Struktura JA, obraz siebie i radzenie sobie w sytuacji trudnej, u

Struktura JA, obraz siebie i radzenie sobie w sytuacji trudnej, u pacjentów lecznictwa odwykowego
Sabina Nikodemska
Rok: 2003
Czasopismo: Świat Problemów
Numer: 10, 129
Obraz siebie jest elementem struktury osobowości pełniącym funkcję jej integracji i stabilizacji,
zapewnia trwałość i powtarzalność naszych zachowań i działań. Regulacyjna rola struktury Ja
wiąże się przede wszystkim z faktem, że stanowi ona źródło ocen dotyczących własnych
możliwości. Ocena samego siebie jest ważnym czynnikiem samoakceptacji, determinuje
stosunek człowieka do samego siebie, jest nie tylko niezbędnym regulatorem zachowania się,
integracji i stabilizacji, ale stanowi ponadto podstawowe źródło motywacji, zwłaszcza w
podejmowaniu działań na rzecz podtrzymania i rozwoju własnej osoby Ekspansja własnego Ja
realizuje się także przez zwiększenie zakresu kontroli nad otoczeniem, umacnianie
samokontroli oraz podwyższanie poczucia własnej wartości.
Wychodząc od powyższych założeń, niezwykle istotne wydaje się obserwowanie zmian
zachodzących w obszarze struktury Ja i obrazie siebie u osób uzależnionych od alkoholu,
korzystających z profesjonalnej pomocy psychologicznej. W 2002 roku Instytut Psychologii
Zdrowia zrealizował program badawczy będący próbą empirycznej eksploracji i opisu tej
problematyki. W badaniach uczestniczyli pacjenci placówek lecznictwa odwykowego, zebrano
wstępne dane pozwalające na psychologiczną charakterystykę funkcji regulacyjnych w
strukturze "Ja" osób uzależnionych od alkoholu. Celem tych badań była próba
dokonania analizy specyficznych cech obrazu siebie i potrzeb rozwojowych osób
uzależnionych. Ponadto śledzenie dynamiki zmiany w zakresie sądów poznawczych i
emocjonalnych odniesień w stosunku do siebie osoby uzależnionej przed rozpoczęciem terapii i
po jej zakończeniu. Istotne wydawało się również poznanie specyfiki najczęściej stosowanych
strategii radzenia sobie ze stresem i ich uwarunkowań osobowościowych. Projektując badania
poszukiwano odpowiedzi na pytania:
· Czy osoby uzależnione od alkoholu cechuje specyficzny profil osobowościowy na
podstawowych wymiarach tj: ekstrawersja, neurotyzm, otwartość, ugodowość, sumienność
· Jaki jest obraz siebie osoby uzależnionej od alkoholu w momencie pierwszego kontaktu z
placówką (sądy poznawcze i emocjonalne odniesienia do siebie)
· Jaka jest struktura podstawowych potrzeb psychologicznych
· W jakim kierunku rozwija się motywacja do podejmowana zmiany
· Jakie są dominujące strategie radzenia sobie ze stresem u osób uzależnionych i czy są one
zależne od specyfiki struktury "ja"
· Czy po zakończeniu Podstawowego Programu Terapii Uzależnienia zachodzą istotne zmiany
w obrazie siebie, strukturze potrzeb rozwojowych i strategiach radzenia sobie ze stresem.
W badaniach uczestniczyły osoby zakwalifikowane na leczenie w placówkach lecznictwa
odwykowego, w stosunku, do których zdiagnozowano uzależnienie od alkoholu. Pacjent
wypełniał komplet kwestionariuszy i ankietę informacyjną w pierwszym tygodniu leczenia. Drugi
komplet kwestionariuszy pacjent wypełniał po zakończeniu Podstawowego Programu Terapii.
