Przystanek Grenlandia

OBSZARY POLARNE
Przystanek Grenlandia
Wielka biaa plama wgórnej czci globusa od dawna nie oznacza wielkiej niewiadomej. Ibiae, atym bardziej zielone czy szare obszary Grenlandii przebadano wzdu
iwszerz. Wnowoczesny nurt ycia weszli jej mieszkacy, potomkowie wdrownych owców dostosowanych do ekstremalnych warunków. Grenlandia nie stracia jednak zupenie swej egzotyki. Egzotyczna jest przyroda, klimat, odlegoci igsto zaludnienia.
Sylwia, Tomasz Moczadłowscy
K
oo podbiegunowe (krg polarny) przechodzi przez poudniow
cz Grenlandii. Wikszo wyspy
jest wic pooona wobszarze wystpowania nocy polarnej i dnia polarnego,
tym duszych, im dalej na pónoc.
Grenlandia to kraj tysicy fiordów,
znajwikszym fiordem wiata Scoresby
Sund (Kangersuttuaq). Na zachodzie
wyspy szaruje do morza lodowiec
Jakobshavn (Sermeq Qujalleq), produkujcy najwicej gór lodowych na pókuli pónocnej. Grenlandia siga najdalej na pónoc ze wszystkich ldów do
bieguna brakuje 740 km. To pierwszy
kraj, wktórym arktyczny lud autochtoniczny uzyska autonomi.
Lodowa opowie
Najwiksza wyspa wiata po
du
sku Grønland, czyli Zielony Kraj,
wmiejscowym jzyku Kalaallit Nunaat,
czyli Ziemia Ludzi (Grenlandczyków).
adne ztych okrele
wnajmniejszym
stopniu nie kojarzy si zlodem, skd si
zatem wziy? Czyby od chwili, kiedy
skazany na wygnanie Eryk Rudy sprowadzi tu osadników zIslandii, oblicze
wyspy zmienio si a tak drastycznie?
W985 r. powracajcy zwygnania Eryk
zachci grup rodaków do osiedlenia
si na nowym, „zielonym ldzie”. Tak
wic nazwa stanowia prawdopodobnie reklam wyspy. W owym czasie
pasterstwo byo podstaw gospodarki
Islandczyków, có wic mogo by dla
rodaków bardziej kuszcego nad perspektyw zielonego ldu?
Wiksza cz Grenlandii pooona jest za koem podbiegunowym,
czego efektem jest surowy klimat arktyczny i skpa rolinno. Okoo 85%
wyspy pokryte jest czap lodow
zwan Ldolodem Grenlandzkim, który
10
Geografia w szkole ] nr 6/2013
Eskimosi, Grenlandczycy,
Inuici, czyli jak ich nazywać
W dawnych czasach lud arktycznych
łowców nie znał innych nacji, co najwyżej
Indian w przypadku Ameryki, dla których
istniało niezbyt pochlebne określenie.
O samych sobie mówiono po prostu
„ludzie”, czyli inuit (w liczbie pojedynczej
inuk). Stąd obecnie w świecie przyjęła się
taka nazwa. Co złego w słowie Eskimosi?
Wedle obiegowej opinii to pogardliwa
nazwa pochodząca z języka Indian algonkińskich – eskimatsuk – znaczy „zjadacze
surowego (mięsa)”. Dzisiaj Grenlandczyk
powie o sobie Kalaalek, a po duńsku
Grønlander. Nazwa Eskimosi jest jednak
nadal używana dla określenia wszystkich
arktycznych ludów tego samego pochodzenia.
zawiera ok. 11% caej masy lodu istniejcej na kuli ziemskiej, stanowic
olbrzymi rezerwuar sodkiej wody.
Przyjmuje si, e stopienie tej masy
lodu spowodowaoby wzrost poziomu wszechoceanu o 6-7 metrów.
