Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii

Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
MGR ADAM BAREMBRUCH
WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA
UNIWERSYTET GDAŃSKI
POŚREDNICY FINANSOWI W ŚWIETLE TEORII EKONOMII
Wprowadzenie
W ostatnich latach w Polsce i innych krajach UE bardzo dynamicznie rozwija się rynek
przedsiębiorców zajmujących się pośredniczeniem w zawieraniu transakcji między
instytucjami finansowymi a ich klientami. Rynek ten bywa określany rynkiem pośredników
finansowych lub w zależności od funkcji spełnianych przez pośrednika - doradców
finansowych. Wraz z rozwojem firm zajmujących się pośrednictwem finansowym, rośnie
liczba organizacji zrzeszających tego rodzaju przedsiębiorców. Podstawowym ich zadaniem
jest tworzenie standardów świadczenia usług finansowych, oraz wpływanie na kształt
legislacji dotyczącej rynku pośredników finansowych1. Pośrednicy finansowi, instytucje
zlecające pośredniczenie (banki), instytucje zrzeszające i nadzorujące pośredników i
doradców finansowych tworzę tworzą nową architekturę systemu pośrednictwa finansowego
w Polsce. 2
W literaturze ekonomicznej wskazuje się wiele przyczyn dynamicznego rozwoju tego
rynku a wśród najważniejszych wymienia się wzrost znaczenia outsourcingu na rynku usług
finansowych, presję na obniżenie kosztów oraz zmianę modeli biznesowych banków.
Powstanie i funkcjonowanie rynku pośredników finansowych ma również wiele wyjaśnień na
gruncie teorii ekonomii. Celem artykułu jest przedstawienie wybranych teoretycznych
aspektów funkcjonowania pośredników finansowych (financial intermediares).
Pojęcie pośrednika i doradcy finansowego
W literaturze spotyka się dwa znaczenia pojęcia pośrednika finansowego. W leksykonie
bankowo–giełdowym wskazuje się, że: „pośrednikiem finansowym jest podmiot, którego
działalność polega na przyjmowaniu środków pieniężnych od ich posiadaczy w celu
udostępnienia ich osobom prawnym i fizycznym, zgłaszającym popyt na pieniądz. Zaliczamy
do nich banki i inne instytucje finansowe3”. Powyższe rozumienie pośrednika finansowego,
najczęściej spotykane w literaturze, nazywane bywa klasycznym lub węższym 4. Szersze
znaczenie pośrednika finansowego oznacza podmioty, których działalność ma na celu
ułatwienie zawierania kontraktów finansowych między dawcami a biorcami środków oraz
uczynienie ich efektywniejszymi. Podmioty te jednak nie występują same jako strony tych
umów a ich działalność sprowadza się do:
- pośredniczenia w zawieraniu umów finansowych między pierwotnymi a
pośrednimi biorcami i dawcami środków pieniężnych,
- informowania potencjalnych dawców środków o różnych aspektach form
inwestycji,
1
W UE przykładem tego typu instytucji może być BIPAR (European Federation of Insurance Intermediaries), EFFP
(European Federation of Financial Professionals), lub w Polsce (KPF) Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych.
2
Więcej na temat nowej architektury systemu pośrednictwa finansowego: M. Górski, Architektura systemu pośrednictwa
finansowego, [w:] Problemy zarządzania , Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, 2/2005 (8), s. 7-33.
3
Leksykon bankowo giełdowy, (red.) Z. Krzyżkiewicz, W.L. Jaworski, M. Puławski, Poltext, Warszawa 1998, s. 436.
4
W literaturze pojawia się również koncepcja tzw. uniwersalnego pośrednika finansowego(UPF), przeciwstawiana
klasycznemu rozumieniu instytucji kredytowej jako pośrednika finansowego. UPF cechuje zróżnicowana struktura
biznesowa, działalnie na wielu rynkach, świadczenie kompleksowych usług finansowych dla wszystkich segmentów
klientów. Zob. A. Janc, Bank i jego miejsce w pośrednictwie finansowym okresu transformacji(bilans zamknięcia okresu
przedakcesyjnego w państwach Europy Środkowej i Wschodniej), Twigger, Warszawa 2004, s 48 – 54.
152
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
- przejmowania pewnych, określonych rodzajów ryzyka.
Pojęcie doradcy finansowego nie jest precyzyjnie określone i często bywa utożsamiane z
określeniem pośrednika finansowego. Pomijając kwestie związane ze skutkami
marketingowymi takiego zabiegu, wynika to z faktu, że doradztwo finansowe może być
traktowane jako element składowy usługi pośrednictwa, lub jako oddzielna, odpłatnie
świadczona usługa5. Taki model doradztwa popularny jest w krajach Europy Zachodniej. W
Wielkiej Brytanii i w Niemczech, doradztwo finansowe jest działalnością licencjonowaną, a
to oznacza, że doradcą może być osoba, która zdała egzamin i uzyskała licencję na
świadczenie takich usług. Z punktu widzenia nabywców usług finansowych korzystne byłoby
wyraźne rozróżnienie pośrednika finansowego i doradcy finansowego. Zasadne byłoby
przyjęcie określenia pośrednika i doradcy stosowanego np. przez Europejską Federację
Doradców Finansowych i Pośredników Finansowych. Zgodnie z nim doradca reprezentuje
wyłącznie interes klienta i jest tylko przez niego wynagradzany, natomiast pośrednik jest
wynagradzany przez dostarczyciela produktów finansowych a zatem reprezentuje zarówno
interesy klienta jak i instytucji zlecającej sprzedaż usług finansowych 6.
