiębiorczości. Cechy te są podstawą zdrowego zysku i prawidłowych relacji w biznesie.
3. Szanuj prawo własności prywatnej.
Wolna przedsiębiorczość – to podstawa dobrobytu państwa. Przedsiębiorca rosyjski jest zobowiązany z potem na twarzy pracować dla dobra swojej Ojczyzny. Tak
pracować można tylko opierając się o własność prywatną.
4. Kochaj i szanuj człowieka.
Miłość i szacunek do człowieka pracy ze strony przedsiębiorcy rodzą zwrotną
miłość i szacunek. W takich warunkach zachodzi harmonia interesów. Tak powstaje
atmosfera do rozwoju wśród ludzi najróżniejszych zdolności.
5. Bądź wierny swemu słowu.
Człowiek biznesu powinien być wierny swemu słowu. Sukces w biznesie w wielu
aspektach zależy od tego, w jakim stopniu partnerzy ufają ci.
6. Żyj według stanu.
Wybieraj biznes, z którym możesz poradzić sobie (jesteś na siłach go zrealizować). Zawsze oceniaj swe możliwości.
7. Bądź nastawionym na osiągnięcie celu.
Zawsze miej jasny cel. Przedsiębiorcy taki cel jest potrzebny jak powietrze.
Nie odwracaj uwagi na inne cele. W dążeniu do osiągnięcia celu nie przekraczaj
granic dopuszczalności. Żaden cel nie może zaćmić wartości moralnych [Zaikina
2000: 33–34].
Te same zasady przywołuje W. Lietunowskij [Летуновский: http].
S. Zaikina, powołując się na rozmowę dziennikarza rosyjskiej gazety „Argumenty i Fakty”, który przeprowadził wywiady z wieloma znanymi Rosjanami,
zastanawia się, dlaczego, jeśli Rosjanie są tak mądrzy, to dlaczego są tak biedni?
Ramazan Abdułatipow: Główną cechą Rosjanina jest to, że jest on ukierunkowany na poszukiwania wysokich idei duchowych, które nie zawsze są zgodne z życiem. Stąd wieczna rozbieżność pomiędzy wielkimi talentami i ideami z codziennym
nieuporządkowaniem życia.
Kierownik Centrum Roboczego Reform Gospodarczych przy Radzie Ministrów
Federacji Rosyjskiej Władimir Mau: Naszą biedą jest to, że mamy nadmiar wykształcenia i zasobów naturalnych (…). Obfitość zasobów naturalnych przyczynia się
do tego, że kraj jest bardziej atrakcyjny dla bandytów, którzy przychodzą do władzy,
aby dobrać się do tych zasobów. Dopóki mamy co sprzedać, będziemy cały czas odkładać opracowanie poważnej polityki gospodarczej (…).
Mark Zacharow, reżyser: Rosja, to specyficzny poligon, gdzie wypracowuje się
nowe relacje – etniczne, etyczne, religijne (…). Mamy jeszcze specyficzną mentalność: dążymy do wyższego i nie zwracamy uwagi na realia. Naszą energię tracimy
na abstrakcyjną duchowość. Inaczej, lubimy dyskutować o gospodarce światowej,
a nie troszczymy się o własne podwórko [Zaikina 2000: 193–195].
W. Żelwis opisuje wiele cech kulturowych Rosjan, które wpływają na sposób prowadzenia biznesu w Rosji.
128
Rosjanie niezbyt cenią pieniądze. Z pieniędzmi lepiej, niż bez nich, bo bieda jest
nieprzyjemna. Ale mieć dużo pieniędzy – niedobrze. Ludzie uczciwi nie mają dużo
pieniędzy – przynajmniej, jeśli nie są gwiazdami estrady lub mistrzami tenisa. Nigdy
nie chwalcie się, że macie pieniądze, lepiej jest skarżyć się, że brakuje wam pieniędzy od wypłaty do wypłaty i regularnie trzeba je pożyczać od sąsiadów.
Bogatych zawsze niezbyt lubią. „Nowi Rosjanie”, nuworysze, na których bogactwo spadło nagle, jak doniczka z balkonu, są obiektem żartów (…).
Jeśli mało zarabiacie, to nie ma w tym nic wstydliwego, że opowiadacie wszystkim
o swojej pensji. Przyznając się, że wam tak dużo nie płacą, pokazujecie, że wasz pracodawca niedocenia was i nie rozumie, jak cenny nabytek przyjął do pracy. Zarabianie
mało nie jest poniżające – hańba temu, kto was eksploatuje [Жельвис 2002: 18–19].
S. Zaikina, w rozmowie z dziennikarzem rosyjskiej gazety „Argumenty i Fakty”, przytacza pogląd Mariny Kniaziewej, kulturologa i poetki, która uważa, iż:
jeśli spojrzeć na nasze bajki, mitologię, to zobaczymy, że w głębi rosyjskiej kultury
nie ma idei bogactwa. Bogactwo nie może być celem samym w sobie, powinno mu
towarzyszyć spojrzenie duchowe. Jeśli bohater bajki wybiera się w podroż, to nie poszukuje złotych gór, a doskonałości. Poszukuje samego siebie lub innego człowieka.
I w procesie tego poszukiwania nagle otrzymuje wszystko: i narzeczoną, i królestwo
na dokładkę… [Zaikina 2000: 195].
S. Pychtin twierdzi, że:
Rosja nigdy nie była cywilizacją pieniężną, carowie płacili nie pieniędzmi,
a ziemią. Ani carowie, ani pierwsi sekretarze, ani wielcy książęta nigdy nie operowali
pieniędzmi w charakterze środka stymulowania rozwoju [Русская душа…: http].
Mówiąc o etycznych tradycjach rosyjskiej przedsiębiorczości, nie sposób nie
wspomnieć o dobroczynności i mecenacie. Jak zauważa M. Guminienko [Гуминенко: http] działalność charytatywna nie ogranicza się jednak tylko do podłoży
religijnych, według niego owa obywatelska filantropia ma korzenie społecznokulturowe. Negatywnie odbierany sukces na arenie biznesu zmusił przedsiębiorców do zaskarbienia sobie sympatii i szacunku obywateli w inny sposób. Idealną
okazała się działalność charytatywna. Była ona związana nie tylko ze sferą duchową i intelektualną – budową cerkwi, sponsorowaniem uniwersytetów, rozmaitych galerii czy muzeów. Poczucie patriotyzmu rosyjskiego sprawiło, że podczas wojen kupcy wielkie nakłady finansowe przeznaczali na obronę i zbrojenie.
Dopiero wiek XX przyniósł w coraz większym stopniu odejście od mecenatu.
Z pomocy biedniejszym jednak nie zrezygnowano. Zmienił się jedynie sposób
działania. Przedsiębiorcy decydowali się na bezpośrednią pomoc socjalną.
Otwierano przyzakładowe przedszkola, szkoły czy szkoły dla rzemieślników,
a także biblioteki. Popularnymi stały się wyjścia do teatrów, organizacja koncertów charytatywnych. Działania te nie miały oczywiście podłoża czysto filantropijnego. Ogromne znaczenie dla właścicieli fabryk miała wykwalifikowana i zabezpieczona socjalnie siła robocza.
129
Głównym bodźcem do działalności charytatywnej rosyjskiego przedsiębiorcy jest religia prawosławna, zgodnie z którą wobec Boga równi są wszyscy, zarówno bogaci jak i biedni, sprawujący władzę, a także poddani. Według
prawosławia bogaci tak jak i biedni na sądzie ostatecznym sądzeni będą na
równi, gdyż bogactwo wtedy nie będzie w żadnym stopniu kryterium do zbawienia. I chociaż sprawia, że życie na ziemi jest łatwiejsze, to jeśli chodzi
o zbawienie może tylko zaszkodzić. Jest tak dlatego, iż człowiek zapatrzony na
sukces i bogactwa doczesne może nie zdążyć gorliwie zatroszczyć się o bogactwo duszy. Z tego powodu poza równością w mentalności rosyjskiej popiera się
działalność charytatywną. Wartym podkreślenia jest fakt, iż bogaci od zawsze
szczodrymi datkami wspierali potrzebujących, łożyli na szpitale czy przytułki,
swoją pomocą obdarowywali klasztory. Powodem takiej aktywności była niewątpliwie chęć zbliżenia się do raju.
