Wstęp - Fabryka Języka

Wstęp
Język Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (dalej JHP BN) jest językiem
informacyjno-wyszukiwawczym o charakterze uniwersalnym stosowanym od kilkudziesięciu
lat w bieżącej bibliografii narodowej, katalogach Biblioteki Narodowej oraz co najmniej
kilkuset polskich bibliotekach. Język ten, będąc narzędziem opisu zawartości dokumentów
gromadzonych w bibliotekach pozwala tworzyć poprawne i spójne punkty dostępu do treści:
służy zapisywaniu informacji przez bibliotekarzy i jej wyszukiwaniu przez użytkowników
systemu informacyjnego. Na jego słownictwo składają się tematy (samodzielne jednostki
leksykalne) i określniki (pomocnicze jednostki leksykalne), a ustalone zasady gramatyki
pozwalają na formułowanie wyczerpujących charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów
gromadzonych w bibliotekach.
Prace nad językiem haseł przedmiotowych obejmującym terminy stosowane w
opracowaniu rzeczowym w katalogach BN i w bibliografii narodowej podjęto w początku lat
pięćdziesiątych XX wieku. Na podstawie prowadzonej w Instytucie Bibliograficznym BN
kartoteki przedmiotowej egzemplarza obowiązkowego zespół, w którego skład wchodzili:
Władysław Bieńkowski, Maria Dembowska, Helena Hleb-Koszańska, Janina Jantzenowa, Jan
Kossonoga i Henryk Sawoniak, opracował słownik, znany dziś jako Słownik Kossonogi (J.
Kossonoga, Słownik tematów dla bibliografij i katalogów w układzie przedmiotowym,
Warszawa 1956). Zespół odwoływał się do zasad i reguł metodycznych sformułowanych
wcześniej przez Adama Łysakowskiego (A. Łysakowski, Katalog przedmiotowy. Teoria,
Wilno 1928; tenże Katalog przedmiotowy: podręcznik, Warszawa 1946). Ten pierwszy polski
opublikowany słownik języka haseł przedmiotowych o zakresie uniwersalnym liczył ok. 4500
haseł – tematów (w tym odrzuconych, oraz określników).
1
Od 1957 roku Biblioteka Narodowa zamieszcza hasła przedmiotowe we wszystkich opisach
bibliograficznych rejestrowanych w bieżącej bibliografii narodowej wydawnictw zwartych,
Przewodniku Bibliograficznym, a od 1969 roku katalog przedmiotowy – początkowo
tradycyjny, kartkowy, a następnie zautomatyzowany - stał się głównym katalogiem
rzeczowym BN.
W latach osiemdziesiątych prace nad uporządkowaniem słownictwa podjęły Ewa
Stępniakowa, kierowniczka Zakładu Katalogów Rzeczowych i Janina Trzcińska z Zakładu
Przewodnika Bibliograficznego, które w 1989 r. przygotowały do druku pierwsze wydanie
Słownika języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej (dalej: Słownik), a w ciągu
następnych czternastu lat dwa kolejne wydania poprawione i uzupełnione (1993, 1997).
Dokonały przeglądu całości słownictwa, selekcji wyrażeń archaicznych i nieprecyzyjnych,
uzupełnień i przebudowy w zakresie wielu dziedzin, uporządkowały siatkę relacji.
W latach 1997-2007 nad rozwojem JHP BN pracował zespół w składzie: Joanna
Kędzielska, Wanda Klenczon i Anna Stolarczyk, wspierany przez konsultacyjny Zespół ds.
rozwoju JHP BN. W 2000 i 2004 r. opublikowano kolejne wydania Słownika, znacznie
rozszerzone i uzupełnione.
Od września 2007 r. odpowiedzialność za rozwój JHP BN przejęła Pracownia Języka Haseł
Przedmiotowych Biblioteki Narodowej w Instytucie Bibliograficznym, pod kierownictwem
Anny Stolarczyk. Ogólne kierunki rozwoju słownictwa i metodyki wyznacza nadal pracujący
pod przewodnictwem Wandy Klenczon Zespół ds. rozwoju JHP BN, w którego skład
wchodzą odpowiedzialni za opis przedmiotowy pracownicy Biblioteki Narodowej oraz
przedstawiciele kilku wielkich bibliotek publicznych.
Wszystkie hasła JHP BN są objęte kontrolą kartoteki wzorcowej tworzonej stopniowo
od 1995 roku. Wówczas to zawartość kartoteki kartkowej przeniesiono do systemu MAK, a
następnie do zintegrowanego systemu bibliotecznego INNOPAC i rozpoczęto tworzenie
2
wzorcowych haseł osobowych, korporatywnych, tytułowych i geograficznych stosowanych w
katalogowaniu przedmiotowym. Kartoteka wzorcowa JHP BN jest od początku prowadzona
w formatach typu MARC - pierwotnie w formacie własnym BN (MARCBN), następnie w
USMARC, obecnie MARC21. Umożliwiło to wykorzystywanie języka w systemach
bibliotecznych przystosowanych do obsługi sieci odsyłaczy w systemie informacyjnowyszukiwawczym.