Większość artykułów traktujących o teoretycznych aspektach funkcjonowania
pośredników finansowych odnosi się do pośredników finansowych w wąskim znaczeniu,
czyli do banków. Jak wskazuje T. Campbell i W. Kracaw nie oznacza to bynajmniej, że nie
można odnieść tych zależności do pośredników finansowych, rozumianych jako instytucji
pośredniczących wyłącznie w transakcjach7.
Przyjąć zatem można, że funkcjonowanie pośredników finansowych jest efektem
niedoskonałości rynku finansowego i występowaniem przede wszystkim kosztów
transakcyjnych (transaction cost) oraz asymetrii informacji (information asymmetry). G.
Benston i C. Smith, reprezentują pogląd, że gdyby asymetria informacji nie istniała i
występowałby brak kosztów transakcyjnych, pośrednicy nie mieliby racji bytu 8. Działalność
pośredników tłumaczyć można również za pomocą teorii agencji (agency theory)9.
Asymetria informacji
Zdaniem W. L. Jaworskiego asymetria informacji jest główną przesłanką
funkcjonowania pośredników finansowych10.
W ekonomii terminem asymetria informacji określa się sytuację, w której jedna strony
transakcji posiada więcej informacji niż druga strona i jednocześnie są to informacje, które są
niezbędne do podjęcia właściwej decyzji. 11. Przykładem asymetrii informacji może być
sytuacja, kiedy kredytodawca ma za mało informacji o sytuacji finansowej i rzeczywistych
5
Szerzej na temat istoty doradztwa finansowego Por. A. Barembruch: Znaczenie doradztwa kredytowego w sprzedaży
kredytów, [w:] Pośrednictwo kredytowe w Polsce. Podręcznik dla praktyków. E Gostomski, M. Pelczar, B. Lepczyński, A.
Barembruch, Cedewu, Warszawa 2006, s.130-137.
6
T. Joźwik, Doradcy czy sprzedawcy?, Forbes, 8/2007, s. 140-142.
7
T.S. Campbell, W.A. Kracaw, Information, Production, Market Signalling, and the Theory of Financial Intermediation,
Journal of Finance, vol. 35, 4/1980, s. 863-882.
8
G.J. Benston, C.W. Smith, A Transaction Cost Approach to the Theory of Financial Intermediation, Journal of Finance, vol.
31, 1976, s.215-231.
9
Tłumaczenie pojęcia agency theory, agency problem, agency relationship jak wskazuje Cz. Mesjasz, nie zostało jeszcze
ujednolicone w polskiej terminologii. Stosuje się określenia relacja (problem) – agencji, pełnomocnictwa, przedstawicielstwa
czy pośrednictwa. Podmioty określa się jako pryncypał i przedstawiciel, mocodawca i pełnomocnik, mocodawca i agent, czy
też nawet pan i sługa. Por. Cz. Mesjasz, Koszty transakcji i asymetria informacji jako przyczyny powstawania instytucji
pośrednictwa finansowego, Bank i Kredyt 3/1999, s. 38.
10
W. L. Jaworski, System bankowy i jego otoczenie, [w:] Bankowość podręcznik akademicki, (red.) W. L. Jaworski, Z.
Zawadzka, Poltext, Warszawa 2002, s. 25.
11
Teoria asymetrii informacji może zostać rozwinięta poza podstawowe statyczne podejście, opisujące różnice w dostępie i
wykorzystaniu informacji przez różne grupy interesów. Ciekawe ujęcie dynamiczne polegające na uwzględnieniu różnic w
zakresie asymetrii w zależności od okresu wymagalności wierzytelności przedstawia M. Stradomski. Wyróżnia on dwa
modele rozkładu czasowego asymetrii informacyjnej. Por. M. Stradomski, Zarządzanie strukturą zadłużenia
przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s. 32–37.
153
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
planach wykorzystania środków finansowych przez kredytobiorcę. Kredytobiorca ma z reguły
najlepszą wiedzę na temat potencjalnych dochodów i ryzyka związanego z wydatkowaniem
środków. Świadomość kredytodawcy, że potencjalny kredytobiorca, ma przewagę w dostępie
do informacji, szczególnie gdy przedmiotem umowy jest kredyt długoterminowy, skłania go
do proponowania ostrzejszych warunków umowy niż w przypadku równego dostępu do
informacji. Takie zachowanie wynika z obawy, że kredytobiorca wykorzysta swoją przewagę
do realizacji własnych celów.