G. Uljanowa tak pisze o działalności dobroczynnej rosyjskich (moskiewskich) przedsiębiorców:
Moskiewscy przedsiębiorcy uważali działalność dobroczynną za najważniejszy
obowiązek klasowy i społeczny (…). W statucie Moskiewskiego Kupieckiego Towarzystwa Kredytu Wzajemnego od samego początku był punkt, zgodnie z którym
„z zysku netto, otrzymywanego od operacji, po odliczeniu dochodów i strat, wydziela
się … na rzecz charytatywnych instytucji kupiectwa moskiewskiego 10%, z których
nie mniej niż połowę kupiectwo moskiewskie przekazuje Moskiewskiej Praktycznej
Akademii Nauk Handlowych” [Ульянова 2002: 79–80].
Biznes dla Rosjanina jest pojęciem złożonym i sprzecznym. W artykule
przedstawiłem szereg poglądów Rosjan na kwestię wzbogacenia się, prowadzenia biznesu i dzielenia się zyskami. Wszystkie te kwestie są uwarunkowane „duszą rosyjską”. Rozumiejąc to pojęcie, możemy osiągnąć sukces w biznesie
i uniknąć nieporozumień i „szoku kulturowego” w prowadzeniu biznesu z Rosjanami. Materiał ten powinien być włączony do szkolenia przedsiębiorców polskich,
aby uniknąć rozczarowania przyszłych biznesmenów, a także do kształcenia rusycystów, aby lepiej zrozumieli Rosjan, ich potrzeby, ich wizję świata i prowadzenia
biznesu.
Bibliografia
Bierdiajew N., 2004, Dusza rosyjska i polska [w:] A. de Lazari (red.), Dusza polska i rosyjska (od
Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna).
Materiały do „katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, tł. W. Radolińska, Polski
Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa.
Lazari A. de, 2004, Wstęp [w:] A. de Lazari (red.), Dusza polska i rosyjska (od Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna). Materiały do „katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych,
Warszawa.
130
Zaikina S., 2000, Samm äri eduks. Vene keele käsiraamat majandusüliõpilastele. Шаг к успеху.
Пособие по чтению и развитию речи для студентов-экономистов, Tartu.
Ziętala G., Worowski J., 2010, „Rosyjska dusza” a biznes [в:] Г.Ф. Ковалев (ред.), Материалы
по русско-славянскому языкознанию, вып. 30, Изд-во ВГУ, Воронеж.
Гуминенко М.В., Предпринимательство в России и в Америке: особенности национального
менталитета русских и американцев, http://dugward.ru/publ/s17.html (14.07.2010).
Жельвис В., 2002, Эти странные русские, Изд-во „Эгмонт Россия” Лтд., Москва.
Игнатова Н., Петько А., Православные ценности русского предпринимательства,
http://rusk.ru/st.php?idar=114343 (14.07.2010).
Летуновский В.В., Бизнес-культура и национальные корни, http://www.treko.ru/show_article_1077
(12.07.2010).
Льюис Р., Как вести бизнес с русскими, „Russia Profile” – Интернет-журнал,
http://www.expert.ru/printissues/ural/2008/27/poziciya/ (14.07.2010)
Падчин А., Загадочная русская душа, http://www.pravda.ru/society/fashion/couture/12-01–
2004/46100–russ-0/ (14.07.2010).
Русская душа против экономики? Или экономика против русской души?,
http://www.ekonbez.ru/news/cat/6876 (14.07.2010).
Cергеева А.В., Не соревнуйтесь с русскими за рюмкой. Советы иностранцам, отправляющимся в Россию, „Российская газета”, № 4406 от 06.07.2007, http://www.rg.ru/
2007/07/06/ovetyi-inostrancam.html (15.07.2010).
Ульянова Г.Н., 2002, Благотворительность московских банков [в:] У. Брумфилд, Б. Аннаньич, Ю. Петров (ред.), Предпринимательство и городская культура в России 1861–
1914, Изд-во „Три Квадрата”, Москва.
БИЗНЕС ГЛАЗАМИ РУССКИХ
Резюме
В данной статье представлено видение бизнеса русскими. Оно обусловлено понятием
«русской души». Непонимание этой загадочной души может привести к потерям в бизнесе
и к неумению наладить отношения с российскими партнерами.
Автор представляет такие вопросы, как: отношение русских к богатству, к религии,
к предпринимателям и благотворительности.
Со всеми этими элементами необходимо ознакомить студентов русской филологии
и менеджмента или экономики.
131
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Jakub WOROWSKI
ПОЛЯКИ И БИЗНЕС (НА ПРИМЕРЕ ТРЕХ
ПРЕДСТАВИТЕЛЕЙ ПОЛЬСКОГО БИЗНЕСА)
У каждого народа свое отношение к работе, предпринимательской деятельности, богатству, обусловленное культурой, ценностями, своим видением мира. Как пишет Е. Липняцкая:
Поляки никогда не были доками в бизнесе, и это положение будет сохраняться до тех пор, пока они его не полюбят, но, судя по всему, они выработали сноровку (…).
Любой уважающий себя (или материально обеспеченный) поляк трудится
не менее чем на трех работах; при этом время, которое необходимо затратить на каждой из них, в совокупности превышает количество часов в неделе
раза в четыре (…).
Если вы государственный служащий, то обязаны являться на работу
в восемь ноль-ноль и уходить в три часа дня. На работе вы должны трудиться изо всех сил над тем, что вам поручают и перепоручают другие. Во время
работы пишут письма, делают маникюр и педикюр, вяжут, а также завтракают, обедают и пьют чай, хотя (а, может быть, именно из-за этого) официальные перерывы на еду не предусмотрены. В рабочие дни ходят по магазинам, к зубному врачу и в парикмахерскую, среди недели можно уехать на пару
дней, чтобы покататься на лыжах в Татрах, а можно на пару месяцев махнуть за рубеж – навестить родню. Вашу работу сделают другие люди, которые служат в иных местах, а здесь просто подрабатывают (…).
Молодые говорят о бизнесе, думают о бизнесе и делают бизнес, причем
делают хорошо. Предприятия довольно часто приватизировались таким образом, что акционерами становились сами работники, вернее, руководящая
верхушка (…).
Когда поляк рассказывает вам, сколько он зарабатывает, он называет
лишь оклад, округлив его в меньшую сторону. Поляки вечно прибедняются,
стараются удивить скудостью своего жалования, в отличие, скажем, от
американцев, которые суммируют все доходы, округляя сумму в большую
сторону, чтобы похвастаться, как они хорошо живут. Возможно, отчасти
поэтому у поляков сложилось представление о жутком богатстве всех жи-
132
телей Запада. Любые разговоры о заработках тут же сводятся к абсурдной
попытке измерить заработную плату в относительных величинах, как то:
в бутылках водки, батонах хлеба или килограммах рыбы, которые средний
дворник может купить за месяц [Липняцкая: http].
Анализируя отношение поляков к бизнесу, необходимо обратить внимание на данные социального опроса, проведенного компанией
SMG/KRC1. Согласно этим данным, все больше поляков занимается предпринимательской деятельностью. Исследования, проведенные этой компанией в сентябре 2009 и октябре 2010 гг. показали, что число лиц, занимающихся бизнесом, выросло с 5% в 2009 г. до 13% в 2010 г.
Интересны также мотивы открытия собственного дела поляками. Опрошенные считают, что главной причиной является потребность в независимости и желание быть своим собственным шефом. Есть и обстоятельства, которые мешают открытию и ведению бизнеса. Это – высокие налоги
и конкуренты. Опрошенные боятся рискнуть и открыть свой бизнес из-за
нехватки опыта, нечестных конкурентов и потери кредитоспособности.
Часто людей волнует проблема богатства. Эта тема тесно связана с ведением предпринимательской деятельности. Согласно результатам другого
опроса, проведенного компанией TNS OBOP [Pierwszy milion…: http] свыше 1/3 поляков (37%) соглашаются с популярным утверждением, что первый миллион надо украсть.
Интересна и роль представителей бизнеса в экономике страны. 40%
поляков считает, что именно благодаря предпринимателям развивается экономика, а уничтожают экономику политики, которые принимают плохие
законы.
На польскую экономику, и не только на польскую, большое влияние
оказывает политика. Как замечают некоторые:
Бизнес и политика жестко связаны друг с другом. С одной стороны, политические решения и действия влияют на те или иные отрасли и виды бизнеса, с другой стороны, зачастую, большие деньги определяют внутреннюю
и внешнюю политику того или иного государства» [Бизнес и политика: http].
