Publikacja darmowa

Rejent, rok 9. nr 9(101)
wrzesień 1999 r .
Monika Jagielska
Cywilnoprawne aspekty chicken-gate - czyli
o odpowiedzialności za płody rolne i hodowlane
1. W ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy opinią publiczną wstrząsały
kolejno „afery", związane ze szkodliwością różnego rodzaju produktów
pochodzenia zwierzęcego1. Początkowo była to sprawa choroby „wściekłych krów", następnie „kurzej zarazy", aż wreszcie ostatnio pojawił się
problem skażenia dioksynami drobiu, jaj i produktów pochodnych - czyli
tzw. chicken-gate. Warto również przytoczyć w tym miejscu wyniki badań
przeprowadzonych przez World Health Organisation. Okazuje się, że rocznie w Europie kilkaset osób umiera, a ponad milion cierpi na zatrucia pokarmowe, wywołane tylko przez bakterie salmonelli2, występujące najczęściej na naturalnych płodach hodowlanych, a przede wszystkim jajach. Należy
również wspomnieć o zanotowanych w ubiegłym roku masowych zatruciach bakteriami escherischia coli, występującymi m.in. w naturalnych produktach żywnościowych.
Wszystkie te zaszłości stanowią impuls do podjęcia szerszych rozważań o odpowiedzialności za szkody - ogólnie rzecz ujmując - spowodowane przez produkty rolne i hodowlane, tak naturalne, jak i przetworzone3.
1
Szerzej też M. N e s t e r o w i c z, Prawo cywilne USA, Toruń 1999, s. 61 i nast.
Cyt. za J. S t a p e 11 o n, Product Liabilily, Londyn-Boston-Dublin-Edinburgh-Kuala
Lumpur-San Juan-Singapur-Sydney-Toronto-Wellington 1994, s. 303.
3
O sporach związanych ze spożyciem produktów zawierających „naturalne" składniki
- np. kawałki kości w konserwach mięsnych czy pestki w dżemach - patrz M. N e s t e r o w i c z, Prawo cywilne USA, s. 78-80.
2
136
Cywilnoprawne aspekty chicken-gate - czyli o odpowiedzialności..
W tym miejscu pojawia się pytanie, czy ma sens poświęcanie odrębnych
rozważań takiej odpowiedzialności. Można przecież uznać, że mamy tu do
czynienia po prostu z przypadkami tzw. odpowiedzialności za produkt4 i
wskazać na liczne pozycje literatury dotyczące tego zagadnienia5. Niemniej
jednak właśnie w obrębie owego szczególnego reżimu odpowiedzialności
za produkt, obowiązującego w państwach członkowskich Unii Europejskiej6, płody rolne i hodowlane traktowane są w pewnym stopniu w odrębny
sposób, co ma wpływ na ukształtowanie zasad odpowiedzialności za tego
typu produkty.
Dodatkowo, w związku ze sprawą chicken-gate, w sposób szczególny
uwidaczniają się kwestie wpływu upływu czasu na roszczenia poszkodowanych (zdaniem specjalistów, ewentualne szkody mogą ujawnić się dopiero po upływie około trzydziestu lat), monitoringu produktu po wprowadzeniu go do obrotu, a także funkcjonowania systemu ostrzegania i wymiany
informacji o wadliwych produktach w obrębie Wspólnoty.
2. Szczególny, oparty na postanowieniach dyrektywy 374/85, deliktowy
reżim odpowiedzialności za produkt, obowiązujący we wszystkich państwach członkowskich Wspólnot7, oparty jest na zasadzie ryzyka, przy
możliwości egzoneracji z przyczyn enumeratywnie wyliczonych w art. 7
dyrektywy. Odpowiedzialność ponosi zasadniczo szeroko rozumiany producent (art. 3.1) lub importer (art. 3.2), ewentualnie także sprzedawca produktu (art. 3.3), jeżeli produkt ten nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego
przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności można odeń w sposób uzasad-
4
O sposobach rozumienia tego pojęcia E. Ł ę t o w s k a , Prawo umów konsumenckich,
Warszawa 1999, s. 77-79.