Asymetria informacji przynosi negatywne skutki w dwóch momentach: przed zawarciem
transakcji – negatywna selekcja (adverse selection) oraz po zawarciu transakcji – ryzyko
moralne (moral hazard)12.
Termin negatywna selekcja został wprowadzony do teorii ekonomii przez
amerykańskiego ekonomistę George'a A. Akerlofa i oznacza sytuację, w której asymetria
informacji prowadzi do zawodności rynku 13. Negatywna selekcja jako konsekwencja
asymetrii informacji przed zawarciem kontraktu została zaprezentowana przez G. Akerlof’a w
odniesieniu do rynku używanych samochodów – tzw. problem bubli 14. G. Akerlof stwierdził
że nabywca samochodu zwykle podejrzewa, że sprzedawca chce go sprzedać ponieważ ma
ukryte wady. Pomimo że w rzeczywistości takich wad nie ma, nabywca zaproponuje taką
cenę, jak za samochód wadliwy. Sprzedawca, znając rzeczywistą wartość sprzedawanego
pojazdu, uznaje ją zwykle za zbyt niską. Skutek tego może być taki, że korzystna dla obu
stron transakcja nie zostanie sfinalizowana 15. Zawodność rynku prowadzi do tego, że na
rynku dominują samochody niskiej jakości.
Problem negatywnej selekcji jest często określany jako forma asymetrii informacyjnej ex
ante, ponieważ występuje przed zaangażowaniem się stron umowy w przedsięwzięcie.
Negatywna selekcja może mieć miejsce na wielu rynkach. Na rynku pośredników
finansowych skutkiem negatywnej selekcji jest problem z rozróżnieniem potencjalnych
dobrych i złych klientów – szczególnie pożyczkobiorców. Pośrednik finansowy dokonując
selekcji, w oparciu o posiadane informacje, może niestety odrzucić klientów uczciwych,
mających zamiar spłacić kredyt a przyjąć nierzetelnych. W tym przypadku negatywna
selekcja zwiększa prawdopodobieństwo tego, że udzielone kredyty nie zostaną spłacone.
Jak wskazuje T. Gruszecki pośrednicy finansowi często wykorzystują negatywną
selekcję, dążąc do redukcji asymetrii informacyjnej. Przykładem może być pośrednik
finansowy, który chcąc uchronić się przed niesolidnymi dłużnikami, wprowadza do umowy
wiele dodatkowych warunków16.
W przeciwieństwie do negatywnej selekcji, która pojawia się przed zawarciem transakcji,
ryzyko nadużycia (moral hazard) jest konsekwencją asymetrii informacji po zawarciu
transakcji (ex post). Występuje ono wówczas, gdy ryzyko niewykonania lub nienależytego
wykonania umowy obciąża głównie tylko jedną ze stron. Ryzyko moralne występuje
wówczas gdy pożyczkobiorca może podjąć działania, które są niepożądane z punktu widzenia
12
Moral hazard – ryzyko moralne, określane jest również w literaturze jako „hazard moralny” lub „ryzyko zmiany
zachowania”.
13
G. A. Akerlof za swój wkład w analizę rynków cechujących się asymetrią informacji otrzymał w 2001 roku Nagrodę
Nobla w dziedzinie ekonomii.
14
Sprzedający samochód zawsze ma więcej informacji o oferowanych przez siebie produktach. Kiedy ktoś decyduje się
sprzedać samochód gorszej jakości, to wpływa to na opinię o średniej jakości samochodach na rynku. Oferowanie na
sprzedaż dużej liczby samochodów o niskiej jakości prowadzi do obniżenia przeciętnej ceny i powoduje nieuzasadnione
zmniejszenie ceny samochodów dobrej jakości. Por. G. Akerlof, The Market for „Lemons”: Quality Uncertainty and the
Market Mechanism, Quarterly Journal of Economics” vol. 84, 1970 za Cz. Mesjasz, Koszty transakcji i asymetria informacji
jako przyczyny powstawania instytucji pośrednictwa finansowego, „Bank i Kredyt” 3/1999, s.40.
15
G. A. Akerlof, The Market for „Lemons”: Quality Uncertainty and the Market Mechanism, Quarterly Journal of
Economics” vol. 84, s. 488–500,.
16
T. Gruszecki, Teoria pieniądza i polityka pieniężna, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 56.
154
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
pożyczkodawcy np. przez zmianę celu przeznaczenia funduszy z kredytu na bardziej
ryzykowny, a w związku z tym zmniejszyć prawdopodobieństwo spłaty kapitału 17.
Ryzyko moralne można ograniczać poprzez monitorowanie działań pożyczkobiorcy
przez pożyczkodawcę.