Именно поэтому почти 40% опрошенных отмечает использование бизнесменов для целей избирательной кампании, а наибольшим атакам подвергался бизнесмен Рышард Краузе. По мнению 60% опрошенных, принимаемые политиками законы благоприятствуют коррупции. Главная вина
в отрицательной атмосфере, которая окружает политиков (так считает 38%
опрошенных). Исследование было проведено на группе 1000 поляков с 7 по
11 февраля 2008 г.
1
http://kadry.infor.pl/wiadomosci/artykuly/465238,coraz_wiecej_polakow_prowadzi_dzialal
nosc-gospodarcza.html
133
Огромную роль в ведении бизнеса играет национальный характер. Исследования, проведенные компанией TNS OBOP, показали, что поляки завистливы по отношению к бизнесменам. На вопрос, согласны ли Вы с утверждением, что «в Польше проводилась кампания, которая опиралась на
завистливое отношение к самым богатым полякам», положительный ответ
дали 55% опрошенных.
Анализируя сферу предпринимательской деятельности, необходимо назвать самых богатых бизнесменов и указать на способы получения прибыли и признания в сфере бизнеса. В данной статье ся представлю биографии
трех самых богатых польских бизнесменов – Яна Кульчика, Зыгмунта Солож-Жака и Лешека Чарнецкого.
Ян Кульчик
Ян Кульчик (род. 24 июня 1950 г. в г. Быдгощ). Прежде чем заняться
бизнесом, работал в Западном Институте Польской академии наук, в котором защитил кандидатскую диссертацию по международному праву. Но он
решил заняться бизнесом. Ян принадлежит к третьему поколению предпринимателей в семье Кульчиков. Его дедушка, Владислав, руководил торговым домом в 30-ые годы ХХ в. и торговал сельскохозяйственными продуктами в Валдове, вблизи Семпульна Краеньского. Отец – Хенрык, основал после войны три компании, а когда все они были национализированы,
эмигрировал в 1956 г. в Германию. Там открыл очередную фирму и успешно ею руководил. Там он – как говорит Ян Кульчик – подарил ему первый
миллион долларов, на который в 1981 г. основал торговую компанию –
„Interkulpol”. В журнале „Le Figaro” написали:
его отец Хенрык, владелец довоенного общества экспорт-импорт, при первом
секретаре Гереке переехал в Западный Берлин и создал сыну путь к стажировкам в западных компаниях. Обладая дипломом юридического факультета,
политических наук и экономики, молодой Кульчик основывает в восьмидесятые годы одно из первых СП [Jan Kulczyk…: http].
В 1988 г. Кульчик стал официальным дилером компании Volkswagen
в Польше, а в 1991 г. основал компанию «Kulczyk Holding», которая в настоящее время является одной из крупнейших групп капитала в Польше.
Данное предприятие вместе с зависящим от нее обществом «Euro Agro Centrum» контролирует многие компании, м. пр. обладает пакетами акций
в «Пивоваренной компании», второй по размеру пивоваренной группе
в Польше, имеет значительные пакеты акций в «Нефтехимическом комбинате Тжебиния, АО «Автострады Эксплуатации», ООО «Мобитель», АО
«Автострады Великой Польши», «Скода Авто Польша», АО «Польэнер134
гия», «Pon Investment». Ян Кульчик до 2007 г. открывал список 100 самых
богатых поляков, составленного еженедельником «Впрост». В 2006 г. его
имущество оценивалось в 4,1 млрд. зл, в то время как год назад – в 5,5
млрд. зл, а два года назад – 12,5 млрд. зл. В 2006 г. он занимал 20-ое место
в списке 100 самых богатых людей Центральной и Восточной Европы, составленном журналом «Впрост» и 746-ое место в рейтинге самых богатых
людей мира, составленном журналом «Forbes», который оценил его имущество в 1 млрд. долларов США. Он потерял положение лидера в списке
«Впрост» и часть имущества вследствие развода с женой Гражиной. Семья
Кульчиков не разглашает информацию, каким образом они разделили свое
имущество. Как сообщает пресса, имущество в Польше перешло в руки
Гражины Кульчик, в том числе «Старая Броварня» в Познани. После прихода к власти политиков партии «Право и Справедливость», которые назвали
Кульчика символом «плохого капитализма», политическая атмосфера перестала благоприятствовать его делам. Шансы стать посредником в крупных приватизационных сделках закончились. Бизнесмену не помогает также потерянная репутация в афере «Орлен» (в отчете следственной комиссии было замечено, что президент Квасьневский дал Кульчику полномочия
вести переговоры с русскими по вопросу продажи им польских нефтеперерабатывающих компаний) и право продажи земли, данное Гражине Кульчик
муниципалитетом Познани с целью строительства торгового центра «Старая Броварня» (несмотря на то, что суд освободил его от подозрения продажи земли стоимостью в 13 млн. зл. за сумму всего 6 млн. зл.). Все это
привело к тому, что Ян Кульчик почти исчез с польской экономической сцены, хотя вернулся на должность шефа Польского совета бизнеса. В 2004 г.
он продал акции Страховой компании «Варта», продал контрольный пакет
акций нефтехимической компании «Орлен» (ок. 7,5% акций) и телекоммуникационной компании TP SA (ок. 10% акций), а также продал компании
«Варта» 50% акций фирмы PTE «Dom». Как говорят, он намеревается инвестировать на восточном рынке. Ян Кульчик является лауреатом приза им.
Киселя2 за 1992 г. До недавнего времени Кульчики были владельцами общества «Kulczyk Holding» (78% акций принадлежало Гражине, а 22% «Kulczyk Privatsiftung», австрийскому фонду, основателями и донаторами которого являются сами супруги Кульчик), но, как говорит Ян, Гражина не является компаньоном холдинга. «Kulczyk Holding», вместе с зависимым от
него обществом «Euro Agro Centrum», контролирует много дел семьи Кульчик и имеет 28% акций Пивоваренной кампании (этот резерв Кульчика стоит ок. 2 млрд. зл.). Кульчики контролируют также значительные пакеты
акций и вкладов «Нефтехимического комбината Тжебиния», АО «Авто2
приз, установленный Стефаном Киселевским, присуждается с 1990 г. в трех категориях – политик, публицист и предприниматель за выдающиеся достижения в этих областях.
135
страды Эксплуатации» (45%)), АО «Автострады Великой Польши» (15%),
«Скода Авто Польша» (49%), АО «Польэнергия» (66,7%), АО «Польские
Химические реактивы» (свыше 95%), ООО «Мобитель» (100%). Они являются также владельцами недвижимости и паев в управляемых ими обществах. Посредством «Kulczyk Pon Investment» бизнесмен является владельцем
«Kulczyk Tradex» в г. Познань, польского дистрибьютора машин Volkswagen
и Audi. Гражине Кульчик принадлежит ООО «Фортис», которое вложило
в строительство торгового центра в Познани (до сих пор) 500 млн. зл.
Пресс-секретарем Старой Броварни является дочь Гражины и Яна – Доминика Кульчик-Любомирская, сын Кульчиков – Себастиан – является, м.пр.,
совладельцем фирмы «e-24 Internet Club», был спонсором футбольной команды «Лех Познань». Стоимость части активов Кульчиков уменьшается:
дилеры «Skoda Auto Polska» и «Kulczyk Tradex» испытывают застой на
рынке новых автомобилей, неизвестно будущее «Автострады Великой
Польши» (общество построило и управляет частью платной автострады
длиной 150 км, но правительство угрожает, что отберет концессию на
строительство следующих 100 км. Ян Кульчик после развода и разделения
имущества занимает 13 место среди самых богатых поляков. В 2007 г. он
занимал 65 место среди самых богатых людей Центральной и Восточной
Европы по версии журнала «Впрост».
Зыгмунт Солож-Жак
Зыгмунт Солож-Жак, настоящая фамилия Зыгмунт Крок, также Петр
Крок, Петр Подгурски (род. 4 августа 1956 г. в г. Радом) – польский предприниматель, владелец многих предприятий, которые работают на рынке
медийного бизнеса и финансов. Один из самых богатых поляков. Имеет
среднее образование. Фамилию Солож принял после брака с Илоной Солож, а фамилию Жак – после развода с первой женой и брака со второй
женой – Малгожатой Жак. 16 ноября 2006 г. признался в том, что сотрудничал с Департаментом I Министерства внутренних дел Польской Народной
Республики. Как агент по сотрудничеству с разведкой был завербован 18
октября 1983 г. и до 26 июня 1985 г. был зарегистрирован под псевдонимом
Зег. В 80-вые годы ХХ в. имел консульский паспорт. В 2010 г. в рейтинге
мировых миллиардеров занимал 488 место с имуществом на сумму 2 млрд.