5
Spośród opracowań najnowszych patrz E . Ł ę t o w s k a , Prawo umów konsumenckich, s. 77 i nast.; B. G n e 1 a, Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1998; M. J a g i e 1 s k a , Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1999 oraz pozycje polskie i zagraniczne w
nich cytowane.
6
Chodzi o rozwiązania prawne oparte na postanowieniach dyrektywy 85/374 z dnia 25
lipca 1985 roku w sprawie ujednolicenia prawnych i administracyjnych przepisów państw
członkowskich o odpowiedzialności za wadliwe produkty (OJ L 210/29, 7 VIII 1985 r.);
polskie tłumaczenie (T. Krajewskiej) zamieszczono w Kwartalniku Prawa Prywatnego 1995,
z. 4, s. 593-599.
7
W 1998 roku Francja, jako ostatnie z państw członkowskich, dokonała implementacji
omawianej dyrektywy.
137
Monika Jagielska
niony oczekiwać (art. 6.1). Jeżeli za szkodę jest odpowiedzialnych kilka
osób, ich odpowiedzialność ma charakter solidarny (art. 5).
Osobą uprawnioną do domagania się odszkodowania jest w odniesieniu
do szkód na osobie każdy poszkodowany8, a w odniesieniu do szkód na
mieniu - ogólnie rzecz ujmując - konsument (art. 9b).
Stosowne roszczenia ulegają przedawnieniu po upływie trzech lat od
dnia, w którym powód dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o szkodzie,
wadzie i osobie producenta (art. 10), natomiast wygasają po upływie dziesięciu lat od chwili wprowadzenia produktu do obrotu (art. 11).
3. Za produkt - w rozumieniu dyrektywy - uważane są wszelkie rzeczy
ruchome, z wyjątkiem naturalnych produktów rolniczych (podkreślenie
M.J.) i łowieckich. I to właśnie zastrzeżenie stanowi o specyfice odpowiedzialności za niektóre produkty rolne na tle zasad ogólnych odpowiedzialności za produkt.
Powyższe rozwiązanie przyjęto wskutek nacisku Parlamentu Europejskiego, w którym niebagatelną rolę odgrywają grupy nacisku wywodzące
się z kręgów rolniczych. Pod ich raczej wpływem, a nie z racji merytorycznych, wyłączono płody rolne i łowieckie z definicji produktu9. W trakcie
debat nad przyjęciem omawianej tu dyrektywy przedstawiono co prawda
kilka powodów, dla których dokonanie owego wyłączenia uznano za słuszne, ich lektura przywodzi jednak na myśl sparafrazowaną sentencję da mihi
ius, dabo tibi argumentom.
Stwierdzono po pierwsze, że w produktach tych szczególnie często
występują trudne do wykrycia wady powodowane przez ich przechowywanie albo przez czynniki pozostające poza kontrolą producenta, takie jak np.
zanieczyszczenie środowiska naturalnego. Ponadto wskazano na znaczne
trudności w identyfikacji hodowców danego płodu rolnego i w określeniu
chwili powstania wady10.
Polemizując z pierwszą z przedstawionych przez Parlament racji, należy powiedzieć, że wysoka częstotliwość występowania określonego ro8
Por. B. G n e 1 a, Odpowiedzialność za produkt, s. 56; E. Ł ę t o w s k a, Prawo umów
konsumenckich, s. 108.
10
UK Department of Trade and Industry: Implementation of the EC Directive on
Product Liability-An Explanatory and Consultative Note 1985, § 32, s. 7.
138
Cywilnoprawne aspekty chicken-gate - czyli o odpowiedzialności..
dzaju wad powinna tym bardziej skłaniać do szukania środków ochrony,
a nie do „uciekania" od nich. Jeżeli wada nie jest możliwa do wykrycia,
producent i tak nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności z uwagi na
istnienie odpowiedniej przesłanki egzoneracyjnej (art. 7e). Ponadto źródłem wad produktów rolnych nie jest tylko zanieczyszczenie środowiska.