Asymetria informacji ma duże znaczenie na rynku pośredników kredytowych. Jak
wskazuje Cz. Mesjasz negatywna selekcja i ryzyko moralne sprawiają, ze ceny kapitału nie
mogą doprowadzić do równowagi na tym rynku. Stopa procentowa, którą ex ante
kredytodawcy oferują kredytobiorcom, wpływa zarówno na popyt na kapitał, jak również na
ryzyko związane z kredytobiorcami. Efektem tego jest tzw. racjonowanie kredytów (credit
rationing), które polega na odmowie udzielenia kredytu podmiotom, które są skłonne do
zaakceptowania wyższej od przeciętnej stopy procentowej albo wyższej od ogólnie
wymaganej wartości zabezpieczeń18.
Wyższa stopa procentowa lub lepsze zabezpieczenie kredytu, które ma chronić przed
ryzykiem niespłacenia, oznacza również wyższe prawdopodobieństwo, że dany kredyt
rzeczywiście obarczony będzie wyższym ryzykiem. Ryzyko takie wynika z dwóch powodów.
Po pierwsze wynika z niemożności rozróżnienia dobrych kredytobiorców od złych
(negatywna selekcja) albo wynika z niekorzystnych dla kredytodawcy zmian zachowań na
skutek zbyt wysokiej stopy procentowej (hazard moralny). Zmiany zachowań kredytobiorców
na skutek zmian rynkowej stopy procentowej szczegółowo opisują J. Stiglitz i A. Weiss. Jako
przykład wskazują przedsiębiorstwo, które ma do wyboru projekty inwestycyjne mniej lub
bardziej ryzykowne. Wybór projektu bardziej ryzykownego powoduje, że oczekiwana stopa
zwrotu z zainwestowanego kapitału wzrasta wraz ze wzrostem ryzyka. Kredytodawca nie ma
możliwości dokładnego kontrolowania, jak bardzo ryzykowny projekt będzie realizował
potencjalny kredytobiorca. Rekompensuje więc ryzyko wysokimi odsetkami, działając
pośrednio na swoją niekorzyść, ponieważ przedsiębiorstwo dążąc do wzrostu stopy zwrotu z
zainwestowanego kapitału aby spłacić należne odsetki, inwestuje kapitał w projekt bardziej
ryzykowny. W ten sposób wzrasta prawdopodobieństwo niespłacenia kredytu 19.
W celu ograniczenia negatywnej selekcji i ryzyka nadużycia, pośrednicy finansowi
posługują się zarówno własnymi bazami informacji o swoich klientach, jak również
korzystają ze źródeł zewnętrznych. Bazy danych udostępnianie na zasadach komercyjnych
ułatwiają usuwanie negatywnych skutków asymetrii informacji. Przykładem instytucji
zajmującej się zbieraniem danych, przetwarzaniem i udostępnianiem danych o
kredytobiorcach na zasadach komercyjnych jest Biuro Informacji Kredytowej. Jakość bazy
danych oferowanej przez takie instytucje instytucję, jej zawartość, liczba rekordów, czas
pozyskiwania informacji mają bezpośredni wpływ na efektywność funkcjonowania
pośredników finansowych. Istotne znaczenie mają również normy prawne dotyczące
możliwości udostępniania informacji zawartych w bazach danych, kwestia ochrony danych
osobowych oraz tajemnicy bankowej.
17
Cz. Mesjasz, Koszty transakcji i asymetria informacji jako przyczyny powstawania instytucji pośrednictwa finansowego,
„Bank i Kredyt” 3/1999, s.40.
18
Cz. Mesjasz, Koszty transakcji i asymetria informacji jako przyczyny powstawania instytucji pośrednictwa finansowego,
„Bank i Kredyt” 3/1999, s.40 i n.
19
J. Stiglitz, A. Weiss, Credit Rationing in Markets with Imperfect Information, American Economic Reviev, 1981, No 71, s.
393–410.
155
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
Asymetria informacji bezpośrednio wpływa na wzrost kosztów transakcyjnych, co
zostało przedstawione na poniższym rysunku.
Rysunek 1 Wpływ asymetrii informacji na koszty transakcyjne
Asymetria
informacji
Zbieranie
informacji
Selekcja
negatywna
Przygotowa
nie
transakcji
Ryzyko
nadużycia
Zawarcie
transakcji
Egzekucja w
wypadku
niewykonania
Wykonanie
transakcji
Ryzyko
niewykonania
Koszty transakcyjne
Źródło: T. Gruszecki, Teoria pieniądza i polityka pieniężna, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 54.
Koszty transakcyjne na rynku pośredników finansowych
Teoria kosztów transakcyjnych narodziła się pod koniec lat trzydziestych XX wieku. W
okresie powojennym była głównie rozwijana przez dwóch amerykańskich ekonomistów: R.
Coase’a i O. Wiliamsona 20. Zwrócili oni uwagę na tzw. instytucjonalne uwarunkowania
funkcjonowania mechanizmu rynkowego, od czego abstrahowały wszystkie modele
zbudowane na założeniach doskonałej konkurencji21.