1/4
Struktura JA, obraz siebie i radzenie sobie w sytuacji trudnej, u pacjentów lecznictwa odwykowego
W badaniach wykorzystano metody ankietowe i kwestionariuszowe, m.in.: Test Przymiotnikowy
ACL H.G.Gougha i R.Heillbrune’a (Adjectiv Check List), Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy
i McCreae w polskiej adaptacji B.Zawadzkiego, J.Strelaua, P.Szczepanika i M.Śliwińskiej oraz
Kwestionariusz Stylu Radzenia Sobie ze Stresem R.Moosa.
Grupę badaną stanowiło 180 osób, które rozpoczynały Podstawowy Program Terapii
Uzależnienia w placówkach lecznictwa odwykowego na terenie całego kraju. Charakterystyki
demograficzne badanej grupy nie różniły się istotnie od statystyk, opisujących osoby
uzależnione zgłaszające się na terapię. Wśród badanych, najbardziej liczną grupą byli pacjenci
w wieku 40 - 50 lat (35,2%), ponad połowa pacjentów jest w związku małżeńskim, najwięcej
pacjentów ma wykształcenie średnie (41,1%), co trzecia osoba - wykształcenie zawodowe,
pozostali wykształcenie wyższe (11,7%) i podstawowe (12,2%). Warto podkreślić, że co trzecia
osoba w badanej grupie jest bezrobotna, mniej niż 20% ankietowanych jest zatrudnionych na
etacie.
Z innych ważnych cech socjo-demograficznych, braliśmy pod uwagę między innymi czas
trwania choroby. W badanej grupie dominowali pacjenci, u których pierwsze objawy
uzależnienia wystąpiły ponad 10 lat temu (60%), 45% z nich korzystało wcześniej z jakiejś
formy leczenia, 94% w momencie badania utrzymywało abstynencję a około 60% oprócz
profesjonalnej pomocy w placówce korzystało ze spotkań AA (z nich przynajmniej 70%
ankietowanych, przez co najmniej dwie godziny w tygodniu). Ważną zmienną, było także
nasilenie problemów społecznych. Pytaliśmy o problemy, które mogły pojawiać się w pracy, w
kontaktach z innymi ludźmi, o problemy rodzinne, finansowe, konflikty z prawem i stosowanie
przemocy. Badani jako najbardziej dotkliwe odczuwali problemy rodzinne, problemy w pracy
oraz wiążące się z tym problemy finansowe.
Inwentarz Osobowości NEO-FFI zastosowany w badaniach w swoich założeniach
teoretycznych odwołuje się do Modelu Wielkiej Piątki, który stosunkowo niedawno pojawił się w
myśli psychologicznej. Autorzy modelu Costa i McCrea zaprezentowali pierwsze publikacje na
temat tej koncepcji na początku lat dziewięćdziesiątych. Koncepcja ta wywodzi się z
czynnikowej teorii osobowości Cattela oraz nawiązuje do pomysłu Eysencka, aby opisywać
osobowość na jak najmniejszej liczbie wymiarów. Eysenck za trzy kluczowe wymiary uznawał
ekstrawersję, neurotyczność i psychotyczność. Autorzy modelu Wielkiej Piątki uznali, że
osobowość można lepiej opisać na pięciu zasadniczych wymiarach. Pierwszy z nich jest
neurotyczność, rozumiana nieco inaczej niż przez Eysencka, gdyż w niej mieści się przede
wszystkim przystosowanie emocjonalne, umiejętność radzenia sobie ze stresem, umiejętność
regulowania własnych emocji, pewna umiejętność kontrolowania swoich impulsów i zdolność do
tego, żeby radzić sobie z sytuacjami trudnymi - wymiar ten charakteryzowany jest w większym
stopniu na wymiarze osoby zdrowej a nie osoby z zaburzeniami, jak postulował Eysenck.