Słownictwo jest stale uszczegóławiane, a wprowadzanie nowych tematów powoduje
zmiany relacji w dotychczasowym zasobie. Przyrost słownictwa wynika zarówno z rozwoju
nauki i techniki, który znajduje wyraz w publikacjach, z normalizacji haseł opisu
bibliograficznego, do których w miarę możliwości dostosowuje się hasła opisu
przedmiotowego, jak i z obejmowania opracowaniem przedmiotowych coraz to nowych grup
dokumentów gromadzonych w bibliotekach. JHP BN był projektowany i prowadzony
początkowo jako język opisu książek. Począwszy od lat 90-tych XX w. opracowaniem w JHP
BN obejmowano kolejno:
- artykuły z czasopism,
- czasopisma,
- dokumenty życia społecznego (m.in. druki ulotne, statuty i regulaminy, katalogi),
- druki muzyczne,
- dokumenty elektroniczne,
- dokumenty dźwiękowe i audiowizualne,
- dokumenty kartograficzne.
Trwają prace nad rozbudową słownictwa i metodyką opracowania przedmiotowego
dokumentów ikonograficznych, starych druków i rękopisów.
3
W 2009 r. – dwadzieścia lat po pierwszej edycji Słownika JHP BN - podjęto prace, których
celem jest uporządkowanie i aktualizacja słownictwa haseł przedmiotowych oraz weryfikacja
zasad metodycznych. Zespół ds. rozwoju JHP BN podjął decyzję o stopniowym upraszczaniu
gramatyki, którego pierwszym, najtrudniejszym etapem, była rezygnacja ze stosowania
określników formalnych na rzecz wprowadzenia tematów wyrażających formę, rodzaj,
gatunek, typ dokumentu (tzw. tematy formalne). Zmiany w metodyce i związane z nimi
melioracje katalogu są na tyle istotne, że wszystkie dotychczasowe poradniki, instrukcje i
wskazówki metodyczne straciły aktualność. Uporządkowanie zaleceń i popularyzacja
aktualnych decyzji metodycznych są podstawowym zadaniem, jakie postawił sobie zespół
przygotowujący niniejszy poradnik. Tekst ten kierujemy przede wszystkim do naszych
użytkowników, bibliotekarzy-praktyków korzystających na co dzień z kartoteki wzorcowej
JHP BN, pobierających i analizujących opisy bibliograficzne z baz Biblioteki Narodowej,
opracowujących w tym języku bibliografie regionalne i dziedzinowe. Mamy nadzieję, że
przedstawione wskazówki metodyczne mogą także być materiałem do szkolenia osób, które
dopiero przystępują do opracowania przedmiotowego dokumentów
Tekst przygotował zespół siedmiu autorów. Różnice w opracowaniu poszczególnych
części Poradnika wynikają zarówno z indywidualnego podejścia autorów, jak i ze
zróżnicowania materiału będącego przedmiotem poszczególnych części. Podczas redakcji w
dużej mierze ujednolicono zapis wskazówek metodycznych, zachowując jednak indywidualny
charakter każdego z tekstów. Niektóre z nich są bardzo rozbudowane, inne raczej zwięzłe - te
będą w przyszłych edycjach rozszerzane. W opracowaniu tekstu wykorzystano wcześniej
opracowane materiały metodyczne, bądź to publikowane drukiem1, bądź zamieszczanie w
witrynie Biblioteki Narodowej lub prezentowane podczas szkoleń i warsztatów. Wszystkie
1
W. Klenczon, A. Stolarczyk, Hasło geograficzne. Wybór i zasady tworzenia w bibliografii narodowej i
katalogach Biblioteki Narodowej. Zasady wypełniania rekordu wzorcowego. – Warszawa: Biblioteka Narodowa,
2000. ISBN: 83-7009-285-3; te same, Hasło korporatywne w opracowaniu przedmiotowym. - Warszawa:
Biblioteka Narodowa, 2004. ISBN: 83-7009-576-3.
4
przykłady charakterystyk przedmiotowych zaczerpnięto z bazy katalogowej BN, dokonując w
nich niezbędnych zmian, tak by ilustrowały aktualny stan słownictwa i metodyki języka.
Użytkownikom JHP BN będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi i sugestie odnośnie
zawartości i prezentacji wskazówek metodycznych. Pytania, wskazówki i uwagi krytyczne
będą dla zespołu JHP BN cenne, pozwolą w następnych latach przygotować kolejne,
poprawione edycje Poradnika.
Wanda Klenczon
Przewodnicząca Zespołu ds. Rozwoju JHP BN
5