Powstawanie ldolodu odbywao si na
drodze corocznej kumulacji opadów
nienych. Przy odpowiednio niskiej
temperaturze nie dochodzi wówczas
do stopienia w cigu lata caego zimowego opadu, izroku na rok pokadów
niegu przybywa. Krysztaki niegu pod
wpywem coraz to nowych warstw nadlegego niegu przechodz kolejne etapy
przeobrae
, aby w ko
cu osign
posta lodu lodowcowego. Zwikszenie
gstoci odbywa si przez eliminacj powietrza z pokrywy nienej (we
wstpnej fazie), a nastpnie kompresj
pcherzyków powietrza uwizionych
w lodzie. O ile pierwsza faza zachodzi
do szybko, druga jest procesem bardzo powolnym. Jak mona si domyle, cinienie potrzebne na przeobrae-
Grenlandzkie rękodzieło w postaci
ozdób i biżuterii z rogów i kości
nie puszystego niegu o gstoci 50-70
kg/m3 wtwardy jak skaa lód ogstoci
powyej 830 kg/m3 jest znaczne. Dla
Ldolodu Grenlandzkiego gboko,
na której nastpuje faza przeobraenia w lód lodowcowy wynosi 60-80
metrów. Generalnie najwaniejszymi
czynnikami decydujcymi o tempie
przeobraania niegu w lód s ilo
opadu nienego oraz temperatura,
wjakiej zachodzi przemiana. Im nisza
temperatura, tym przeobraenie zachodzi wolniej. W przypadku Grenlandii
czas potrzebny na przemian niegu
wlód lodowcowy wynosi od ok. 100 do
400 lat, adla Antarktydy warto ta siga
nawet 4000 lat.
Przez wioski i miasta
Przygldajc si yciu w grenlandzkich osadach wida wyranie odgórn
szczegóow organizacj kraju bazujc
na du
skich wzorcach. Administracyjnie
kraj podzielony jest na gminy zarz-
OBSZARY POLARNE
dzane w najwikszych miastach, przy
czym warto zauway, e miejscowo
liczca trzy tysice mieszka
ców to na
Grenlandii ju due miasto. Nie powinno to dziwi wobec faktu, e wcaym
kraju mieszka raptem 57 tysicy osób.
Miasta gminne s dawnymi du
skimi koloniami, rozumianymi tutaj jako
orodki handlu i misji lutera
skich.
Osiedla, czy te wioski mog liczy od
kilkunastu do kilkuset mieszka
ców,
najczciej rodzin rybaków lub myliwych. Do tego dochodz farmy owcze,
mae rodzinne gospodarstwa zorganizowane nad fiordami na poudniu.
W kadym gminnym miasteczku
mona spodziewa si podobnego
zaplecza znajdziemy tam siedzib
urzdu gminy (kommuneqarfik), szpital
(napparsimmavik), koció (oqaluffik),
szko podstawow (atuarfik), wielofunkcyjny orodek kultury, gdzie gra
si wbingo, obchodzi uroczystoci czy
przeprowadza wybory, dalej sal sportow, boisko pikarskie, supermarket,
dom starców, obowizkowo przysta
i lotnisko albo ldowisko helikopterów. Punktem honorowym jest lokalne
muzeum. Trzeba jeszcze wspomnie
o bazarkach misno-rybnych zwanych
po grenlandzku kalaaliarak, a po du
sku brædtet. Nie s to wielkie targowiska kalaaliarak znaczy tyle co may
Grenlandczyk. Po prostu zadaszona
budka, gdzie zazwyczaj kto sprzedaje owoce swych poowów i polowa
. Najczciej s nimi miso ituszcz
fok, wielorybów ireniferów oraz ryby:
dorsze, pstrgi, zbacze, gromadniki
(ammassat), ale zdarzaj si nawet jagody. W niektórych miastach powoano
do ycia szkoy rednie i zawodowe.
Nie wyjedajc z Grenlandii mona
ksztaci si np. wdziedzinie gastronomii czy ryboówstwa. Wadzom bardzo
zaley na wyksztaceniu miejscowej
kadry, std uczniowie szkó rednich
otrzymuj do wysokie stypendium.
