Obraz polskiej rzeczywistości w II połowie XIX wieku na podstawie

Alina Wnuk
Jak przeprowadzić lekcję powtórzeniową z historii literatury w drugiej klasie liceum ogólnokształcącego?
Takie pytanie stawia sobie polonista, kiedy kooczy omawiad z uczniami kolejną epokę literacką i jej przedstawicieli.
Może znów realizowad sprawdzony przez siebie w praktyce scenariusz lekcji powtórzeniowej, lecz charakter twórczego
nauczyciela mobilizuje go do nowych rozwiązao i propozycji. Zapewne liczy się także z reakcją uczniów, którzy nie udają
zainteresowania, gdy zajęcia ich nie ciekawią. Najważniejsza jest bowiem efektywnośd lekcji powtórzeniowej. Ma ona przede
wszystkim umożliwid młodzieży utrwalenie faktów i pojęd z zakresu historii literatury, ułatwid analizę wybranego wiersza,
wskazad i nazwad wartości artystyczne omawianych dzieł literackich oraz określid ich wymowę.
W celu rzetelnego powtórzenia materiału literackiego zasadne byłoby przygotowanie lekcji dwugodzinnej, ponieważ
nauczyciel ma wówczas czas na sprawdzenie wiadomości uczniów i wspólne zredagowanie notatki. Prezentowana tutaj
propozycja dotyczy takiej koncepcji zajęd języka polskiego w liceum ogólnokształcącym, podczas których polonista dokonuje
integracji wewnątrzprzedmiotowej. Łączy, np. treści polonistyczne z realizacją dwiczeo w mówieniu i pisaniu. Organizuje
powtórzenie wiadomości w taki sposób, aby zarazem przygotowad uczniów do pracy stylistycznej na temat omawiany podczas
lekcji.
W ramach dwiczeo w mówieniu i pisaniu młodzież wspólnie z nauczycielem pracuje nad konspektem wypracowania,
wypowiada się z zakresu powtarzanego materiału literackiego, a także uświadamia sobie i utrwala zasady pracy stylistycznej.
W drugiej klasie liceum po przerobieniu pozytywizmu można zaproponowad uczniom na taką dwugodzinną jednostkę
dydaktyczną następujące tematy:
 Obraz polskiej rzeczywistości w II połowie XIX wieku na podstawie nowel Bolesława Prusa,
Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej i Henryka Sienkiewicza (forma wypracowania).
 Lalka Bolesława Prusa jako przykład powieści dojrzałego realizmu (forma rozprawki).
 Dziedzictwo powstania styczniowego w powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem (forma wypracowania).
To, czy nauczyciel zdąży je omówid, zależy od wielu czynników m.in. przygotowania uczniów, tempa pracy na lekcji,
umiejętności konstruowania konspektu, itd. W sytuacji, kiedy nie uda się zrealizowad któregoś z tematów, można go zadad
do dokooczenia w domu.
Natomiast pracą domową z lekcji powtórzeniowej jest pisemna forma wypowiedzi na wybrany, omówiony już temat.
Temat nr 1: Obraz polskiej rzeczywistości w II połowie XIX wieku na podstawie nowel Bolesława Prusa,
Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej, Henryka Sienkiewicza i Stefana Żeromskiego (forma wypracowania).
I. Wstęp
1.
Krótkie omówienie sytuacji paostwa polskiego w II połowie XIX wieku (ziemie polskie pod zaborami
w dwadzieścia lat po powstaniu styczniowym, sytuacja gospodarcza, polityczna, kulturalna).
2.
„Praca u podstaw” i „praca organiczna” – główne hasła pozytywistów.
3.
Nowela - gatunkiem literackim, pozwalajacym pisarzom pozytywistycznym na przedstawienie obrazu polskiej
rzeczywistości w II połowie XIX wieku i walkę o poprawę warunków życia społeczeostwa.
II. Rozwinięcie
1.
Problem walki o niepodległośd:
 pamięd o powstaniu styczniowym i hołd bohaterom poległym za wolnośd ojczyzny, Gloria victis E. Orzeszkowej;
 „praca u podstaw”, tajne nauczanie polskich dzieci pod zaborem pruskim przez Joannę Lipską, A…B… C…
E. Orzeszkowej, Siłaczka S. Żeromskiego;
 potrzeba uświadamiania i utrwalania tożsamości narodowej, Sachem H. Sienkiewicza;
 tragiczne losy Skawioskiego, emigranta
politycznego, uczestnika powstania listopadowego, Latarnik
H. Sienkiewicza.
2.
