postać literacka

znów w akcji…
TOPOS
POSTAĆ
MOTYW
KOMPOZYCJA
PRZESTRZEŃ
CZAS
KOMPOZYCJA
łac. motivus - ruchomy


Elementarna, dająca się analitycznie wyodrębnić,
jednostka konstrukcyjna świata przedstawionego w
utworze, jego składnik pierwiastkowy: zdarzenie,
przedmiot, sytuacja, myśl, przeżycie...
Motywy podlegają w dziele określonym zasadom
kombinacji, tworząc zespoły wyższego rzędu, takie
jak postać, wątek, temat.
DWUCZŁONOWOŚĆ
MOTYWU
Człon indywidualizujący
Umiejscowienie motywu
w konkretnym świecie
przedstawionym utworu
Człon schematyzujący
Odpowiada powracalności
tego motywu w całej klasie
utworów
MOTYWY
Związek z fabułą
spoiste
Związane
organicznie
z linią
tematyczną
utworu
Funkcja
luźne
Poza relacjami
konstytutywnymi
dla tematu
Epizody,
elementy
w dygresjach
dynamiczne
statyczne
Dzięki nim świat
przedstawiony
rozwija się w czasie
Kształtują przestrzeń
świata
przedstawionego
Istotne
dla fabuły
Np. zdarzenia
Np. przedmioty,
elementy krajobrazowe,
składniki wyglądu osób


charakter mniej lub bardziej konwencjonalny,
należą do tradycji literackiej
M. OBIEGOWE (WĘDROWNE) - o wyrazistym
członie schematyzującym. Powtarzają się one w dużych
zespołach przekazów powstałych niejednokrotnie w
różnych czasach i literaturach.
Np. Motyw dobrego i złego brata: Biblia (Kain i Abel),
legenda o smoku wawelskim oraz Krakusie i Rakuzie itd.
gr. tópos – miejsce, topoi - obraz


W antycznej retoryce topoi znaczy dokładnie tyle, co
łac. loci communes, czyli miejsce wspólne
odwieczne i stale podejmowane motywy i tematy
będące świadectwem ciągłości śródziemnomorskiej
kultury i uzewnętrznianiem jej archetypicznej
wspólnoty (archetyp)
TOPIKA:


Badanie toposów, ustalenie ich znaczenia, zasięgu
występowania i przekształceń w tradycji europejskiej
zbiór wszystkich toposów
rezultat petryfikacji tradycyjnego
motywu, który zostaje trwale
powiązany z pewnym znaczeniem,
zastosowaniem oraz z
rozpoznawalną „półgotową” formą
językową.
Wszystkie toposy są motywami,
ale nie wszystkie motywy są
toposami!
ekskordialne
TOPOSY
finalne
Antytetyczne
zestawienia
Starzec – młodzieniec
Miłość ziemska – miłość niebiańska
Opatrzenie
wartościującymi
określeniami
Koncept
interpretacyjny
Wyspy – szczęśliwe
Poeta – szalony
Ojczyzna – matka
Świat na opak
Świat jako teatr
Dusza jako ogród



fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym utworu
literackiego
w dramatach i epice zachowująca niezależność względem
podmiotu, w liryce zaś często z nim tożsama
jest całością zbudowaną z różnych motywów
STEREOTYP
LITERACKI
Dodaj więcej, a otrzymasz
FIGURĘ KONWENCJONALNĄ
Commedia dell’arte
sielanka
POZALITERACKI
MODEL OSOBOWY
Dodaj więcej, a powstanie postać
(prawie) prawdopodobna
Powieść biograficzna
IDEAŁ
ODAUTORSKI
Dodaj więcej, a otrzymasz
takiego bohatera, jakiego
chcesz pokazać jako autor –
boh. pozytywny/negatywny

POSTAĆ:



Typowość = reprezentatywność w stosunku do pewnych znanych
czytelnikowi ról społecznych, zgodność z literackimi szablonami
osoby przedstawionej → właściwa postaciom literatury
dydaktycznej.
Charakterystyczność= wyposażenie p. l. w cechy indywidualne i
niepowtarzalne, decydujące o jej odrębności: wobec innych postaci,
wobec tradycyjnych schematów oraz wobec pozaliterackich wzorów
osobowych → właściwa postaciom dramatu romantycznego czy XXwiecznej powieści psychologicznej.
istotne funkcje konstrukcyjne: współtworzy sieć postaci
ukazanych, wiąże w większe zespoły motywy fabularne,
zwłaszcza zdarzenia
POSTAĆ LITERACKA
Rola w kształtowaniu
ciągu fabularnego
Zasięg funkcji
POSTAĆ
GŁÓWNA
Koleje jej losu
tworzą osnowę fabuły
aktywne
pasywne
determinujące
zdeterminowane
Np. Wokulski w Lalce
POSTACIE
DRUGOPLANOWE
Występują tylko
w niektórych
zdarzeniach
Np. Ochocki w Lalce
POSTACIE
EPIZODYCZNE
Pojawiają się
jednokrotnie
Np. Studenci w Lalce
wg Markiewicza