Chtni na studia maj do wyboru miejscowy uniwersytet wstolicy kraju Nuuk
lub uczelnie zagraniczne, najczciej
w Danii. Rzd opaca koszty i oferuje
fundusze na drobne wydatki.
Patrzc na ulice miasta wsoneczny
dzie
trudno dostrzec rónic midzy
Grenlandi, aSkandynawi. Fakt, wtle
wida góry lodowe albo nagie skay,
brakuje drogi wylotowej z miasta, ale
poza tym panuje atmosfera kameralnego skandynawskiego miasteczka.
Wszyscy jako tak przyzwoicie odziani,
e rodzi si pytanie, czy na Grenlandii
s ludzie yjcy biednie. Oczywicie
w porcie czy na budowie krc si
ogorzali robotnicy albo rybacy wbrudnych roboczych drelichach, ale ju pracownicy przedsibiorstw s wyposaeni
wjednakow, dobr firmow odzie.
Kolorowe domki sprawiaj, e
w pospne, pochmurne dni, jakie
na wybrzeu zdarzaj si czsto, jest
jakby nieco weselej. Gorzej wygldaj
bloki przypominajce szare sypialnie
z naszych polskich prowincjonalnych
miast. Niektóre domy s zadziwiajco
mae. Tak jakby do maej kuchni wstawi jedno óko dla caej rodziny, wiaderko penice funkcj toalety iotoczy
cianami izolujcymi od zimnej Arktyki.
Nieczystoci zwykle wylewa si wprost
do morza. A co z innymi mieciami?
Co si da, pali si, a zom i ca reszt
gromadzi na wysypiskach. Wmiejscach
tych mona przeledzi histori motoryzacji regionu. Podstawowym rodkiem
transportu jest ód. Tak wic odzie,
Piłka nożna jest najpopularniejszym sportem na Grenlandii
wszystkie bez wyjtku motorowe, rónego stanu i wieku kiwaj si przy
nabrzeach albo w nieadzie stoj przy
brzegu. Nieporzdek jest pono charakterystyczny dla osad ludzkich wArktyce.
W spoecznociach myliwych koczowników nigdy nie przywizywano wagi do
adnego wygldu siedliska. Dodatkowo
skpa arktyczna rolinno nie pozwala
zbyt atwo ukry mieci, które gdzie
indziej zasoniyby drzewa czy krzewy. Nie twórzmy jednak przesadzonego
obrazu ndznych zamieconych miasteczek. Bo przecie przy wielu domach
ujrze mona ogródki, a w nich adne
rabaty kolorowych kwiatów, gdzieniegdzie nawet warzywa.
Jzykowe zawioci
Na Grenlandii mówi si oczywicie
po grenlandzku. Co to za jzyk? Od razu
trzeba powiedzie, e nie jeden. Dialekt
wschodniogrenlandzki jest tak róny od
zachodniogrenlandzkiego, e trudno
mówi o bezproblemowym porozumieniu si mieszka
ców obu wybrzey. Chyba e mówi po du
sku, który
nadal jest drugim urzdowym jzykiem
wyspy igeneralnie powinien go dobrze
zna kady Grenlandczyk, cho ze
wzgldu na nie wszdzie dostateczny
poziom szkolnictwa bywa ztym rónie.
Eskimosi polarni z okolic Thule mówi
jeszcze innym dialektem (czy te jzykiem w zalenoci od definicji). Jzyk
grenlandzki razem zdialektem/jzykiem
inuktikut uywanym w Kanadzie oraz
pozostaymi jzykami zAlaski, Aleutów
izSyberii tworz grup eskimo-aleuck.
Co ciekawe Grenlandczyk atwiej porozumie si z pobratymc z Alaski ni
zbliszej Kanady.