долларов (второй поляк, после Яна Кульчика). По рейтингу журнала «Forbes» за 2009 г. был самым богатым человеком в Польше с имуществом на
сумму 3,9 млрд. зл. В предыдущем рейтинге за 2007 г. с имуществом на
сумму 1,5 млрд. долларов США занимал 664 место в списке самых богатых
людей мира вышеупомянутого журнала. Годом раньше в списке самых богатых поляков журнала «Впрост» с имуществом на сумму 6,5 млрд. зл. за136
нимал 2 место и 48 место в списке 100 самых богатых людей Центральной
и Восточной Европы.
Когда в 1993 г. Зыгмунт Солож-Жак стартовал с телевидением «Польсат», он не пользовался таким уважением. Он был человеком из г. Радом,
который занялся бизнесом в 80-ые годы, начиная с фирмы, которая перевозила посылки из Германии в Польшу. Затем импортировал автомобили из ГДР
и Румынии. Он не был выпускником престижного вуза, а был человеком из
народа. Но именно это было его козырем, так как в то время, когда он основал телевидение «Польсат», Зыгмунт Солож-Жак хорошо знал и чувствовал
настроение массового зрителя. Такие передачи, как «Диско Релакс», «На каждую тему», «Мир по Бандим» привлекли массовую аудиторию и создали
прочное положение «Польсата». Затем пришло время очередных инвестиций: «Инвест-банк», «Пенсионный фонд Польсат», страховая компания «Полиса-Жизнь», «Цифровой Польсат» и «Электрим». После входа в эту компанию Солож-Жак стал конкурентом в борьбе в мобильным оператором «Эра»,
которую он вёл одновременно с «Вивенди» и «Дойче Телеком». Черные тучи
нависли над ним три года тому назад, когда политики стали обвинять его
в сотрудничестве со службой безопасности в 80-ые годы. Солож-Жак признался в том, что подписал документ, но сотрудником не являлся.
Он бережливый человек и не любит тратить деньги. Нервничает, когда
слышит, что на одну пресс-конференцию приехали сразу три группы «Польсата» – от «События», «Польсат News» и «ТВ Бизнес». С другой стороны, он
занимается благотворительностью, финансируя «Фонд Польсата», является
спонсором «Polsat Warsaw Open». Он сам играет в теннис.
Он хорошо знает, что продает. Когда в прошлом году принадлежавший
ему «Цифровой Польсат» ввел скоростной беспроводной Интернет, Зыгмунт
Солож-Жак тестировал услугу в своем кабинете на 16 этаже офисного здания
«Польсата» на ул. Остробрамской в Варшаве. Журналистов, которые приходили брать у него интервью, приглашал к письменному столу и демонстрировал, как действует Интернет. «Сколько Вы платите за Интернет в месяц? 80
зл. за 4 Mb/с? А я Вам дам столько же в два раза дешевле».
Хотя Солож-Жак управляет миллиардами, он осторожен, если дела касаются финансов. Когда в 2008 г. многие фирмы потеряли на валютных опционах, Зыгмунт Солож-Жак спал спокойно. Опционами не пользовался,
поскольку – как он сам говорил – не использует то, чего сам не понимает.
54-летний Зыгмунт Солож-Жак похож на глобального медиа-магната Руперта Мардока. У них обоих спутниковые платформы и телевидение, оба
всегда имели хорошее отношение с политиками, ценят лояльность и умеют
награждать. Оба управляют своими империями нестандартно, если говорить
о современных корпорациях, и относятся к своему имуществу с некоторым
скептицизмом. Когда его спросили, уменьшилось ли его имущество во время
кризиса, он ответил:
137
Это не имеет значения, самое важное, это успех. – Для меня самое важное – то, что я могу чего-то добиться, например, довести дело до конца, согласно плану. Место в любом списке самых богатых не имеет никакого значения [Solorz-Żak…: http].
Лешек Чарнецки
Лешек Чарнецки (род. 9 мая 1962 г.) – польский бизнесмен, миллиардер, который в списке самых богатых людей мира, опубликованном в журнале «Forbes» в 2008 г. находился на 446 месте, с имуществом, оцениваемым в 2,6 млрд. долларов.
Говорят, что он является визионером бизнеса и гением финансов, который всегда на несколько шагов опережает конкурентов. Сегодня он имеет
контрольный пакет акций в нескольких обществах, которые котируются на
Фондовой бирже в Варшаве и работают в секторе финансов и девелопинга:
«Getin Holding» и «LC Corp.». В состав «Getin Holding» входят, м. пр., такие
общества, как «Getin Bank», «Noble Bank» – первый в Польше банк для
состоятельных людей, страховая компания «Europa», – лидер на рынке
страховок в Польше и фирмы финансового консалтинга, как «Open Finance»
и «Fiolet PDK». «Getin Holding» имеет также финансовые институты в России, Беларуси, на Украине и в Румынии.
На рынке капитала говорят, что фирменным знаком Лешека Чарнецкого
является открытие фирмы, управление ею до процветания, а когда она становится лидером своей отрасли – продажа ее. Такова была ситуация, напр.,
с Европейским лизинговым фондом, который был одной из первых успешно
работающих лизинговых компаний в Польше. Начало Фонда было трудным,
так как в то время в Польше термин «лизинг» звучал довольно экзотически,
особенно в пригороде Глогова, где работало первое отделение компании.
В одном из интервью Лешек Чарнецки вспоминал, что в течение первых трех
месяцев работы компании не появился ни один клиент. Надо было закрыть
офис и попробовать на более благоприятной территории, какой оказалась
Варшава. И он попал в десятку. Затем, несколько лет успешного управления
компанией привело к чрезвычайному успеху. В апреле 1998 г. Чарнецкого
признал «The Wall Street Journal», который поместил его в первом десятке
рейтинга лучших менеджеров Центральной Европы. Бизнес развивался успешно до такой степени, что в марте 2000 г. общество попало на лондонскую
Фондовую биржу, а несколько месяцев спустя – на варшавскую Фондовую
биржу. В 2001 г. Чарнецкий продал Фонд французскому банку «Credit Agricole». О рекордной сумме, которую он получил за сделку, говорят до сих пор –
это было 412 миллионов евро, что в то время было равно миллиарду злотых.
В рамках договора он получил 25% доли в обществе АО «Credit Agricole
138
Польша». Однако, как говорят его близкие сотрудники, Чарнецки принадлежит к тем людям, для которых атмосфера в бизнесе настолько важна, как
и прибыль, которую он дает. С французами не складывались отношения,
поэтому в январе 2003 г. он продал им свою долю и занялся планированием
очередной империи. Уже спустя месяц возникло АО «Getin Holding», которое
в течение нескольких лет стало международной финансовой группой.
Такой успех предвидели аналитики журнала «Financial Times», который
в 2004 г. причислил 42-летнего Чарнецкого к 25 Восходящим звездам европейского бизнеса.
С целью сравнения размера имущества мы приведем данные, касающиеся трех российских бизнесменов. На первом месте в России находится
Владимир Лисин, который обладает контрольным пакетом акций «Новолипецкого металлургического комбината», а его имущество оценивается
в 15,8 млрд. долларов США. На втором месте находится Михаил Прохоров,
который имеет контрольный пакет акций компании «Норильский никель»,
«Росбанк», «Полюс Золото», «Open Investitions» и «Prof-media» с имуществом в 13,4 млрд. долларов США. На третьем месте – Михаил Фридман –
владелец «Альфа-Групп», с имуществом в 12,7 млрд. долларов США.
По сравнению с 2009 г. имущество самой богатой десятки россиян выросло. В 2009 г. оно составляло 57,8 млрд. долларов США, а в 2010 г. выросло вдвое и достигло суммы 113 млрд. долларов США. В России насчитывается 62 (раньше было 32) миллиардера. Это свидетельствует о развитии экономики после кризиса. В актуальном рейтинге произошли изменения. Бывший лидер – Михаил Прохоров – попал на второе место, его опередил Владимир Лисин. Затем следует известный бизнесмен – владелец
Chelsea Londyn, Роман Абрамович. В этом году его имущество уменьшилось на 1,7 млрд. долларов США.
Представленные нами биографии выдающихся польских бизнесменов
свидетельствуют о том, как иногда политика влияет на бизнес, способствуя
бизнесу или уничтожая его. Из вышеприведенных фактов следует, что среди обывателей зачастую наблюдается недоброжелательное отношение
к бизнесменам. Однако, несмотря на все это, выдающиеся и сильные люди
могут добиться успеха в бизнесе.