O. Williamson określa koszty transakcyjne jako koszty działania systemu
ekonomicznego a jako analogię podaje tarcie w systemach fizycznych 22. W literaturze
polskiej koszty transakcyjne przedstawia się jako sumę kosztów zawarcia transakcji: zbierania
informacji, przygotowywania samej transakcji a następnie jej monitorowania i ewentualnej
egzekucji23. Koszty transakcyjne oznaczają, zatem koszty poszukiwania informacji o cenach,
przedmiocie kontraktu, dostawcach oraz nabywcach, negocjacji między stronami kontraktu,
zawarcia transakcji i monitorowania drugiej strony, a także egzekwowania kontraktu i
wprowadzania sankcji w wypadku jego zerwania24. M. Nasiłowski, krótko definiuje koszty
transakcyjne, stwierdzając, że są to koszty związane z zawieraniem kontraktów i realizacją
umów gospodarczych25. Cz. Mesjasz zalicza do kosztów transakcji ex ante: koszty
przygotowania umów, koszty negocjacji oraz koszty związane z realizacją i dotrzymaniem
porozumienia, natomiast ex post zalicza koszty wynikające z zakłóceń w realizacji transakcji,
koszty sporów i negocjacji związanych z usunięciem wad transakcji, koszty działania struktur
nadrzędnych, które angażuje się do rozwiązania ewentualnych sporów, a także koszty
20
R. H. Coase, The Natur of the Firm, Economica 1937, s. 386–405, [w:] O. E. Wiliamson, S. E. Masten, The Economic of
Transaction costs, Elgar Critical Writing Readers, 1999, s. 3–23.
21
M. Nasiłowski (red.), System rynkowy, Podstawy mikro– i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2004,
s.177–178.
22
O. Williamson, The Economic Institutions of Capitalism. Firm, Markets, Relational Contracting, Free Press, New York
1985, s. 18.
23
T. Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2002, s. 208 i n.
24
B. Czyżewski, Zastosowanie teorii kosztów transakcyjnych w ekonomii rolnej, Gospodarka rynkowa w Polsce – stan i
perspektywy rozwoju, I Konferencja naukowa Wydziału Ekonomii AE w Poznaniu, 4.03.2005, materiały konferencyjne, s.
10.
25
M. Nasiłowski, System rynkowy, Podstawy mikro– i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2004, s.177.
156
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
związane z zapewnieniem realizacji kontraktu26. Wysokość kosztów transakcyjnych zależy w
dużym stopniu od skali produkcji. Przy dużej skali produkcji koszty transakcyjne na
jednostkę produkcji są mniejsze. Na tej podstawie sformułowano wniosek, że strukturę
organizacji gospodarczych i skalę produkcji należy wybierać pod kątem minimalizacji
kosztów transakcyjnych.
Koszty transakcyjne w przypadku pośredników finansowych mogą być bardzo duże,
szczególnie ze względu na oddalenie w czasie rozpoczęcia i zakończenia transakcji oraz
ryzyko związane z transakcjami. Przykładem może być kredyt długoterminowy, dla którego
ryzyko niespłacenia jest bardzo wysokie. Koszty transakcyjne mogą być jednak istotnie przez
pośredników obniżane.
Potencjalny nabywca usług finansowych dzięki usługom świadczonym przez
pośredników oszczędza czas i pieniądze. W sytuacji gdy poszukuje produktów finansowych
we własnym zakresie, powinien nie tylko posiadać odpowiednią wiedzę, ale również znaleźć
czas na porównanie ofert. Pośrednik finansowy wykorzystując swoje doświadczenie, bazy
danych i odpowiednie instrumenty analizy przygotowuje kilka ofert zgodnych z profilem
klienta. Stosunek kosztów do nakładu czasu poniesionego przez klienta jest w przypadku
korzystania z usług pośrednika znacznie niższy niż gdyby klient produkt wybierał sam.
Pośrednicy finansowi obniżają również koszty transakcyjne, ponieważ duża liczba
klientów i wysokie obroty pozwalają im na osiągnięcie korzyści skali – redukcję kosztów
dzięki wzrostowi skali działalności i wykorzystaniu wiedzy na temat rynków finansowych 27.
Mogą również obniżać koszty transakcyjne wykorzystując korzyści wynikające z rozszerzenia
zakresu prowadzonej działalności (economies of scope). Dywersyfikacja oferty powoduje, że
koszty stałe pośrednika rozkładają się na wiele usług jednocześnie, a to powoduje że
zmniejszają się koszty przypadające na jednostkę danego produktu finansowego.
Pośrednikom finansowym jest również łatwiej uzyskiwać informacje od swoich klientów,
gdyż Ci ostatni mają gwarancję, że pośrednicy zachowają ją dla siebie.
Obniżenie kosztów transakcyjnych w przypadku pośredników finansowych następuje
również dzięki rozwojowi informatyki i telekomunikacji. Komputeryzacja usług, oraz
możliwośc powielania raz przygotowanych kontraktów powodują, że mogą oni dostarczać
usług po niższej cenie.
Teoria kosztów transakcyjnych zakłada, w odniesieniu do pośredników finansowych, że
banki będą powiększały swoje granice do chwili, kiedy koszt organizowania dodatkowych
transakcji wewnątrz instytucji zrówna się z kosztem przeprowadzenia tych operacji na rynku
finansowym.