Znacznie częściej wskazuje się na wykorzystywane przez rolników pestycydy, środki hormonalne czy też inne używane w hodowli. Ich stosowanie
leży zaś wyłącznie w gestii producentów rolnych. Szczególnie wyraźnie
uwidacznia się to chociażby w chicken-gate.
Nie sposób zgodzić się też z tezą, iż nie należy nakładać odpowiedzialności na podmioty, które trudno zidentyfikować. W takiej sytuacji dąży się
raczej do rozszerzenia odpowiedzialności na jak największą grupę osób,
a nie do jej zawężenia. Skarżono się również, że w odniesieniu do płodów
rolnych trudno obalić istniejące w art. 7(b) domniemanie, że wada istniała
w chwili wprowadzania rzeczy do obrotu. Nie jest to opinia pozbawiona
słuszności. Czy jednak ma ona aż taką moc, by w ogóle wyłączyć odpowiedzialność hodowców naturalnych produktów rolnych? Wydaje się, że
wystarczyłoby wprowadzenie w tym zakresie ułatwień dowodowych na
rzecz tych podmiotów.
Należy jednak podkreślić, że 10 maja 1999 r. przyjęta została dyrektywa 34/99 (OJ ECL 141/20 z 4 czerwca 1999 r.) zawierająca zmianę do
dyrektywy 374/85, na mocy której reżimem odpowiedzialności określonej
w dyrektywie objęto wszelkie płody rolne. Zrezygnowano zatem z wyłączenia nie przetworzonych płodów rolnych. Zmiana ta powinna zacząć
obowiązywać w państwach członkowskich od 4 grudnia 2000 roku.
4. Za naturalne produkty rolnicze i łowieckie uważa się „ziemiopłody,
produkty hodowlane oraz produkty rybołówstwa z wyłączeniem produktów
poddanych jakiemukolwiek wstępnemu przetwarzaniu" (art. 2 zd. 2)11.
Rodzi się pytanie, jakie czynności należy uznać za wstępne (initial')
przetwarzanie12. Tekst dyrektywy nie jest w tym względzie pomocą. Wręcz
Pojęcie produktów rolnych, producenta rolnego i gospodarstwa rolnego wprawie Wspólnoty Europejskiej, PiP 1995, nr 7, s. 70-73.
12
Odmiennie, w polskim tłumaczeniu dyrektywy, opartym na tekście w języku niemieckim, mowa jest o .jakimkolwiek procesie przetwórczym".
139
Monika Jagielska
przeciwnie, w preambule bowiem (akapit trzeci) jest dla odmiany mowa
0 przetwarzaniu natury przemysłowej (pmcessing of industrial naturę).
Nie sposób postawić znaku równości między określeniami „początkowy"
i „przemysłowy". Zważywszy więc na trudności związane z samym tylko
ustaleniem zakresu słowa „początkowy", trzeba założyć, że intencją autorów dyrektywy było jak najwęższe ujęcie klauzul mogących osłabić jej
działanie i skoncentrować się wyłącznie na tym ostatnim pojęciu.
W trakcie debat nad dyrektywą wskazano na przykład, że oczyszczenie
ryb i umieszczenie ich w lodzie zaraz po złapaniu należy uznać za initial
pmcessingl3. Czy to samo odnosi się do zbierania owoców, sortowania i
układania w chłodni? Jak traktować mycie, obieranie, paczkowanie czy
puszkowanie? Jest rzeczą pewną, że zbieranie płodów nie jest obróbką
początkową. W pozostałym zakresie otwiera się szerokie „pole manewru"
dla zainteresowanych stron.
5. Każde państwo członkowskie, dokonując transpozycji norm dyrektywy do prawa wewnętrznego, ma prawo do nieskorzystania z opisanego
wyłączenia i uznania naturalnych płodów rolnych i łowieckich za produkt
(art. 15.1 .a). Z prawa tego skorzystały tylko Luksemburg, Finlandia i Szwecja14.