Библиография
Coraz więcej Polaków prowadzi działalność gospodarczą, http://kadry.infor.pl/wiadomosci/artykuly/465238,coraz_wiecej_polakow_prowadzi_dzialalnosc_gospodarcza.html
Jan Kulczyk, tajemniczy biznesmen, http://manager.money.pl/ludzie/portrety/artykul/jan;kulczyk;
tajemniczy;biznesmen,23,-1,145175.html
139
Pierwszy milion trzeba ukraść, http://biznes.interia.pl/news/pierwszy-milion-trzeba-ukrasc,1070795
Solorz-Żak chce być potentatem internetu, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/450186,so-lorz_
zak_chce_byc_potentetem_internetu.html,2
Бизнес и политика, http://www.dohody.net/business-policy
Липняцкая Е., Эти странные поляки (Внимание: Иностранцы!), http://www.koob.ru/lipnyackaya/yeti_strannie_polyaki
POLACY I BIZNES
(NA PRZYKŁADZIE TRZECH PRZEDSTAWICIELI POLSKIEGO BIZNESU)
Streszczenie
W artykule przedstawiono stosunek Polaków do biznesu na podstawie literatury rosyjskiej,
a także badań polskiej opinii publicznej.
Szczegółowo wizerunek polskiego biznesu reprezentują postaci trzech jego przedstawicieli –
Jana Kulczyka, Zygmunta Solorza-Żaka i Leszka Czarneckiego. Ich krótkie biografie wskazują na
sposoby dojścia do sukcesu, stosunek do zarobionych pieniędzy i biznesu w trudnych warunkach
polskiej rzeczywistości.
140
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Magdalena ZEGAR
ПОПУЛЯРНЫЕ ПОЛЬСКИЕ БРЕНДЫ В ТОРГОВОЙ
ОТРАСЛИ
Анализируя тенденции рынка XX и XXI веков, видим, как быстро и интенсивно он развивается. Развитие, которое мы имеем в виду, относится ко
всем сферам деятельности. Молодые люди (в том числе, выпускники высших учебных заведений) хотят открывать собственные фирмы и многие
предприятия различным образом стараются улучшить качество своих услуг,
а фирмы, которые существуют уже много лет, вводят новые виды своих
продуктов, улучшают уже существующие бренды.
Рассматривая бренды со стороны производителей, можем увидеть, что
для каждой фирмы важно иметь свою собственную марку. Она гарантирует
хорошую позицию на рынке. Покупатели предпочитают любимые продукты, даже независимо от уровня цен и других факторов. Марка (бренд) – это
имя, термин, знак, символ, рисунок или их сочетание, предназначенные для
идентификации товаров или услуг одного продавца, или группы продавцов и дифференциации их от товаров и услуг конкурентов [Важенина
2006: http].
Термин „бренд” обозначает некий устойчивый образ, сознательно
и усиленно навязываемый человеку извне, непроизвольно возникающий
в сознании человека при восприятии определенного слова, способный формировать мысли, образ жизни и поступки человека. Таким образом, исходя
из практики применения этого термина, функцию бренда можно определить как формирование автоматических действий человека при восприятии
определенного слова [Ziętala 2009: 55].
В Польше, как во всех больших странах мира, существуют разные характерные бренды. Это такие бренды, о которых слышим не только в стране, но и за рубежом. Их можем найти на каждом шагу нашей жизни. Это,
прежде всего, продовольственные продукты, алкогольные, химические
и многие другие изделия. Значительное число популярных польских брендов мы можем найти в области продовольственных продуктов.
141
Самый крупный бренд – это «WINIARY». Эта марка появилась
в Польше в 1945 году, после Второй мировой войны, и хорошо развивается
до сих пор. «WINIARY» – это готовые кулинарные продукты (супы, бульоны,
соусы, майонезы, приправы, желе и т.п.). Эти продукты удовлетворяют польских потребителей, любителей как традиционной, так и современной кухни,
а также тех, кто имеет все меньше времени, чтобы самостоятельно готовить.
Фирма «WINIARY» предлагает клиентам около 200 разных продуктов.
Похожий ассортимент продуктов предлагает потребителям фирма
«KAMIS». Это молодая марка (ее ввели на рынок в 1991 году), продающая
приправы высочайшего качества. Эта марка известна не только на польском
рынке, но и в России, на Украине и в Румынии. «КАМIS» поставляет около
250 продуктов на оптовый рынок, а также более 130 продуктов на профессиональный гастрономический рынок и около 200 продуктов на рынки России, Украины, Румынии. «KAMIS» является лидером категории приправ
и горчицы в Польше.
Следующая марка – «Lubella». Это – лидер по производству макаронов
в Польше, а также в Румынии. Это также производитель мучных изделий
(мука, каша, зерновые хлопья и т.п.). «Lubella» существует на польском
рынке уже с 1881 года, и со временем ее структура очень изменилась. Фирма развивается очень быстро, но сохраняет все традиции.
Наиболее распространенными брендами в Польше являются бренды
кондитерских изделий. Их большая популярность зависит, прежде всего, от
людей, которым предлагают свои продукты кондитерские фирмы. Потребители данной продукции – различные люди: женщины, мужчины, молодые,
пожилые и дети. Для такого разнообразия клиентов фирмы должны подготовить интересные предложения, и польские марки справляются с этим.
Продукты и описанные ниже бренды можем найти во всех супермаркетах
и маленьких магазинах на территории Польши.
«Wedel» – это лидер на польском рынке по количеству кондитерских
изделий. Фирма, основанная Карлом Веделем в 1851 году в Варшаве, до сих
пор постоянно улучшает рецептуры своих продуктов. В ее ассортименте мы
можем найти, прежде всего, шоколад, батончики, вафли, конфеты, наборы
шоколадных конфет. Они характеризуются глубоким вкусом, разнообразными начинками. Продукты «Wedel» уже 160 лет сопровождают человека,
а многие изделия люди посылают за границу, своим близким и знакомым.
Не менее известной является марка «Wawel». Краковская фирма основана в 1898 году, занимается производством кондитерских изделий. Лидерами по качеству продукции являются также такие бренды, как:
«Solidarność», «Jutrzenka», «Vobro», «Mieszko», «Skawa», «Goplana».
Одни из них основаны уже много лет тому назад, другие – еще молоды, но
пользуются все большей популярностью в Польше. У всех в предложении
мы найдем вкусные шоколадные продукты.
142
Чтобы не говорить только о сладостях, хочу отметить еще одну известную марку. Это – «Лайконик». Существующий с 1910 года «Лайконик»,
предлагает своим любителям палочки, крекеры и другие соленые закуски.
Они пользуются очень большой популярностью, их качество высокое, а цены доступные.
Производителями, на которых также следует обратить внимание, являются «Sokołów» и «ANIMEX». «Sokołów» ориентируется на потребителей, которые хотят изменить свое питание, предлагая продукты из дичи.
Вкусные блюда из кабана, зайца или косули приготавливаются по рецептурам, связанным с сарматской кухней, в которой после каждой охоты
наши прабабушки готовили свои деликатесы из принесенной добычи.
Пониженное содержание холестерина в предлагаемых фирмой продуктах
является дополнительным преимуществом для многих клиентов.
«ANIMEX» отличается незначительно, прежде всего, тем, что ее изделия
не производятся из мяса диких животных. Известные бренды в этой фирме это «Morliny», «Krakus», «Mazury» и другие. Эти бренды соотносятся, прежде всего, с колбасами, ветчиной, сосисками и консервами высокого качества. Имеются также специальные предложения для детей. Изделия
колбасных марок, о которых упоминалось выше, отличаются также специальной упаковкой.
Важным фактором развития польского рынка является производство
алкогольных напитков. Хотя на польский рынок вводят все больше зарубежных марок, в этой отрасли господствуют национальные бренды, которые пользуются популярностью также и за границей.
Первое место на польских столах занимает «Wyborowa». Основателем
этой марки был в 1823 году в Познани производитель Канторович. Название этого бренда связано со статьей, в которой впервые эта водка была описана и названа именно таким прилагательным. «Wyborowa» принимает участие во многих международных конкурсах алкогольных изделий уже с 1962
года. Она получила 29 медалей, в том числе 22 -золотые.
Ведущую позицию на рынке занимает также «Żołądkowa Gorzka». Эта
польская марка высокого качества основана в 1950 году. Ее производителем
является Polmos Lublin S.A. Традиционная рецептура придает ей горький
вкус и характерный аромат. В предложении для клиентов подготовлены
различные варианты: водка «Żołądkowa Gorzka» с мятой, водка «Żołądkowa
Gorzka» с медом, водка «Żołądkowa Gorzka» (чистая).