Teoria agencji (pośrednictwa)
W odniesieniu do relacji zachodzących na rynku pośredników finansowych zasadne
wydaje się również odniesienie ich do tzw. teorii agencji. Relacja agencji zachodzi w ich
przypadku dwukierunkowo. W pierwszym przypadku zależność taka powstaje między
instytucję zlecającą sprzedaż produktów finansowych a pośrednikiem. W drugim przypadku
między doradcą finansowym a klientem28.
26
Cz. Mesjasz, Koszty transakcji i asymetria informacji jako przyczyny powstawania instytucji pośrednictwa finansowego,
„Bank i Kredyt” 3/1999, s. 38–39.
27
F. S. Mishkin podaje przykład prawnika pracującego na zlecenie pośrednika, który sporządzając umowę, może
wykorzystać ją wielokrotnie dla wielu klientów. Umowa, będąca podstawą kolejnych transakcji przyczynia się do obniżenia
kosztów obsługi prawnej. Por. F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, PWN, Warszawa
2002, s. 69–70.
28
Wskazany przypadek jest dyskusyjny. Jeżeli założymy, że doradca finansowy działa na zlecenie klienta, wyłącznie na jego
koszt i w jego interesie, zgodnie z terminologią stosowaną w teorii agencji, doradcę należy traktować jako pełnomocnika a
klienta jako mocodawcę.
157
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
Teoria agencji, obok teorii praw własności oraz teorii kosztów transakcyjnych jest
nurtem tzw. nowej ekonomii instytucjonalnej. Nazwa nowa ekonomia instytucjonalna po raz
pierwszy została użyta przez O. Wiliamsona w książce Market and Hierachies w roku
1975.29.
Najważniejszych dokonań w rozwoju teorii agencji dokonali M. Jensen i E. F. Fama 30.
Syntetyczne ujęcie tej teorii przedstawiono w poniższej tabeli.
Tabela 1. Syntetyczne zestawienie założeń teorii agencji
Główne założenie
Relacje pryncypał agent powinny odzwierciedlać
efektywną organizację przepływu informacji oraz
wysokość ponoszonego ryzyka
Podstawa analizy
Kontrakt między pryncypałem a agentem
Założenia dotyczące organizacji
Częściowy konflikt celów występujących pomiędzy
uczestnikami
Wydajność jako kryterium efektywności
Asymetria informacji między pryncypałem a agentem
Założenia dotyczące informacji
Informacja jako towar
Problemy wynikające z kontraktów
Pełnomocnictwo (wewnętrzne ryzyko, zmiana
zachowań pod wpływem nowej wyceny własnych
korzyści, niechęć do selekcji)
Podział ryzyka między pryncypałem a agentem
Zakres problemowy
Relacje w ramach których pryncypał i agent
charakteryzują się częściowo różnymi celami oraz
róznym stosunkiem do ryzyka (tj. regulacji,
przewodnictwa, wywierania wpływu na kadrze
zarządzającej, transferze kosztów)
Źródło: T. Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, s.220.
Przedmiotem badań teorii agencji jest analiza złożonych związków (agency relationship)
między stronami określanymi jako zwierzchnik (mocodawca), a podwładny (pełnomocnik).
W terminologii angielskiej używa się odpowiednio pojęcia principal i agent31. Związek
agencyjny powstaje w sytuacji gdy pryncypał udziela pełnomocnictwa agentowi do działania
w imieniu pryncypała. Relacja ta może być dwustronna, a jak również taka w której jeden
pryncypał może mieć wielu agentów.
Związek agencyjny określa się również jako kontrakt w ramach którego mocodawca
angażuje inną osobę agenta do wykonywania usług w jego imieniu i deleguje część
uprawnień do podejmowania decyzji. Pojęcie związku agencyjnego jest szerokie i obejmuje
różne relacje między podmiotami w gospodarce. Przykładem mogą być relacje typu członek
zarządu – akcjonariusz, podwładny - przełożony, czy tak jak w przypadku rynku pośredników
finansowych – relacja bank, instytucja finansowa – pośrednik finansowy.
Podstawą analiz w teorii agencji są kontrakty zawierane między pryncypałami a
agentami. Z kontraktów wynikają bowiem kwestie pełnomocnictwa i podziału ryzyka między
stronami kontraktu. Przyjmuje się założenie rozbieżności interesów mocodawców i agentów
oraz ich różnego stosunku do ryzyka. Takie założenie, określane kwestią agencji wynika z
kilku powodów.
Po pierwsze teoria agencji zakłada, że agent wie więcej o wykonywanych zadaniach niż
zwierzchnik, a to oznacza że występuje w tym przypadku asymetria informacji.
29
W latach sześćdziesiątych XX wieku pojawiła się pierwsza w pełni uformowana szkoła – teoria praw własności. W
kolejnych dekadach pojawiały się: teoria kosztów transakcyjnych i teoria agencji Por. M. Ratajczak (red.), Współczesne
teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2005, s. 147.