Na rynku mięsnym w Nuuk
Geografia w szkole ] nr 6/2013
11
OBSZARY POLARNE
Zrónicowanie jzykowe Grenlandii
wynika z wielowiekowej izolacji tutejszych spoecznoci. Dla przykadu
pierwsze kontakty midzy Eskimosami
polarnymi, a tymi ze rodkowej czci
zachodniego wybrzea nastpiy dopiero na pocztku XX w., i to za spraw
europejskiej wyprawy badawczej.
Jzyki eskimoskie nale do jzyków
zlepkowych (polisyntetycznych), w których do sowa-rdzenia dolepiane s
sowa dodatkowe. W ten sposób za
pomoc jednego sowa mona wyrazi
cae zdanie, w innych jzykach zbudowane z wielu sów. Dla przykadu:
nó savik, duy nó savessuaq,
mam duy nó – savessuaqarpunga.
Grenlandzki jest równie jzykiem opisowym, co naley rozumie, jako swobod wtworzeniu nowych okrele
, bo
jeli nie wiadomo jak co nazwa, wtedy
si to opisuje. Wemy na przykad sowo
statek. Eskimosi nie pywali statkami
tylko kajakami iodziami transportowymi, zwanymi umiaq. Czyli statek mona
okreli jako „duy umiaq” (umiarsuaq),
natomiast port jako „miejsce z duymi
umiakami” (umiarsualivik).
Autonomia,
administracja i osady
Podobnie jak Wyspy Owcze,
Grenlandia cieszy si autonomi wobrbie Danii. WNuuk podejmuje si decyzje wsprawach wewntrznych, podczas
gdy Dania kontroluje sprawy zagraniczne
isystem monetarny. Jedn zpierwszych
decyzji autonomii popart krajowym
referendum byo wystpienie z EWG
w 1985 r. Dzi, mimo przynalenoci
do Danii, Grenlandia nie naley do Unii
Europejskiej. Grenlandzki parlament
wybierany jest co 4 lata ispotyka si 2-3
razy w roku w Nuuk. Administracyjnie
kraj podzielony jest na 4 gminy (kommuneqarfik, kommunia), ich liczb zredukowano w2008 r. wramach cicia kosztów
administracyjnych.
Ludno skupiona jest gównie na
zachodnim wybrzeu i w miastach,
z których najwiksze to ponad szesnastotysiczna stolica Nuuk, za któr
plasuje si Sisimiut z5600 mieszka
cami, Ilulissat (4540) i Qaqortoq (3200).
Sukcesywnie opuszczane s mae osiedla, zktórych ludno przeprowadza si
do miast. Akcja ta, zapocztkowana
w latach 60., dzi wie si ze wzrastajcymi kosztami ycia w osadach.
Wszystkie miejscowoci z wyjtkiem
Kangerlussuaq (Søndre Strømfjord) le
na wybrzeu, wiele z nich na maych
12
Geografia w szkole ] nr 6/2013
Grenlandzkie igloo
Tak naprawdę nigdy na stałe nikt nie
mieszkał w śnieżnych domkach. Służyły
one Eskimosom amerykańskim (nie grenlandzkim!) za tymczasowe schronienie
podczas zimowych wypraw łowieckich.
Samo słowo oznacza po prostu „dom”
i pochodzi z dialektu inuktikut używanego w Kanadzie. Po grenlandzku dom
to illu. Jak w takim razie mieszkano
na Grenlandii? Zimą w chatach zbudowanych z kamieni, darni i torfu, w których przebywały całe wielopokoleniowe
rodziny. Kiedy przychodziła wiosna, zdejmowano dach pozwalając deszczom na
przeczyszczenie wnętrza, zanim mieszkańcy powrócą z letnich koczowisk na
kolejne zimowanie. Latem chroniono się
w prostych skórzanych szałasach, a nieraz po prostu pod odwróconą do góry
dnem i podpartą z jednej strony łodzią.
wyspach rozsianych wzdu brzegów
samej Grenlandii. Oprócz osad, na
stae lub sezonowo zamieszkane s
stacje naukowe iwojskowe.