Drugim istotnym i kluczowym wymiarem jest ekstrawersja, która odpowiada za ilość i jakość
2/4
Struktura JA, obraz siebie i radzenie sobie w sytuacji trudnej, u pacjentów lecznictwa odwykowego
kontaktów interpersonalnych, za ciepło, życzliwość, otwartość w stosunku do innych ludzi,
umiejętność zaufania innym. Trzeci wymiar, otwartość, opisuje ukierunkowanie osoby na
poszukiwanie nowych doświadczeń i poszerzanie swojego doświadczenia. Wymiar ten jest
silnie związany ze sferą poznawczą, intelektualną. Czwarty wymiar, ugodowość, również
opisuje jakość relacji interpersonalnych: umiejętność wchodzenia w kontakty interpersonalne,
nastawienie do rozwiązywania sytuacji konfliktowych, a więc umiejętność łagodzenia napięć,
powściągania swojej agresywności, umiejętność skutecznego rozwiązywania konfliktu.
Ostatnim z wymiarów jest sumienność, która opisuje nastawienie osoby do zadania, do
wyzwań, jakie stawia przed nią życie, również do pracy. To jest także wymiar, który
odzwierciedla aspekt wewnętrznej motywacji.
W badanej grupie czynnikiem wyraźnie różnicującym był wysoki poziom neurotyzmu. Pozostałe
czynniki Wielkiej Piątki przyjmowały wyniki nieodległe od średniej w polskiej populacji, na której
był standaryzowany kwestionariusz NEO-FFI. Wysoki wynik w skali neurotyzmu może oznaczać
w tym przypadku tendencję do reagowania napięciem, strachem, nerwowością, skłonność do
martwienia się, także reagowanie agresją na wrogość. Osoby o wysokim poziomie
neurotyczności charakteryzują się tendencją do doświadczania gniewu, irytacji, odczuwają
skłonności depresyjne w kierunku przeżywania poczucia winy, smutku, bezradności,
samotności. W tym wymiarze mieści się także pewna niezdolność do regulowania swoich
pragnień, popędów, nadwrażliwość, podatność na stres, niezdolność do zmagania się z nim
oraz tendencja do przeżywania poczucia bezradności. W tym wymiarze mieści się także
nadmierny samokrytycyzm w stosunku do siebie.
Pozostałe czynniki, które w mniejszym stopniu wyróżniają pacjentów lecznictwa odwykowego,
to podwyższona ekstrawersja, oraz niższe wyniki w ugodowości i sumienności. Badaną grupę
pacjentów można zatem określić jako osoby o mniejszym niż przeciętnie zaufaniu w stosunku
do innych ludzi, którym trudno jest reagować na konflikty, a także takie, które mają mniejszą
motywację, którym jest trudniej wytrwać w podjętych postanowieniach, angażować się w
realizację wyznaczonego sobie celu.
Próbowano również przyjrzeć się zależnościom i relacjom, jakie wymiary Modelu Wielkiej Piątki
mają z innymi obserwowanymi zmiennymi. Nie ma istotnej zależności pomiędzy czasem
rozpoczęcia choroby a wymiarami osobowości wg koncepcji Costy i McCrea. Także
poszukiwanie wsparcia w samopomocowych grupach AA nie różnicowało osób o zmiennym
nasileniu badanych cech. Pacjentów pierwszorazowych charakteryzował znacząco wyższy
(istotny statystycznie na poziomie istotności 0,0284) wynik na skali sumienności. Ocena
swojego stanu zdrowia jest natomiast silnie powiązana z czynnikami osobowościowymi poziomem neurotyzmu, ekstrawersji i sumienności.
3/4
Struktura JA, obraz siebie i radzenie sobie w sytuacji trudnej, u pacjentów lecznictwa odwykowego
Interesujące
Inwentarzem
dotkliwe.
relacjach
ugodowość
także
sumienność
problemów
zw mniejszym
rodzinie.