Odnosząc powyższe rozważania do sprawy chicken-gate, można dojść
do następujących wniosków:
Nie ulega wątpliwości, że paszę można uznać za produkt w rozumieniu
dyrektywy, gdyż do wytworzenia paszy niezbędne jest jej przetworzenie (w
wyniku którego zresztą została ona skażona). Trudno jednak spodziewać
się, by poszkodowani wskutek spożycia skażonego drobiu lub produktów
pochodnych jako powodów wskazywali producentów pasz, przede wszystkim dlatego, że najczęściej nie posiadają oni możliwości stwierdzenia ich
tożsamości.
13
H. B i l t o f t - K n u d s e n , M. K n u d s e n , Product Liability, [w:] European Communily Law after 1992. A Practical Guide for Lawyers Outside the Common Market, red.
R. Folsom, Kluwer-Deventer-Boston 1993, s. 145.
14
Patrz zestawienie dokonane przez M. J a g i e l s k ą , Implementacja dyrektywy 85/
374 o odpowiedzialności za produkt wadliwy do krajowych porządków prawnych państw
Unii Europejskiej, [w:] Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach prawnych, red. C. Mik, Toruń 1998, s. 240 i nast.
140
Cywilnoprawne aspekty chicken-gate - czyli o odpowiedzialności..
W odniesieniu do drobiu, jaj i produktów pochodnych sytuacja staje się
bardziej skomplikowana. W państwach, w których nie dokonano wyłączenia płodów rolnych i łowieckich z pojęcia produktu, objęcie wszystkich tych
przedmiotów mianem produktu nie ulega kwestii. Inaczej rzecz będzie się
kształtować w tych państwach, w których owego wyłączenia dokonano.
Nie ulega wątpliwości, że za przetworzone płody rolne można uznać np.
puszkowane potrawy z drobiu, że pojęciem produktu, według ujęcia dyrektywy, objęty zostanie np. majonez itp. Czy to samo można jednak powiedzieć w odniesieniu do jaj czy surowego, a jedynie oprawionego drobiu?
Czy mycie i pakowanie jaj albo zabicie i oprawienie drobiu można uznać
za proces przetwórczy? Wydaje się, że przynajmniej w tym pierwszym
przypadku odpowiedź powinna być negatywna. Oznacza to zatem, iż producent jaj skażonych dioksynami nie poniesie, opartej na zasadach szczególnego reżimu, odpowiedzialności za produkt, odpowiedzialności za szkody przez nie spowodowane.
6. Prawdąjest jednak, że poszkodowanym trudno będzie w ogóle oprzeć
swoje roszczenia na normach tego właśnie reżimu odpowiedzialności.
Związane jest to z dziesięcioletnim terminem wygasania roszczeń, którego
bieg zaczyna się w chwili wprowadzenia produktu do obrotu. Termin ten
ma, opierając się na sformułowaniu Komisji, charakter absolutny15, to znaczy,
że nie może ulec zawieszeniu lub przerwaniu stosownie do norm wewnętrznych danego państwa. Jedyną okolicznością wpływającą na bieg terminu
jest wszczęcie przez poszkodowanego postępowania sądowego przeciwko
producentowi (art. 11 in fine).
Koncepcję taką uzasadniano koniecznością ochrony producenta przed
kosztami wynikającymi z wysokich stawek ubezpieczeń „wieczystych", a
także przed odpowiedzialnością za wady powstałe wskutek naturalnego
zużycia produktu, którego jednak producent nie byłby w stanie udowodnić16. Ponadto wskazywano, iż nałożenie na producenta obowiązku przechowywania odpowiednich rachunków i dokumentów w zasadzie przez
cały okres jego działalności byłoby dlań zbyt dużym obciążeniem17. Z drugiej
15
Notes ofthe E.C.Commission Notes ofthe E.C. Commission on the individual Articles of the draft Directive, Commercial Laws of Europę 1986, part 96, s. 93.
16
Notes of the E.C.Commission..., s. 93.