Mniejszośd żydowska na ziemiach polskich pod zaborami:
 „swoi a obcy” (pogromy żydowskie), Mendel Gdaoski, M. Konopnickiej;
 można wspomnied o eseju E. Orzeszkowej w obronie Żydów polskich, O Żydach i kwestii żydowskiej.
3.
Biedota miejska:
 bezradnośd wobec nieszczęścia, walka o byt, brak pracy, śmiertelna choroba żony, brak pieniędzy na utrzymanie
domu, lekarza i opiekę na dziedmi, Nasza szkapa M. Konopnickiej.
4.
Zacofanie wsi polskiej:
 znachorka nakazująca włożyd chorą, małą dziewczynkę do pieca „ na poty”, dostawianie drabiny do dachu,
rzekomo chroniącej dom przed uderzeniem pioruna, Antek B. Prusa;
 ciężka sytuacja materialna kobiet samotnie wychowujących dzieci (cały dzieo pracują na roli), Antek B. Prusa,
Janko Muzykant H. Sienkiewicza.
1
5.
6.
7.
8.
III.
Problem niewykorzystanych uzdolnieo i talentów artystycznych dzieci:
 Antek, zdolności rzeźbiarskie, nowela B. Prusa;
 Janko, niedoceniony talent muzyczny, nowela H. Sienkiewicza.
Emancypacja kobiet:
 prawo kobiet do nauki (Stanisława Bozowska z Siłaczki Stefana Żeromskiego pragnęła studiowad medycynę, ale
na ziemiach polskich pod zaborami było to niemożliwe, marzyła o wyjeździe do Paryża lub Zurychu);
 pieniądze i majątek jedyną gwarancją wysokiej pozycji kobiety w świecie, także pewnej samodzielności, Dobra
pani E. Orzeszkowej.
Rodzący się kapitalizm na ziemiach polskich pod zaborami, powstanie klasy robotniczej:
 praca młodego robotnika Marcysia od świtu do nocy w fabryce, tragiczna śmierd młodego człowieka na skutek
wybuchu komina, Dym M. Konopnickiej;
 brak wsparcia dla piaskarza Mostowiaka (robotnik sezonowy) i jego rodziny, Nasza szkapa M. Konopnickiej.
Problemy „zwykłych” ludzi (skromna sytuacja materialna uniemożliwia walkę z chorobą)
 tragedia młodego małżeostwa, śmierd męża na gruźlicę, Kamizelka B. Prusa,
 wsparcie materialne dla niewidomej dziewczynki, Katarynka B. Prusa,
Zakooczenie, podsumowanie rozważao
 Podkreślenie roli nowelistyki pozytywistycznej w utrwalaniu obrazu polskiej rzeczywistości w II połowie XIX
wieku.
 Ocena wpływu problematyki zawartej w nowelach na polską rzeczywistośd tamtego okresu.
 Nowela gatunkiem dydaktycznym (miała wychowywad, przekazywad prawdy o życiu, wywoływad refleksję,
pobudzid do działania na rzecz społeczeostwa).
Temat nr 2: Lalka Bolesława Prusa jako przykład powieści dojrzałego realizmu (forma rozprawki)
Wprowadzenie do tematu (data powstania utworu – lata 80. XIX wieku, czas i miejsce akcji – od 1878 r.
do października 1879 r., nawiązanie do pojęcia powieści dojrzałego realizmu).
I. Teza
Jestem przekonana, że dzieło B. Prusa Lalka jest przykładem powieści dojrzałego realizmu. Postaram się to udowodnid
na podstawie następujących argumentów.
II. Argumenty
1.
Zmniejszenie roli narratora wszechwiedzącego.
2.
Obraz Warszawy prezentowany oczami bohaterów,
3.
Grupy społeczne w II połowie XIX wieku na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim: arystokracja – Łęccy,
prezesowa Zasławska, Starski; inteligencja – doktor Szuman, Juliusz Ochocki, studenci; mieszczaostwo – Ignacy
Rzecki, pani Stawska, rodzina Minclów, kapitalista – Stanisław Wokulski; lud – Węgiełek, Wysoccy, Maria
„ magdalenka”.