Эту водку разливают в характерные, простые бутылки емкостью: 50,
100, 200, 500, 700, 1000 мл., а также мы можем ее купить в специальной
пластмассовой бутылке емкостью 50 мл. «Żołądkowa Gorzka» получила
много призов в категории качественных водок. Кто-то спросит: «Почему
«Żołądkowa»?». Ответ простой: это – травяная водка, раньше такие смеси
пили после еды, чтобы пища хорошо переваривалась в желудке. По143
польски, когда у людей какая-то проблема, говорят: «что-то лежит в желудке»; и это выражение – вторая причина такого названия.
Следует обратить внимание на известную марку «Зубровка» (с анг. Bizon Vodka) – ароматическую водку дистиллированную из ржи. Это – настой
травы «зубровка душистая», которая, растет в Беловежской пуще и является
пищей для зубров, откуда и получила свое название. Она может иметь различные оттенки желтого цвета – от светло-желтого до янтарного. Имеющийся в «зубровке душистой» гликозид кумарина придает настойке характерный аромат и улучшает аппетит, способствуя лучшему пищеварению.
Подается «Зубровка» к холодному мясу, дичи, птице и холодным закускам.
Эта водка получила лучшие призы на европейских конкурсах, а также на
конкурсах в США.
Очень важное значение на польском рынке имеет также пиво. В Польше существует много пивоваренных заводов, на которых производят пиво
по традиционным рецептурам. Это пиво отправляют во все регионы Польши, а также за ее пределы.
Ведущим брендом является «Tyskie». В Польше его производят с 1629
года. Уже в XIX веке пивоваренный завод «Tyskie» был одним из крупнейших в Европе. После Второй мировой войны производство пива достигло
476 тысяч гектолитров. Теперь пиво «Tyskie» мы можем найти в магазинах
всей Европы. Это пиво с характерным запахом хмеля, золотистого цвета
с густой белой пеной.
«Żywiec» – еще один популярный польский бренд. Он существует уже
150 лет и производит отличное пиво. Это также хмелевое пиво, но при его
производстве употребляют только минеральную воду, не допуская никаких
добавочных продуктов. В магазинах найдем только чистое пиво, но если
кто-то имеет желание, может дома самостоятельно приготовить себе по
вкусу или пиво с соком, или горячее пиво с сахаром и со специями.
На польском рынке все время появляются разные новинки. Кроме вышеупомянутых, следует еще обратить внимание на также очень популярные
марки.
Это, например, кофе «Прима». Поляки, делая покупки, чаще всего, выбирают «Приму». Это – ароматный кофе с тщательно подобранной композицией видов кофе непосредственно из районов тропической Африки
и Ближнего Востока.
«Mokate» – это интенсивно развивающаяся фирма, которая предлагает
нам кроме кофе («Cappuccino») фруктовый чай «Минутка»; зеленый, черный, красный чай «Loyd Tea»; какао для детей, а также растворимый шоколад «Tigo».
В Польше существует также известная марка рапсового масла «Куявский». Эту марку производят уже много лет, а мягкий вкус делает «Куявский» идеальным для жарения, а также для салатов. Производители при144
влекают клиентов интересной рекламой, а также различными конкурсами,
в которых при покупке масла можно получить призы (разные сковороды,
красивую посуду).
Как видим, польский рынок богат разнообразными брендами, более
или менее известными, которые непременно стоит попробовать. Марки,
о которых говорилось, доступны для всех, а их потребление доставляет
незабываемые впечатления: можно пригласить девушку посидеть за чашкой
чая или кофе, съесть что-то сладкоe (у нас большой выбор); можно также
предложить друзьям вместе посмотреть матч по футболу, при этом выпить
пиво с солеными закусками. Возможностей много, поэтому от всей души
автором рекомендуются польские бренды.
Библиография
Ziętala G., 2009, Российский бренд как социокультурное явление в обучении экономической
географии России с использованием сети Интернет (Web-Based Training) [в:] A. Paliński, G. Ziętala (ред.), Современные проблемы глоттодидактики, Wyd. UR, Rzeszów.
Ziętala G., 2010a, Российский бренд – тестирование страноведческой компетенции [в:]
У. Перси, А.В. Полонский (ред.), „Colloquium. Международный сборник научных статей”, Изд-во „ПОЛИТЕРРА”, Bergamo-Белгород.
Ziętala G., 2010b, Российский бренд в обучении специалистов по бизнес-русскому [в:] Т.М.
Васильева, И.П. Лысакова, Т.Н. Матвеева, О.В. Миловидова, Т.Ю. Уша, А.И. Якимович
(ред.), Русский язык как иностранный. Теория. Исследования. Практика, вып. XI, Издво „Северная звезда”, С.-Петербург.
Блакетт Т., 2008, Что такое бренд? [в:] Клифтон Р., Симмонз Д. и др. (ред.), Бренды и брендинг, Изд-во «Олимп-Бизнес» , Москва.
Важенина И., 2006, Заклеймленные. Товарный знак и торговая марка, „Лаборатория рекламы, маркетинга и Public Relations”, № 4, http://www.advlab.ru/articles/article514.htm
(28.01.2010).
Хейг М., 2006, Выдающиеся бренды, Изд-во «Феникс» , Ростов-на-Дону.
POLSKIE POPULARNE MARKI W BRANŻY HANDLOWEJ
Streszczenie
W artykule przedstawiono nazwy i charakterystykę najbardziej znanych polskich marek
w branży handlowej. Są to marki spożywcze, jak: „Winiary”, „Kamis”, „Lubella”, „Wedel”, „Lajkonik”, i alkoholowe – „Wyborowa”, „Żołądkowa”, „Tyskie”, „Żywiec”.
145
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Grzegorz A. ZIĘTALA
БРЕНД КАК ЭЛЕМЕНТ МИРА БИЗНЕСА В ОБУЧЕНИИ
СПЕЦИАЛИСТОВ ПО ДЕЛОВОМУ РУССКОМУ ЯЗЫКУ
Студент-филолог, особенно специалист по деловому языку, во время
своей учёбы должен хорошо познать мир бизнеса. Похожий термин – «деловой мир» – использует М.Н. Барышников [1998: 3], который пишет, что
«под ним понимается совокупность лиц (физических и юридических), занимающихся предпринимательской деятельностью, а также система экономических и социально-политических отношений, связывающих этих лиц
в процессе реализации ими поставленных целей». Однако, нам кажется, что
это слишком узкое толкование данного термина, и мы предлагаем свой вариант – «мир бизнеса» – который можно отнести к российским и другим
реалиям. Под этим термином мы понимаем все знания, касающиеся предпринимательства, т.е.:
– историю предпринимательства;
– выдающихся предпринимателей;
– главные компании (наименования, логотипы) и их деятельность;
– самые популярные бренды (наименования, логотипы, история брендов);
– специфику экономики (отрасли промышленности, уровень зарплат, безработица, дефицит);
– наименования субъектов (области, края, республики, экономические районы, федеральные округа).
Все эти знания, с одной стороны – расширяют и углубляют социокультурную компетенцию, с другой стороны – необходимы для налаживания
новых деловых контактов, функционирования на внешнем рынке (экспортимпорт) или возможной работы в сфере международного бизнеса, напр.,
в совместных предприятиях.
Предметом нашего особого интереса является мир русского бизнеса
и обучение деловому русскому языку. Как заметил М.Н. Барышников –
«в России деловой мир складывался под влиянием разнообразных факторов. К числу основных следует отнести сложную природно-климатическую
146
и геополитическую ситуацию (…)» [Барышников 1998: 3]. Такое понимание факторов, которые повлияли на предпринимательство в России, отвечает нашему пониманию мира русского бизнеса. С одной стороны, это –
лица, которые занимаются бизнесом, а с другой – просторы России, ее природа и география, а также экономическая политика.
Поэтому, выпускник русской филологии, который хорошо знает язык
для специальных целей и разбирается, в каком регионе России можно купить определенный товар или куда можно продать свой отечественный товар, будет высококвалифицированным специалистом. Это очень важно при
высокой безработице, даже среди лиц с высшим образованием, особенно
среди выпускников гуманитарных специальностей, что отмечается в Польше в настоящее время. Остается надеяться, что подготовленный таким образом специалист должен легко найти работу по специальности и вряд ли
ему надо будет переквалифицироваться.