17
Singapur-Sydney 1993, s. 44.
141
G
Monika Jagielska
strony konsumenci wskazywali na takie przypadki, w których szkoda ujawnia się znacznie później niż po upływie dekady (przykładowo wskutek
katastrof lotniczych albo chorób powodowanych przez azbest czy leki typu
thalidomid). Proponowali oni albo wydłużyć omawiany okres, albo nie
ustanawiać go w ogóle18.
Z podobną sytuacją mamy do czynienia także w przypadku chickengate. Zdaniem specjalistów, szkody związane ze spożyciem dioksyn (zachorowanie na choroby nowotworowe) mogą się ujawnić dopiero po upływie około trzydziestu lat. Praktycznie rzecz biorąc, nie będą oni w stanie
oprzeć swych roszczeń na postanowieniach szczególnego reżimu odpowiedzialności (co prawda „płytszej", ale za to sprawniejszej19) za produkt.
7. Dużego znaczenia mogą zatem nabrać obowiązujące w poszczególnych państwach inne, nie oparte na postanowieniach dyrektywy 85/374,
podstawy odpowiedzialności za szkodę20, szczególnie zaś te, dla których
nie przewidziano prekluzji albo też termin przedawnienia lub wygasania
jest znacząco długi. Przykładowo, zgodnie z § 852 BGB roszczenie o
wynagrodzenie szkody powstałej z deliktu przedawnia się po upływie trzech
lat od chwili, w której poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie
obowiązanej do jej wynagrodzenia, a w każdym razie po upływie lat trzydziestu od popełnienia czynu. W myśl § 1498 ABGB roszczenia poszkodowanego przedawniają się zasadniczo po upływie dziesięciu lat, maksymalnie po latach trzydziestu. Podobnie maksymalny, trzydziestoletni termin
przedawnienia dla roszczeń deliktowych przewidziano w prawie francuskim, belgijskim i Luksemburga.
Ponieważ we wszystkich tych państwach, przed dokonaniem implementacji dyrektywy 85/374, obowiązywały korzystne dla poszkodowanych reguły
odpowiedzialności za produkt (domniemanie winy producenta w prawie
niemieckim, szerokie ułatwienia dowodowe w prawie francuskim), należy
jedynie cieszyć się, że zgodnie z art. 13 dyrektywy nie narusza ona roszczeń
przysługujących poszkodowanemu na podstawie innych przepisów.
18
M. W i 11, Asides on the Nonharmonization of Products Liability Laws in Europę,
[w:] Harmonization of Laws in the European Communities: Products Liability, Conflict of
Laws, and Corporation Law, Charlottesville 1983, s. 39-40.
19
E . Ł ę t o w s k a , Prawo umów konsumenckich, s. 106.
20
Szerzej o tych podstawach B. G n e 1 a, Odpowiedzialność za produkt, s. 16-38; M. J a g i e 1 s k a, Odpowiedzialność za produkt, s. 180-280 i lit. tam cytowana.
142
Cywilnoprawne aspekty chicken-gate - czyli o odpowiedzialności..
8. W prawie polskim brak jak do tej pory szczególnego reżimu odpowiedzialności za produkt. Zazwyczaj podstawę prawną rozstrzygania sporów z tego zakresu stanowią przepisy o odpowiedzialności deliktowej, a
zwłaszcza art. 415 k.c.21 Zważywszy z jednej strony na fakt braku szczególnego wyodrębnienia wśród tych przepisów odpowiedzialności za produkty rolne, a z drugiej na wypracowanie przez orzecznictwo dosyć korzystnych dla poszkodowanych instrumentów (jak np. wykorzystanie
konstrukcji winy anonimowej)22, wydaje się, że dochodzenie ewentualnych
roszczeń z tytułu poniesionych przez poszkodowanych uszczerbków - przynajmniej przeciwko producentom skażonej paszy - byłoby możliwe również i w prawie polskim.
Na przeszkodzie realizacji roszczeń przez poszkodowanych mógłby
stanąć przewidziany w art. 442 k.c. dziesięcioletni termin przedawnienia,
liczony od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę.