Gospodarka
Du
skie dotacje pokrywaj co najmniej poow wydatków rzdu autonomii (wg niektórych róde 80%). Dua
cz dotacji nigdy nie opuszcza Danii,
pokrywajc koszty grenlandzkiego
importu. Rodzima gospodarka oparta
jest na ryboówstwie, które zastpio
tradycyjne mylistwo. Gównym produktem (take eksportowym) s krewetki owi si ich ok. 55 tys. ton
rocznie, a dalej kraby, halibuty i dorsze. Na poudniu, w okolicach redniowiecznych farm Normanów, ok. 60
rodzin zajmuje si hodowl owiec.
Istniej te eksperymentalne uprawy
ziemniaków iinnych warzyw, anawet
mikromleczarnia ze stadkiem krów.
Przedsiwzicia te mog sta si przyczynkiem szerszej aktywnoci rolniczej,
o ile klimat bdzie si dalej ociepla.
Dodatkowym dochodem pa
stwa jest
sprzeda koncesji poowowych itowarów luksusowych, jak odzie z foczej
skóry (rzd Grenlandii walczy o zniesienie zakazu importu tych produktów przez inne kraje). Grenlandia ma
troch mineraów (zoto, diamenty,
ropa), których wydobycie jest jednak
do kosztowne. Nadzieje na dochody
wie si z przydzielaniem zagranicz-
nym inwestorom koncesji wydobywczych. Wikszo istniejcych niegdy
na Grenlandii kopalni zamknito,
obecnie dziaa tylko jedna kopalnia
zota, planuje si rozpoczcie wydobycia diamentów.
Podatki dochodowe zostay wprowadzone wlatach 70. zeszego wieku.
Firmy pac 25%, a osoby fizyczne od
40 do 44% w zalenoci od gminy
zamieszkania.
Podbiegunowy socjalizm
Póki z Danii pyn pienidze, pod
biegunem kwitnie socjalizm. Pa
stwowe
przedsibiorstwa maj monopol
na wszystkie strategiczne usugi, np.
Royal Arctic Line na transport towarów z zagranicy, Tele Greenland na
usugi telekomunikacyjne, Nuuk Imeq
na produkcj ibutelkowanie napojów.
Najwiksz firm jest Royal Greenland
zajmujca si poowami i przetwórstwem rybnym. Zatrudnia ok. 3000
pracowników, posiada 14 przetwórni
na Grenlandii, kilka wDanii, Norwegii,
Niemczech iwPolsce.
Grenlandzki system opieku
czy bazuje na systemie du
skim. Pa
stwo paci
zasiki dla bezrobotnych i chorobowe,
dopaca rodzicom na kade dziecko do lat
18, akady obywatel jednego z5 krajów
nordyckich ma prawo do emerytury od
60 roku ycia. Wielu emerytów mieszka
wdomach starców, istniej te placówki
dla niesprawnych fizycznie i umysowo.
Nie ma prywatnej wasnoci gruntu (ziemia jest wspólna), mona go jedynie bezpatnie wydzierawi. Domy i mieszkania s wwikszoci zakadowe lub komunalne. Subowe samochody, subowe
podróe (take do Danii, np. na szkolenia), bezpatna suba zdrowia przyzwyczaiy Grenlandczyków do pa
stwowej
opieki iwzgldnego dobrobytu. Zdrugiej
strony brak wyksztacenia, degeneracja
tradycyjnych ról w rodzinie, bezrobocie
(formalnie 9,4% iukryte wpostaci sztucznych etatów) ibrak perspektyw s przyczyn frustracji, alkoholizmu i stagnacji
w rozwoju kraju. Wysoko opacanych
fachowców trzeba sprowadza zzagranicy. Stale potrzebni s zwaszcza lekarze,
pielgniarki inauczyciele.
Artyku pochodzi ztekstów
zamieszczonych na stronie internetowej: http://hornsund.igf.edu.pl/tmo/
grenlandia/
Fotografie: Sylwia, Tomasz
Moczadowscy