Предметом нашего интереса в данной статье является понятие бренда,
как составного элемента мира бизнеса, поскольку без знания основных
российских брендов невозможно успешное ведение дел с российскими
партнерами.
Дефиницию бренда приводит Т. Блакетт [2008: 17] по Оксфордскому
американскому словарю:
бренд – (сущ.) торговая марка, товар определенной марки; клеймо, выжигаемое
раскаленным железным прутом, используемый в этих целях железный прут; кусок горящего или обожженного дерева; (гл.) накладывать клеймо раскаленным
железным прутом или давать обозначение в виде торговой марки.
Бренд ассоциируется у нас с определенным названием продукта. В то
же время это – торговая марка, вызывающая ожидания и надежды потребителей, выбирающих данный товар:
бренд – это не столько известная марка, сколько представления человека
о выгоде, которую он получит от приобретения товара именно этого производителя. Бренд — это образ, набор ассоциаций, который складывается
у потребителя [Верд: http].
Каждый бренд имеет определенную ценность и является важнейшим
компонентом активов компании – источником доходов и благосостояния,
напр., стоимость российского бренда «Билайн» оценивается в более чем
5 млрд. долларов США, стоимость наименования бренда Coca-Cola в 2002 г.
составляла почти 70 млрд. долларов США. Бренды оказывают также политическое воздействие. Общеизвестно, что когда компания McDonald's входила на российский рынок, то для граждан России она олицетворялась со
свободой, с чем-то лучшим, более качественным и престижным, ведь
«бренды служат знаком, указывающим на стандарты качества и надежности
147
в неменьшей степени, чем любые штампы регулирующих органов о соответствии или несоответствии стандартам» [Хилтон 2008: 69].
Свой бренд могут иметь организации, службы, команды и даже государства (напр., бренд America). Ниже представлены бренды разных государств:
Источник: http://www.adme.ru/interview/kak-sozdat-brend-rossii–158305/
В РФ также ведется работа по созданию своего национального бренда –
«Россия». Представители «Единой России» предлагают включить в национальный бренд высших представителей власти – премьера Владимира Путина и президента Дмитрия Медведева, являющихся «олицетворением России во всем мире», а также «Газпром» и все культурное наследие [Национальный бренд…: http].
Однако, в основном, это понятие относится к товарам.
Все люди знают такие бренды, как Coca-Cola, Nokia, IBM, McDonald's,
Mercedes-Benz, Microsoft и другие. Специалист по деловому русскому, и вообще, любой русист, независимо от специальности обучения, должен знать
и российские бренды. Конечно, так как обучение специалистов по деловому
языку включает не только обучение на русском, но и на английском языке,
важно знание самых популярных западных и российских брендов.
Само понятие «бренд» происходит от староскандинавского слова
brandr, которое обозначает «выжигать». В древности люди метили ожогами
животных для обозначения их принадлежности определенному владельцу.
В ранних цивилизациях – Этрурии, Греции, Древнем Риме – на керамиче148
ских сосудах использовалось клеймо горшечников, которые наносили метки на свои влажные изделия. Это был отпечаток пальца, знак в виде рыбы,
звезды, креста. В средние века существовали бренды королей, императоров
и правительств, например, лилии – во Франции, орлы – у Габсбургов или
хризантемы – в Японии.
Широкое распространение бренды получили в XVII в XVIII веках, когда развитие получило производство тканей, мебели, фарфора. Были введены законы маркировки изделий. В конце XIX – начале XX веков, во время
промышленной революции, возникли бренды, которые существуют и ныне,
например, Zinger (швейные машинки), Coca-Cola (безалкогольный напиток), Kodak (фотопленка), American Express (туристические чеки), Heinz
(жареные бобы). Бурное развитие брендов приходится на годы после Второй мировой войны.
Наименования брендов
И. Калитина [Кара-Мурза: http], анализируя названия подмосковных
мясокомбинатов, обнаружила три способа наименования брендов:
1). Мотивированные имена (имена, соотнесенные с объективными характеристиками товара, которые потребитель может легко понять, «ощутить»; тем самым ему легче выбрать товар):
– от топонима, благодаря чему возникает представление о месте происхождения товара, а это может быть важным аргументом, если место
славится
своими
продуктами,
например:
Сергиево-Посадский
мясокомбинат;
– от антропонима, что создает представление, хотя бы условное, о хозяине
фирмы, производителе товара, например: «Митрич», «Буженинов»,
«Поддубный»;
– предметное имя, связанное с товарными характеристиками продукта,
например, аббревиатуры «Коспо» (Колбасы Сергиева Посада), «Росмит»
(Rosmeat – для выхода продукции фирмы на зарубежные рынки);
– качественная характеристика продукта, например: «Вкуспром»,
«Восторгъ».
2). Игровые способы наименования, например, берется слово, обозначающее некую характеристику товара («солод» как ингредиент пива, «быстрота» приготовления каши). Из него делается антропоним – условная
фамилия («Солодов», «Быстров» – эти марки присутствуют на московском
рынке), которая задает персонифицированное восприятие товара. Используются иностранные слова или морфемы (см. выше и ниже). Трансформируются прецедентные понятия: в качестве коммерческих имен для мясокомбината были предложены «Мясье» и «Мяссир».
149
3). Немотивированные имена, которые подбираются на основе случайных личных ассоциаций или «красивых» слов, слабо или вообще не связанных с продуктом, например, странное название «Торреро» для подмосковного мясокомбината.
Е.С Кара-Мурза [http] обращает также внимание на новые тенденции
в создании и употреблении коммерческих имен под воздействием (в основном) английского. Последнее время стало модным менять местами существительное и приложение, например: «Бреф-гель», «Липтон-чай», «Лесбанк», «Почта-банк», «ДомДекорДизайн». В нейминге стали популярны
названия фирм по типу имен собственных («Солодов», «Быстров», «Колбасов»). В основе такой персонализации продукта лежит большее доверие
к личной ответственности конкретного предпринимателя и эмоциональная
симпатия к живому, а не обезличенному бренду. В последнее время стали
популярны названия товаров, выпускаемых западными корпорациями –
владельцами российских брендов (например, компании «Nestle», «Kraft»)
в стиле «а ля рюс»: масло «Доярушка», конфеты «Савиново» и т.д.
Специалист по деловому языку должен знать происхождение наименований брендов. В качестве примеров можно привести следующие наименования:
Daewoo – по-корейски – «Большая Вселенная»;
Hitachi – по-японски «рассвет»;
Hyundai – по-корейски «современность»;
Nintendo – составное из трех японских иероглифов "Nin-ten-do", которые можно перевести как «небеса благославляют тяжелую работу»;
Nokia – от финского города Nokia;
Sony – от латинского «Sonus» (звук) и «sonny» (малолетка на сленге);
Samsung – по-корейски «три звезды»;
Яндекс – название образовано от Yet Another Indexer (еще один индексатор);
Рамблер – от английского Rambler (Поводырь);
Лебедянский – от города Лебедянь.
Иногда наименования брендов меняются, когда компании выходят на
другой рынок, напр., компания Mars, чьи шоколадные батончики продавались в Великобритании под наименованием Марафон, сменила его на Сникерс. В процессе слияния компаний возник новый бренд – GlaxoSmithKline.
Другим примером изменений в брендах является приобретение компанией
Volkswagen права на предприятие Rolls-Royce Motor Cars у группы Vickers.
В России известна история бренда «Жигули». Когда компания вышла
на западный рынок со своими машинами, то потребители ассоциировали
это наименование со словом «жиголо». По этой причине на внешнем рынке
довольно быстро торговая марка «Жигули» была заменена на «LADA».
В случае «Советского шампанского», в котором правомерность использования слова «шампанское» является спорной (так как согласно междуна150
родным конвенциям шампанским может называться только вино, виноград
для которого выращен во французской провинции Шампань), производитель вынужден был в 1969 году зарегистрировать другой товарный знак –
Soviet Sparkling («Советское игристое»), под которым «Советское шампанское» известно на Западе.
Визуальная узнаваемость брендов
Брендом может быть любая комбинация таких элементов, как: наименование, буквы, цифры, символ, подпись, форма, слоган, цвет, особый
шрифт. Все они образуют визуальные атрибуты бренда, благодаря которым
потребитель выбирает именно данный бренд из множества разнообразных.
Совместное произведение дизайнера и копирайтера – логотип. Этот вариант коммерческого имени с устойчивым и эффектным начертанием, иногда с символическим или аллегорическим рисунком (как, например, логотип ГАЗПРОМа со стилизованным изображением газовой горелки), предназначен для идентификации товара и маркировки деловой и рекламной документации фирмы [Кара-Мурза: http].