Określenie tego momentu budzi wątpliwości. Zdaniem niektórych autorów,
jest nim wprowadzenie produktu do obrotu23. Również i Sąd Najwyższy
przychylił się do stanowiska, że roszczenie przedawnia się razie po upływie
dziesięciu lat od dnia ustania działania czy zaniechania wyrządzającego
szkodę24.
Z drugiej strony w doktrynie polskiej przedstawiony został niegdyś pogląd,
zgodnie z którym „przedawnienie nie może rozpocząć swego biegu przed
powstaniem szkody, gdyż dopiero z tą chwilą roszczenie o odszkodowanie
staje się wymagalne"25. Do poglądu tego przychyla się obecnie E. Łętowska, uważając, że „wprowadzenie produktu do obrotu rodzi stan zagrożenia
niebezpieczeństwem, które może trwać bardzo długo (...). W tym czasie
przedawnienie nie biegnie, bo nie ma nawet roszczenia odszkodowawczego. Dlatego (...) należy uznać, że termin »od dnia, w którym nastąpiło
21
Zestawienie innych propozycji przedstawicieli polskiej doktryny odnośnie do podstawy prawnej odpowiedzialności za produkt w: E. Ł ę t o w s k a, Prawo umów konsumenckich, s. 85-86.
22
Szerzej E. Ł ę t o w s k a , Prawo umów konsumenckich, s. 98-102.
23
Tak K . P i a s e c k i , Przedawnienie roszczeń z tytułu szkody wyrządzonej czynem
niedozwolonym, Palestra 1963, nr 12, s. 32-33 i A. S z p u n a r , Roszczenie małoletniego
o rentę wypadkową, Nowe Prawo 1968, nr 4, s. 536.
24
Uchwała SN z dnia 12 lutego 1969 r. III PZP 43/68, OSN 1969, nr 9, poz. 150.
25
Tak B. P o l i c z k i e w i c z - Z a w a d z k a za: S . G a r l i c k i , Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, Warszawa 1971, s. 493 i cyt. tam orzecznictwo.
143
Monika Jagielska
zdarzenie wyrządzające szkodę« oznacza (...) dzień wyrządzenia szkody"26.
Wydaje się jednak, że nawet i taka interpretacja art. 442 k.c. nie byłaby
przydatna w przypadku chicken-gate. Szkoda została przecież wyrządzona
w momencie spożycia skażonej żywności. Konieczne zatem byłoby interpretowanie terminu początkowego z art. 442 k.c. jako dnia, w którym szkoda się ujawniła.
Warto w tym miejscu odnotować również pogląd S. Rudnickiego, który
zwrócił uwagę, że w związku ze wzrostem liczby przypadków, w których
szkoda ujawnia się po bardzo wielu latach, celowe byłoby dokonanie zmian
przepisów o dziesięcioletnim terminie przedawnienia roszczeń deliktowych27.
W zgłoszonych do Sejmu polskiego dwóch propozycjach legislacyjnych28, mających na celu unormowanie m.in. zasad odpowiedzialności za
produkt, kwestia ta jest rozstrzygnięta jednoznacznie. W propozycji rządowej przewidziano dziesięcioletni termin przedawnienia, biegnący od (momentu - M.J.) wprowadzenia produktu do obrotu (art. 4498 projektu), a w
projekcie Komisji Ochrony Konkurencji i Konsumentów takiemu samemu
terminowi nadano charakter terminu zawitego (art. 29 projektu).
9. Podsumowując tę część rozważań, można zauważyć, że obowiązujący w państwach Unii Europejskiej wspólny model odpowiedzialności za
produkt nie nadaje się w pełni do wykorzystania w sprawach dotyczących
szkodliwych produktów rolnych, przede wszystkim z uwagi na definicję
produktu, nie obejmującąnie przetworzonych produktów rolnych i hodowlanych. Warto w tym miejscu nadmienić, że z tego właśnie względu toczą
się obecnie prace, których celem jest objęcie dyrektywą, a zatem reżimem
odpowiedzialności w niej przewidzianym, również i nie przetworzone pro-
26
E. Ł ę t o w s k a, Prawo umów konsumenckich, s. 105.
S . R u d n i c k i , RFN-Trybunał Federalny BGH-początek biegu przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody z czynu niedozwolonego, której powstania nie można było
przewidzieć, Monitor Prawniczy 1997, nr 10, s. 426.