Badani
rodzinnych
zkorelowała
istotnie
okazały
pracą
NEO-FFI
oWwysokim
nasileniem
iprofilu
koreluje
w
isię
wstosunkach
azmniejszym
zależności
nasileniem
mniejszymi
osób
neurotyzmie
z konfliktów
mniejszym
o wyższej
zstopniu
między
problemów
innymi
kłopotami
zdeklarowali
nasileniem
prawem
ekstrawersji
poziomem
doświadczają
ludźmi.
wspołecznych
rodzinie
i stosowaniem
większe
problemów
cech
wyraźne
oni
oraz
osobowościowych
postrzeganych
problemów
nasilenie
wjest
finansowych,
relacjach
przemocy,
mniej
problemów
finansowych.
problemów
z jako
innymi
natomiast
nasileniem
mierzonych
wyjątkowo
wludźmi,
pracy,
wWysoka
wysoka
aa
Obraz
Przymiotnikowego
charakterystyczne
negatywny
nastawienie
siebie
zmienności
zaangażowaniem
charakteryzowali,
interpersonalną,
poziom
potrzeba
umiejętność
integracja
oraz
jako
siebie
w
podporządkowania
profilu
osobowościowa,
osoby
obraz
w
emocjonalnej,
do
dostrzegania
pacjentów
sferze
życia,
postawą
ACL
siebie,
o
jako
emocjonalnym.
tendencje.
ACL.
wysokim
emocjonalnej
wykazywały
brak
cechujące
przed
Okazało
dużą
obronną
w
skłonności
wiary
wewnętrzna
sobie
się.
poziomie
W
rozpoczęciem
rozbieżność
stosunku
w
Natomiast
się,
się
Swoje
zmienne:
ipozytywnych
oraz
siebie
kontaktów
wrogością
że
lęku,
trudnościami
siła.
we
ulegania
kontakty
ido
zaufania
między
niski
wszystkich
silnym
negatywny
terapii
samego
społecznych
wobec
cech,
poziom
społeczne
negatywnym
Ja
poczuciu
do
w
realnym
potrzeba
siebie
innych,
siebie.
przystosowaniu.
trzech
obraz
widoczny
-zmiany);
uczestnicy
można
winy,
Ja
siebie,
sferach
W
ibyła
nadwrażliwością
emocjom
zrozumienia
Ja
realne
sferze
znacznej
idealnym,
był
na
dostrzec
potrzeba
-na
wymiarach
pacjentów
stosunku
badania
emocji
Szczególnie
oraz
wymiarach:
chwiejności
siebie
pesymistyczne
zasadniczo
obawom
wsparcia,
badani
wykazuje
Testu
ibadaniu
innych,
samego
wysoki
opisywali
ioraz
Wyniki
chcieliby
sferach:
rozbieżności
samego
racjonalności;
wzmocnienie
prowadzące
sobie
chciałyby
a
do
intensywnej
także
samego
zmieniać,
pomiaru
poziom
siebie;
potrzeba
zmienić,
pozostawić
siebie.
pracy,
do
wynika
swojego
wewnętrznej
rozwój
wzmocnienie
agresji,
odpowiedzi
Testem
jakie
zmniejszenia
a
Są
gdyż
jakie
pewna
swoje
umiejętności
niezmieniony
to
"Dorosłego";
poziom
Przymiotnikowym
są
jak
nie.
motywacji
istotnymi
cechy
na
motywacja
wiadomo
wytrwałości
Największa
pytanie:
dystansu
wartościują
warunkujących
dystans
elementami
cechy,
potrzeby
do
czego
między
w
motywacja
ACL
pracy
dążeniu
między
które
Nie
pacjenci
pozytywnie.
dążenie
pozwoliły
osiągnięć.
nad
realnym
mechanizmów
pragną
pozytywne
w
sobą
do
do
sobą
toku
lecznictwa
zmiany;
do
zmiany
na
itakże
iterapii
światem,
iCiekawe
Osoby
większego
idealnym
ujawnienie,
społeczne
rozwijać
pojawia
poprawa
uzależnienia.
odwykowej
uczestniczące
okazały
poczucie
obrazem
zwiększenie
uporządkowania
się
krytycyzmu
jakie
przystosowanie
integracji
w
się
wymagają
swojej
cechy
następujących
siebie
analizy
nie
wdo
zaufania
Ja
chcieliby
pacjenci
w
autonomii,
(z
istosunku
tej
iprzed
dow
radzenia
Opis,
koncepcji
ze
stresem:
w
jaki
sobie:
Lazarusa,
sposób
nastawienie
strategie
pacjenci
Folkmana
na
poznawcze
problem
odwykowi
isamokontroli.