Indywidualny, antropomimetyczny układ cech jakościowych i
relacyjnych, nazwanych bezpośrednio lub wskazywanych
pośrednio – interferowanych bądź sugerowanych przez inne
cechy, czynności i stany zewnętrzne, treści psychiczne, stosunki
z innymi przedmiotami przedstawionymi.
Zawartość i struktura p. l. :






charakter bytowy (rzeczywisty/fikcjonalny)
aspekty, w których się przejawia
cechy fizyczne
cechy osobowościowe
dominanta osobowościowa
relacje między poszczególnymi cechami
jeden z podstawowych elementów strukturalnych dzieła,
rozmaicie kształtowany w różnych gatunkach i epokach




przebiega na 3 płaszczyznach:

opisu→ opis znajduje się zawsze u początku narastania całości
przestrzennej, jego rola jest pierwszoplanowa

scenerii→ jest rozciągłością stanowiącą otoczenie dla zjawisk innego
porządku: zdarzeń, osób, przeżyć

sensów naddanych→ wytwarza znaczenia dodatkowe, nadbudowane nad
tekstem
opis bezpośredni lub pośredni
ujęcia przestrzenne mogą zyskiwać pozycję dominującą, gdy wybrana scena
pokazywana jest w dużym zbliżeniu, a więc zatrzymany został przepływ
powieściowego czasu
gatunkami, które koncentrują się na przedstawianiu przestrzeni są przede
wszystkim poemat opisowy i liryka opisowa.

Przestrzeń jest rozmaicie przedstawiana, np.:





klasycyzm→ ujmowana w kategoriach ogólnych , podporządkowana wiedzy
racjonalnej; układ przestrzenny jako realizację powszechnych zasad
romantyzm→ ujmował ją w jej konkretności, poprzez pryzmat poznającego ją
podmiotu, często podporządkowywał ekspresji lirycznej
osobliwie traktowana jest w micie→ opowiadane w nim zdarzenia umieszczone są w
przestrzeni sakralnej (np. miejsce jako mityczny środek świata).
Przestrzeń w dziele literackim nabiera różnorakich znaczeń metaforycznych
(metaforyka przestrzenna gra dużą rolę w języku i jest zwykle wyposażona w
sensy moralne i religijne)
Przestrzeń nabiera znaczeń symbolicznych, staje się przestrzenią symbolicznie
zamkniętą, labiryntem, np. w twórczości Kafki.
budowa świata przedstawionego dzieła układ i powiązanie
jego elementów, sieć wzajemnych relacji miedzy motywami
oraz stosunków łączących poszczególne motywy z
całościowym schematem konstrukcyjnym


Kompozycja jest podporządkowana określonemu zespołowi norm
kompozycyjnych, które decydują o tym, jaki element świata
przedstawionego spełniać może rolę dominanty kompozycyjnej;
Kompozycja ustala też związki między elementami świata
przedstawionego:






czasowe
przestrzenne
przyczynowo – skutkowe
teleologiczne
funkcjonalne
i decyduje, który z typów związków wysuwa się w świecie
przedstawionym dzieła na pierwszy plan
KOMPOZYCJA
ZAMKNIĘTA
ŁAŃCUCHOWA
PIERŚCIENIOWA
OTWARTA
STERNOWSKA
SZKATUŁKOWA
Jeden z podstawowych elementów
struktury dzieła literackiego
Czas jest różnie kształtowany w poszczególnych rodzajach literackich:
• w liryce – czas wypowiadania
• w dramacie czas bezpośrednio przedstawianych scen
• w epice czas narracji i czas świata przedstawionego (od dystansu do
przenikania)
Czas w dziele literackim może odwoływać się do czasu historycznego.
Na kształtowanie czasu w dziele literackim wpływ mają często koncepcje
czasu formułowane przez filozofów.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
Głowiński M., Kostkiewiczowa T., Okopień-Sławińska A.,
Sławiński J., Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.
Miłkowski T., Szkolny słownik terminów literackich dla
gimnazjum i liceum, Warszawa 2000.
Romkowska E., Leksykon ucznia – język polski, Warszawa
1991.
Ogrom wiedzy wyniesiony z zajęć z poetyki oraz teorii
literatury 