28
Mam tu na myśli projekt rządowy ustawy o umowach zawieranych poza lokalem
przedsiębiorstwa lub na odległość oraz o zmianie ustaw: Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego i Kodeks wykroczeń z dnia 26 lutego 1999 roku (druk nr 945) oraz projekt
Komisji Ochrony Konkurencji i Konsumentów ustawy o ochronie konsumentów z dnia 23
lutego 1999 roku (druk nr 942).
27
144
Cywilnoprawne aspekty chicken-gate - czyli o odpowiedzialności..
dukty rolne29. W tym kontekście z aprobatą należy potraktować polskie
propozycje unormowania tej materii. We wspomnianym wyżej projekcie
Komisji nie zdefiniowano w ogóle pojęcia produktu, co w odniesieniu do
kwestii odpowiedzialności za nie przetworzone produkty rolne należy uznać
za pozytywne, natomiast w projekcie przedstawionym przez rząd stwierdzono wyraźnie, że „za produkt uważa się także zwierzęta" (art. 449' § 2
projektu).
10. Sprawa chicken-gate warta jest uwagi także ze względu na problem
obowiązku obserwacji produktu przez producenta już po wprowadzeniu go
do obrotu, ostrzegania o niebezpiecznych właściwościach produktu i innych
obowiązkach postmarketingowych ciążących tak na wytwórcach, jak i na
organach administracyjnych poszczególnych państw.
W doktrynie, szczególnie niemieckiej, dokonano klasyfikacji obowiązków ciążących na producencie, a w związku z tym wyróżniono kilka rodzajów wad: konstrukcyjną, produkcyjną, instrukcyjną i obserwacyjną30. Pierwsze trzy związane są z procesem wytwarzania towaru, ostatnia dotyczy
okresu już po wprowadzeniu produktu do obrotu.
Pod pojęciem wady obserwacyjnej, będącym swego rodzaju skrótem
myślowym, rozumie się uchybienia dotyczące sytuacji powstałych już po
wprowadzeniu produktu do obrotu, a związanych z ujawnieniem się którejś
z wymienionych wcześniej wad.
Na producencie spoczywa obowiązek obserwowania produktu po wprowadzeniu go na rynek. W razie ujawnienia się wady towaru wytwórca
powinien podjąć odpowiednie działania zaradcze. Należą do nich: (nieodpłatne) usunięcie wady przez producenta tak w już wprowadzonych na
rynek, jak i nowo wytwarzanych produktach, wymiana produktów na nowe,
zamieszczenie stosownych ostrzeżeń w środkach masowego przekazu, czy
wreszcie wycofanie towaru z rynku31.
29
COM/97/478 finał, 97/0244 (COD), za: E. Ł ę t o w s k a , Prawo umów konsumenckich, s. 108.
30
Patrz autorzy cyt. w: M. J a g i e 1 s k a, Odpowiedzialność za produkt, s. 50-58.
31
Patrz też P . A n h a l t , Produzentenhaftung-Rechtsgrundlagen, Haftungsrisiken,
Absicherungsmóglichkeiten. Eine Gesamtdarstellungfiir die Praxis des Warenherstellers
und seiner Mitarbeiter in Produktion und Vertrieb, Augsburg 1978, s. 106-108; P. U1 m er,
Produktbeobachtungs-, Prufungs- und Warnpflichten eines Warenherstellers in bezug auf
Fremdproduktel, Zeitschrift fiir das gesamte Handels- und Wirtschaftsrecht 1988, Bd. 152,
s. 565 i nast.