30
E. F. Fama, Agency Problems and The Theory of The Firm, Journal of Political Economy No 2, 1980, 288-307.
31
M.C. Jensen, E. Fama, Agency Problems and Residual Claims, Journal of Law and Economics, Vol 26, 1983 s. 327-349.
158
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
Po drugie mocodawca i agent wykazują różną skłonność do ryzyka 32.
Po trzecie funkcje celu zwierzchnika i agenta nie są tożsame 33. Problem polega na tym,
że interesy pryncypała mogą nie zostać w maksymalnym stopniu zaspokojone z powodu
różnicy w celów pryncypała i agenta oraz trudności w kontrolowaniu zawartego kontraktu
W teorii agencji próbuje się wyjaśnić, dlaczego agenci nie wykazują dostatecznych
starań w wykonywaniu zadań wyznaczonych im przez pryncypałów i co można uczynić, aby
interesy obu stron były ze sobą zharmonizowane 34.
Jak wskazuje K Sobiech, celem podmiotów gospodarujących jest ograniczanie
problemów wynikających z relacji agencji, co można uzyskać dzięki wykorzystaniu instytucji
spełniających funkcje kontroli i audytu oraz przez tworzenie transakcji o określonej strukturze
kontraktu. Mocodawca jako pełnomocnik powierzając określone zadania stara się go
jednocześnie monitorować i odpowiednio motywować. Takie działalnie generują jednak
określone koszty. Do kosztów tych można zaliczyć np. koszty monitorowania agenta przez
zwierzchnika, koszty jakie musi ponieść agent, by stać się dla zwierzchnika wiarygodnym,
czy też w sytuacji, gdy zwierzchnikowi nie udaje się nakłonić agenta do działania zgodnego z
jego celami35.
Teoria agencji koncentruje się na poszukiwaniu sposobów minimalizacji kosztów
transakcyjnych, które są tym większe im bardziej różnią się interesy pryncypała i agenta.
Istnieją trzy główne kategorie kosztów agencji:
- koszty ponoszone przez pryncypała w celu kontrolowania agenta
- koszty ponoszone przez agenta w celu wzbudzenia zaufania pryncypała
- koszty alternatywne oznaczające utratę użyteczności pryncypała z powodu
rozbieżności interesów stron.
W teorii agencji, podkreśla się potrzebę zróżnicowania instytucji w gospodarce, co
skutkować powinno zmniejszeniem kosztów transakcyjnych, przy jednoczesnym dążeniu do
większej zgodności celów agenta i zwierzchnika. Podstawowym problemem jest charakter
zawieranych kontraktów, przeciwdziałanie praktykom selekcji negatywnej oraz pokusy
nadużycia 36.
W odniesieniu do relacji bank i pośrednik finansowy kwestia agencji może wyglądać w
następujący sposób. Po pierwsze pośrednik kredytowy – agent, dąży do uzyskania możliwie
dużych dochodów, zatem zwiększa ilość udzielanych kredytów, z jednej strony po to by
zwiększyć wartościowo kwotę prowizji, z drugiej strony po to by móc renegocjować warunki
kontraktu (większą prowizję wyrażoną procentowo). Po drugie konieczność udzielania
większej ilości kredytów powoduje jednocześnie zmniejszenie jego awersji do ryzyka.
Bank – pryncypał natomiast, po pierwsze ma mniejszą skłonność do ryzyka, po drugie
oferuje kontrakt w sytuacji, gdy uzyskuje większe korzyści niż w przypadku, gdy sam by go
realizował. Bank – pryncypał ma możliwość rozróżnienia agenta lepszego od gorszego, zatem
wybierze tego, który odznacza się niższymi kosztami produkcji 37.
32
Por. P. Urbanek, Nadzór właścicielski a systemy motywowania spółek [w:] Nadzór właścicielski w spółkach prawa
handlowego (red.) S. Rudolf. Warszawa PWN 1999, s. 135–136.
33
Por. K. Sobiech, B. Woźniak, Ekonomia instytucjonalna, [w:] Współczesne teorie ekonomiczne, (red) M. Ratajczak,
Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2005, s. 153.
34
M. Nasiłowski wskazuje, że na gruncie teorii agencji rozwija się również tzw. teoria pogoni za rentą, szczególnie aktualna
w warunkach polskiej transformacji. Teoria ta wykazuje, że wszelka nieuzasadniona biurokratyzacja życia gospodarczego,
nadmierna regulacja państwowa zawsze stwarzają pokusy nadużycia interesu publicznego. Por. M. Nasiłowski, System
rynkowy. Podstawy mikro– i makroekonomi, Wydawnictwo Key Text, Warszawa 2004, s. 179.
35
Do klasyki teorii agencji należy artykuł: M. Jensen, W .Meckling, The Theory of the Firm Managerial Behavior, Agency
Costs, and Ownership Structure, Journal of Financial Economics, Vol. 3, 1976, s. 305-360.