Визуальная узнаваемость наиболее популярна: все мы помним, прежде
всего, такие западные бренды, как верблюд – Camel, золотые ворота –
McDonald's. Специалист по деловому русскому языку, даже просто филолог-русист, должен знать популярные в России бренды, например, изображение лица девочки на шоколаде «Алёнка»:
Одним из самых узнаваемых российских брендов является «ВиммБилль-Данн». Столь необычное название компании сильно напоминало
о знаменитом Уимблдон. Дизайнер Андрей Сечин создал логотип компании
с забавным существом, которое, по его словам, является копией его тогдашней собаки.
2005-06 года отмечены настоящим бумом ребрендинга и рестайлинга
крупных компаний. Tefal, Intel, Kodak (за рубежом) и Внешторгбанк, Аэро151
флот, Сибирь, Билайн, МТС (в России) – вот далеко не полный перечень
компаний, изменивших свои логотипы в большей или меньшей степени.
Проявилась тенденция возвращения к упрощенности в большей части корпоративных логотипов: из моды выходят большие прописные буквы и даже
заглавные буквы названий меняются на строчные. Больше используется
наклонное начертание, придающее логотипам динамику. Меняются фирменные цвета: от строгих и сдержанных – к ярким, насыщенным и свежим
(например, редизайн фирменного стиля авиакомпании «Сибирь»). В цвете
прослеживается «зелёная» линия. Искореняется детализированность и декоративность (например, рестайлинг «Внешторгбанка»). В некоторых знаках проявляется стремление к приданию объема, использованию сложных
градиентных заливок. Начертание и линии новых логотипов стали более
тонкими, округлыми и светлыми, символизирующими легкость, подвижность, изящество и открытость. Современен акцент на открытые формы
знаков и шрифтовых начертаний, призванные демонстрировать демократичность и открытость компаний.
Интересным примером ребрендинга и рестайлинга является изменение
графического изображения бренда «Билайн». Известный бренд мобильного
оператора «Билайн» был разработан компанией Wally Olins, автором логотипа другого мобильного оператора – Orange.
«Билайн» сделал переход от пчёлки на фоне сим-карты к полосатому
кружочку, это поддерживается ассоциациями. Логотип содержит графическую и буквенную части, окрашен в черный и желтый цвета, выбранные
в качестве фирменных. Имеет яркую эмоциональную окраску, оригинален.
Фирменные цвета сделали все элементы и изображения, использующиеся
в рекламе, привлекательными и узнаваемыми. «Создатели бренда стремились привязать суть услуг сотовой связи к яркому образу. Таким символом
стала пчела, появившаяся в логотипе компании. Выстраивался нужный
ассоциативный ряд: «пчела – соты – сотовая связь». В том числе и по причине большего доверия россиян к иностранным брендам было выбрано
английское название Bee Line, что в переводе означает «кратчайшее расстояние» [Александрова: http].
Другой, но не совсем удачный пример изменения изображения бренда,
это история «Газпрома».
152
В дни празднования 65-летия Победы в Великой Отечественной войне
на официальном сайте корпорации язычок голубого пламени в логотипе
был заменен на вечный огонь. Тем самым Газпром как бы намекал, что стоит помнить, благодаря кому в каждом городе горит пламя Победы. На следующий день, после того как общественное негодование прокатилось по
Рунету, «праздничный» логотип был убран и заменен на привычный.
Роль брендов в современном мире огромна. С. Хилтон [2008: 64] справедливо замечает:
Без брендов современная капиталистическая система рушится. Нет
брендов, нет возможности воспитать массовую лояльность потребителей;
нет лояльных потребителей, нет гарантированных доходов; сокращаются
возможности инвестирования и обеспечения занятости; сокращается объем
инвестиций и уровень занятости, уменьшаются объемы производимых материальных благ; сокращаются объемы материальных благ, падают объемы поступлений в государственную казну, которые можно использовать на социальные нужды.
Р. Клифтон [2008: 6–7] замечает, что
Сильной стороной брендов, определяющей их общественное влияние, является способность пересекать границы и объединять людей и сообщества, связанные единой культурой, со скоростью, недоступной для бюрократических механизмов любого уровня (…). Все бренды обладают сверхмощным экономическим, политическим и социальным потенциалом. Без преувеличения можно сказать, что им под силу изменять жизнь людей и даже сам мировой порядок.
Чтобы это утверждение не показалось слишком смелым, не следует ограничиваться известным образом «единого свободного мира», сформированного многолетней рекламой Coca-Cola, или многогранной деятельностью организации
«Красный Крест», но надо принять во внимание и более поздние перемены
в жизни общества, происшедшие под влиянием компаний Microsoft и Nokia.
Специалист по деловому языку должен знать не только наименования
популярных брендов, но и их визуальное изображение – логотип. Он должен ассоциировать этот логотип с названием товара, его владельцем, характеристикой.
Бренды создают у потребителя ощущение уверенности при покупке,
служат дорожными картами, подсказывающими правильный выбор в случае,
если разнообразие товаров приводит его в замешательство. Потребитель не
обязан быть экспертом в системах мобильных телекоммуникаций для того,
153
чтобы выбрать товар или иного провайдера. Все, что требуется для обоснованного выбора, это знание марки и информация о тарифах и методах оплаты. А поскольку тарифы и методы оплаты, предлагаемые конкурирующими
компаниями, оказываются практически одинаковыми, для потребителя решающим фактором становится только сам бренд и «внушаемая им привлекательность», которая в его восприятии ассоциируется с данным брендом
[Блакетт 2008: 24–25].
Библиография
Александрова И., Пролет пчелы. Чем закончился ребрендинг „Билайна”,
http://www.mobiset.ru/ articles/text/?id=10 (26.02.2011).
Барышников М.Н., 1998, Деловой мир России. Историко-биографический справочник, Издво «Искусство-СПБ», «Logos», Санкт-Петербург.
Блакетт Т., 2008, Что такое бренд? [в:] Р. Клифтон, Д. Симмонз и др. (ред.), Бренды и брендинг, Изд-во «Олимп-Бизнес» , Москва.
Верд В., Зачем МТС яйца, а «Билайну» полоски, http://www.mobi.ru/Articles/1209/
Zachem_MTS_yaica_a_Bilainu_poloski.htm (27.02.2011).
Кара-Мурза Е.С., 2008, Новые времена – новые имена Коммерческое имя как риторическая и маркетологическая проблема [в:] И.Б.Александрова, В.В.Славкин (ред.), М.В.
Ломоносов и современные стилистика и риторика, Флинта. Наука, Москва,
http://www.familii.ru/onomastika/onomastica-other/1166-comnames (26.02.2011).
Клифтон Р., 2008, Введение [в:] Р. Клифтон, Д. Симмонз и др. (ред.), Бренды и брендинг,
Изд-во «Олимп-Бизнес», Москва.
Национальный бренд России: проблемы формирования, http://www.ippnou.ru/article.php?
idarticle=006654 (27.02.2011).
Хейг М., 2006, Выдающиеся бренды, Изд-во «Феникс», Ростов-на-Дону.
Хилтон С., 2008, Социальная ценность брендов [в:] Р. Клифтон, Д. Симмонз и др. (ред.),
Бренды и брендинг, Изд-во «Олимп-Бизнес» , Москва.
MARKA JAKO ELEMENT ŚWIATA BIZNESU W NAUCZANIU SPECJALISTÓW
Z ZAKRESU ROSYJSKIEGO JĘZYKA BIZNESU
Streszczenie
Z markami handlowymi spotykamy się każdego dnia – w sklepach, telewizji, w czasopismach, na billboardach. Znając dobrze daną markę, mamy możliwość wyboru towaru dobrej jakości spośród mnóstwa innych dostępnych na rynku.
Specjalista z zakresu języka biznesu powinien podczas studiów poznać marki charakterystyczne dla świata biznesu, którego język studiuje. W przypadku kształcenia specjalistów z rosyjskiego języka biznesu, gdzie kształcenie odbywa się w języku rosyjskim i angielskim, niezbędne
jest zapoznawanie z rosyjskimi i zachodnimi markami. Zapoznawanie to obejmuje wprowadzanie
nazw, wyjaśnianie ich pochodzenia, kojarzenie nazwy z logo firmy i logo marki.
W artykule przedstawiono kilka najbardziej znanych zachodnich i rosyjskich marek, które
specjaliści z języka biznesu powinni znać, a materiał ten powinien być realizowany w procesie ich
zawodowego przygotowania.
154