Moosa,
albo
iido
strategie
radzą
którzy
na
przeżywane
sobie
wyróżniali
behawioralne.
zopisywany
sytuacją
dwa
emocje,
ukierunkowania
trudną
aodwykowego
także
oparte
dwie
zostały
radzenia
modalności
na
sobie
Pacjenci uczestniczący
logiczna,
zastępcze
wyładowanie
pozytywne
wzmocnienia,
emocjonalne.
przewartościowanie,
wabadaniu
w mniejszym
stosują
stopniu
kierowane
w największym
- unikanie
wsparcie,
stopniu
poznawcze,
rozwiązywanie
takie rezygnację
strategie,
problemów
jak:
i analiza
oraz
Zestawiając
Piątki
niskim
logiczna
jest
sumienność
z nastawieniem
dostrzegamy,
neurotyzmem,
analiza
strategie
nie
koreluje
problemu
na
żeradzenia
wysoki
nastawienie
rozwiązanie
istotnie
oraz
sobie
poszukiwanie
z wielokrotnością
żadną
na
problemu
ze
otwartości
stresem
preferowaną
wzmocnień
i na
wiąże
z poszukiwanie
czynnikami
problemu
się
zastępczych;
zproblemów
preferowaniem
koreluje
modelu
radzenia
wsparcia,
ugodowość
wysoką
sobie
natomiast
takich
strategii
stresem.
Wielkiej
związana
finansowymi.
Nie
trwania
odwykowego
preferowanymi
wyładowanie
doświadczeniem
prawem,
istnieją
problemów
natomiast
zależności
emocjonalne
ani
strategiami
większych
z zaangażowaniem
alkoholowych,
strategia
między
jako
radzenia
problemów
-poziom
nastawienie
stosowaniem
strategia
sobie
werozwiązanie
w
wspólnotę
radzenia
kontaktach
arozwiązywanie
subiektywną
strategii
sobie
korzystania
AA.
radzenia
zstrategią
ludźmi,
Również
ze
oceną
stresem
sobie
zw
własnego
pomocy
nie
rodzinie
wiąże
ze
ma
-zosobowości
zstresem
związku
w
mniejszymi
oraz
zdrowia.
się
placówce
zze
konfliktów
aekstrawersją
między
czasem
Natomiast
kłopotami
lecznictwa
zjak i
Zaprezentowane
uzależnionych
poziom
między
stopniu
sposobach
strategie
warunkowane
sytuacyjnymi
sumienności,
uwzględnia
poznawcze
radzenia
(na
są
pacjentów
przykład
wyniki
w awiększym
czynniki,
sobie
ukierunkowane
Ja-idealnym;
ichbadań,
obraz
na
przebiegiem
z sytuacją
początku
które
stopniu
siebie
pozwalają
są
motywacja
na
trudną
istotnymi
jest
czynnikami
terapii:
choroby).
rozwiązanie
negatywny
wyciągnąć
u cechuje
do
pacjentów
elementami
pracy
osobowościowymi
problemu,
inastępujące
ich
charakteryzuje
nad
uzależnionych
wysoki
mechanizmów
sobą
a preferowane
poziom
i wnioski
doniż
zmiany
się
od
czynnikami
neurotyzmu
dużą
na
uzależnienia.
alkoholu
w
temat
strategie
rozbieżnością
mniejszym
dominują
i niski
W
Więcej
Autorka
oJa-realnym
jest
programie
kierownikiem
badawczym
Działu
APETA
Badań
i Informacji
Naukowej
Instytutu
Psychologii
Zdrowia.
4/4