36
Z. Staniek, Renta informacyjne a teoria agencji, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, 1/2005, s. 21 i n.
37
Dokładną analizę celów pryncypała i agenta w kontraktach (również graficzną) przedstawia: Z. Staniek, Renta
informacyjna a teoria agencji, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, 1/2005, s. 23–25.
159
Cytowanie: Barembruch A., Pośrednicy finansowi w świetle teorii ekonomii, (red.) J. Bieliński,
Kapitał intelektualny w realizacji celów strategii lizbońskiej, FRUG, Gdańsk, s. 152-161, ISBN 978-83-7531-125-9
Podsumowanie
Rynek pośredników finansowych rozwija się a z tego wynika, że istnieje wyraźne
zapotrzebowanie na usługi pośrednictwa i doradztwa finansowego. Czynnikiem
stymulującym rozwój tego rynku jest występująca powszechnie asymetria informacji oraz
koszty transakcyjne. Asymetria informacji z jednej strony utrudnia zawieranie kontraktów
finansowych, z drugiej strony jest niwelowana przez pośredników finansowych i przyczynia
się do ich rozwoju. Pośrednicy finansowy wykorzystując swoje doświadczenie, bazy danych,
efekt skali oraz efekt rozszerzania działalności obniżają koszty transakcyjne, które z punktu
widzenia klientów byłyby wyższe gdyby sami poszukiwali najlepszego produktu
finansowego.
Dynamiczny postęp w dziedzinie informatyki, komunikacji, wymiany informacji o
klientach oraz odpowiednie regulacje prawne zarówno w Polsce jak i w obszarze jednolitego
rynku finansowego mogą przyczynić się do dalszego rozwoju pośrednictwa finansowego.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
160
Akerlof G., The Market for „Lemons”: Quality Uncertainty and the Market Mechanism, Quarterly Journal
of Economics” vol. 84, 1970.
Barembruch A., Znaczenie doradztwa kredytowego w sprzedaży kredytów, [w:] Pośrednictwo kredytowe w
Polsce. Podręcznik dla praktyków. E Gostomski, M. Pelczar, B. Lepczyński, A. barembruch, Cedewu,
Warszawa 2006
Benston G. J., Smith C.W., A Transaction Cost Approach to the Theory of Financial Intermediation, Journal
of Finance, vol. 31, 1976.
Campbell T.S., Kracaw W.A., Information, Production, Market Signalling, and the Theory of Financial
Intermediation, Journal of Finance, vol. 35, 4/1980.
Coase R.H., The Natur of the Firm, Economica 1937, s. 386–405, [w:] O. E. Wiliamson, S. E. Masten, The
Economic of Transaction costs, Elgar Critical Writing Readers, 1999.
Fama E. F., Agency Problems and The Theory of The Firm, Journal of Political Economy No 2, 1980.
Górski M., Architektura systemu pośrednictwa finansowego, [w:] Problemy zarządzania , Wydział
Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, 2/2005 (8).
Gruszecki T., Teoria pieniądza i polityka pieniężna, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004, s. 56.
Janc A., Bank i jego miejsce w pośrednictwie finansowym okresu transformacji(bilans zamknięcia okresu
przedakcesyjnego w państwach Europy Środkowej i Wschodniej), Twigger, Warszawa 2004.
Jaworski W.L., System bankowy i jego otoczenie, [w:] Bankowość podręcznik akademicki, (red.) W. L.
Jaworski, Z. Zawadzka, Poltext, Warszawa 2002.
Jensen M, Meckling W., The Theory of the Firm Managerial Behavior, Agency Costs, and Ownership
Structure, Journal of Financial Economics, Vol. 3, 1976, s. 305-36
Joźwik, Doradcy czy sprzedawcy?, Forbes, 8/2007.
Leksykon bankowo giełdowy, (red.) Z. Krzyżkiewicz, W.L. Jaworski, M. Puławski, Poltext, Warszawa 1998.
Mesjasz Cz., Koszty transakcji i asymetria informacji jako przyczyny powstawania instytucji pośrednictwa
finansowego, Bank i Kredyt 3/1999.
Mishkin F.S., Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, PWN, Warszawa 2002.
Nasiłowski M (red.), System rynkowy, Podstawy mikro– i makroekonomii, Wydawnictwo Key Text,
Warszawa 2004
Ratajczak M. (red.), Współczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,
Poznań 2005.
Sobiech K, Woźniak B, Ekonomia instytucjonalna, [w:] Współczesne teorie ekonomiczne, (red) M.
Ratajczak, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2005.
Staniek Z., Renta informacyjne a teoria agencji, Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, 1/2005.
Stiglitz J., Weiss A., Credit Rationing in Markets with Imperfect Information, American Economic Reviev,
1981, No 71, 1981.
Stradomski M., Zarządzanie strukturą zadłużenia przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2004, s. 32–37.
Urbanek P., Nadzór właścicielski a systemy motywowania spółek [w:] Nadzór właścicielski w spółkach
prawa handlowego (red.) S. Rudolf. Warszawa PWN 1999.