145
Monika Jagielska
Rodzaj stosownych działań zależy od rodzaju wady, możliwości jej
usunięcia i stopnia zagrożenia, które jest z nią związane. Jeżeli standard
odpowiedzialności jest oparty o winę, należy także brać pod uwagę elementy subiektywne, a przede wszystkim możliwość wcześniejszego wykrycia
wady przez producenta32.
W dyrektywie 374/85 brak jest wyraźnego odniesienia do opisanego
wyżej rozróżnienia rodzajów wad. Nie ulega jednak wątpliwości, że dotyczy ona wad konstrukcyjnych, produkcyjnych i instrukcyjnych. Wynika
to pośrednio chociażby z art. 6 dyrektywy. Wątpliwości mogą teoretycznie
dotyczyć właśnie wady obserwacyjnej, jednakże tak z uwagi na cel wydania dyrektywy, jak i określenie, czym jest „produkt bezpieczny", zawarte
w pokrewnej dyrektywie o ogólnym bezpieczeństwie produktów33, przyjąć
należy, że producent ponosi odpowiedzialność w niej przewidzianą także
za wady obserwacyjne.
11. Obowiązków związanych z wykryciem wady już po wprowadzeniu
produktu do obrotu dotyczy wspomniana wyżej, wydana przez Radę w dniu
29 czerwca 1992 roku, Dyrektywa EWG nr 59/92 w sprawie ogólnego
bezpieczeństwa produktów34. W akcie tym określono spoczywające tak na
państwach członkowskich, jak i producentach obowiązki związane z podniesieniem poziomu bezpieczeństwa produktu. Należą do nich: umieszczanie informacji i ostrzeżeń pozwalających konsumentowi właściwie oszacować ryzyko korzystania z rzeczy, przeprowadzanie akcji ostrzegawczych,
podejmowanie działań w celu zminimalizowania szkód (z wycofaniem
towaru z rynku włącznie), sprawowanie nadzoru nad jakością towarów. W
razie uchybienia owym obowiązkom, producent ponosi, niezależną od jego
winy, opisaną wyżej odpowiedzialność (za produkt). Natomiast na odpowiednich organach państwowych spoczywa obowiązek zorganizowania i
prowadzenia kontroli następczej skierowanych na rynek produktów. Do ich
kompetencji należy m.in. wprowadzanie czasowych ograniczeń lub całko-
32
Szerzej patrz J. A11 e e, Post-Sale Obligations of Product Manufacturers, Journal of
Products and Toxics Liability 1985, vol. 8, s. 143 i nast.
33
Patrz niżej, w p. 11.
34
Council Directive 92/59/EEC of 29 June 1992 on generał product safety, OJEC 1992,
vol. 35, s. 24-32.
146
Cywilnoprawne aspekty chicken-gate - czyli o odpowiedzialności..
w jtego
zakazu obrotu danym produktem i podejmowanie działań mających
celu wycofanie towaru z obrotu (recall').
W myśl art. 8 dyrektywy, władze Wspólnot powinny być poinformowane przez dane państwo o wypadkach poważnego i bezpośredniego zagrożenia zdrowia i bezpieczeństwa konsumentów. W takich wypadkach
Komisja, po sprawdzeniu owych informacji, zawiadamia o zaistniałej
sytauacji pozostałe państwa członkowskie. Zgodnie z art. 11 dyrektywy,
Komisja może także podjąć stosowne działania z własnej inicjatywy35.
Zauważmy, że władze belgijskie przez kilka tygodni powstrzymywały
się z podjęciem procedur mających na celu wycofanie skażonych produktów z rynku i dokonaniem stosownego zawiadomienia organów Wspólnoty.
Zaniechanie to, słusznie krytykowane, samo nie daje jednak jednostkom
podstawy do zgłaszania indywidualnych roszczeń przeciwko państwu. Może
być natomiast pomocniczo przywołane w ewentualnym procesie odszkodowawczym36.
na
35
36
E. Ł ę t o w s k a , Prawo umów konsumenckich, s. 121 -122.
Tamże, s. 122.
147