4.
Problem mniejszości żydowskiej, „swoi a obcy” – rodzina Szlangbaumów.
5.
Echa historii i walk o niepodległośd – okres wojen napoleooskich, powstanie listopadowe, Wiosna Ludów
na Węgrzech – udział Rzeckiego, manifestacje patriotyczne w Warszawie przed wybuchem powstania
styczniowego, powstanie styczniowe – udział Wokulskiego i młodego Szlangbauma, wojna rosyjsko – turecka,
na której wzbogacił się Wokulski.
6.
Moda (stroje kobiece i męskie), obyczaje (posłuszeostwo pryncypałowi, niedzielne spacery, np. w Łazienkach),
wiernośd tradycji(wielkanocne kwesty dla biednych w kościołach).
7.
Rodzący się polski kapitalizm – interesy handlowe S. Wokulskiego, spółka kupca Wokulskiego z polską
arystokracją.
III.
Potwierdzenie tezy (zakooczenie)
Na podstawie zebranych argumentów potwierdzam zasadnośd tezy, że Lalka B. Prusa
realizmu.
2
jest powieścią dojrzałego
Temat nr 3: Dziedzictwo powstania styczniowego w powieści Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem (forma wypracowania)
I. Wstęp
1.
2.
3.
Ogólna informacja o czasie i miejscu akcji powieści.
Nawiązanie do powstania styczniowego z 1863 r. i udziału w nim braci Korczyoskich i Bohatyrowiczów, wspólna
Mogiła powstaocza (echa powstania powracają w retrospekcjach).
Przedstawienie dziedzictwo powstania styczniowego w aspekcie społecznym, jednostkowym, psychologicznym.
II. Rozwinięcie
1.
Regres ideowy, poczucie klęski politycznej
pokolenia walczącego w powstaniu styczniowym
(Benedykt Korczyoski, pani Andrzejowa Korczyoska).
2.
Odnowienie barier klasowych, konflikt Benedykta Korczyoskiego z Bohatyrowiczami o ziemię wynikiem starao
Korczyoskiego o utrzymanie majątku.
3.
Porzucenie ideałów młodości przez Benedykta Korczyoskiego i skupienie całej swojej uwagi na pracy.
4.
Zygmunt Korczyoski - brak zainteresowania sprawami narodowymi i społecznymi, klęska wychowawcza pani
Andrzejowej Korczyoskiej; kosmopolita , znudzony krajem, człowiek małego serca.
5.
Dominik Korczyoski, brat Benedykta, zesłaniec carski, później zadowolony ze swojego losu, wynarodowiony
urzędnik carski.
6.
Zaścianek Bohatyrowiczów – kultywuje ciągłośd tradycji rodowej, której symbolem są dwie mogiły: Jana
i Cecylii oraz Mogiła powstaocza, przekuwając dotychczasowe doświadczenia i wydarzenia przeszłości
(powstanie styczniowe) w etos pracy i wiernośd ojczyźnie (Anzelm i Jan Bohatyrowiczowie)
7.
Rozmowa Benedykta Korczyoskiego z synem – zgoda między dworem a zaściankiem.
8.
Witold Korczyoski, wyrastający w atmosferze pozytywistycznych ideałów, reprezentuje „powracającą falę”,
powrót do młodzieoczych ideałów ojca; postad Witolda to połączenie cech organicznika – pozytywisty
z niektórymi cechami działacza patriotycznego kooca XIX wieku.
III.
Zakooczenie
1.
Silne zaakcentowanie idei patriotyzmu w powieści, hołd bohaterom powstania, którzy poświęcili swoje młode
życie za ojczyznę.
2.
Dziedzictwo powstania – złożone, skomplikowane, rozmaicie decyduje o losach bohaterów, tworzy sytuacje
konfliktowe, wpływa na zmianę postaw, prowadzi do rozterek i dramatów życiowych.
3.
Najważniejszy wątek – zgoda między dworem a zaściankiem, przyczyniająca się do utrwalenia polskości
i poprawy sytuacji materialnej Korczyna i Bohatyrowicz oraz stosunków międzyludzkich.
3