O czym mówi rozwój naszego dziecka? Rzecz o zmianach

O czym mówi rozwój naszego dziecka? Rzecz o zmianach dokonujących się
w okresie średniego i późnego dzieciostwa
Zastanawiając się nad rozwojem zwłaszcza w kontekście psychologii mamy na myśli proces o
charakterze ciągłym i dynamicznym prowadzący do zmian ilościowych takich jak np. wzrastanie i
jakościowych- pozwalających doskonalid nasze formy kontaktu z otoczeniem w całości naszego
funkcjonowania i czynnościach psychicznych. Rozwój opiera się na dwóch wzajemnie uzupełniających
się procesach- dojrzewaniu organizmu oraz uczeniu się. Przez dojrzewanie należy rozumied obszar
rozwoju uwarunkowany czynnikami wewnętrznymi np. kodem genetycznym. Natomiast pojęcie
uczenia określa proces dokonujących się zmian na skutek oddziaływania bodźców, środowiska
zewnętrznego.
Istotą każdego rozwoju są zamiany, które podlegają stopniowym przeobrażeniom w kierunku
większej złożoności i integracji wewnętrznej. Każdy z nas i nasze dzieci rozwijają się w inny sposób w
innym tempie i rytmie, dlatego tak ważna szczególnie w dzieciostwie jest stymulacja. Tempo rozwoju
informuje o szybkości, z jaką dokonują się zmiany w czasie, natomiast rytm rozwoju o stopniu
regularności zachodzenia tych zmian. Szukając jednakże wspólnych, typowych cech dla
poszczególnych okresów rozwoju, ontogenezy odnosimy się do właściwości rozwojowych, na które
składa się wiek chronologiczny, środowisko społeczno – kulturowe oraz różnice interindywidualne.
Mówiąc o zmianach w poszczególnych stadiach rozwoju w okresie dzieciostwa dostrzegamy zmiany w
świadomości dziecka, aktywności oraz aktywnych formach oddziaływania na dziecko.
Rozważając rozwój dziecka będziemy przechodzid przez stadium średniego dzieciostwa (wiek
przedszkolny) do okresu późnego dzieciostwa przypadającego na młodszy wiek szkolny oraz
analizowad go w kontekście wszystkich sfer, które wpływają na wszechstronny rozwój dziecka: sfery
rozwoju fizyczno-ruchowego, poznawczego, emocjonalnego oraz społecznego.
SREDNIE DZIECIOSTWO/ WIEK PRZEDSZKOLNY
Okres średniego dzieciostwa przypada na wiek od 4 do 6 roku życia i jest naznaczony
wyraźnymi osiągnięciami w rozwoju somatycznym i motorycznym dziecka. Mówimy, że dziecko w
tym okresie przeżywa „głód ruchu” czyli dużą potrzebę ruchu, która sprawia, że dziecko jest bardzo
ruchliwe co może prowadzid do sytuacji, w których nie potrafi się skupid na jednej czynności, dlatego
też zmienia rodzaj zajęcia ruchowego. W tym okresie dziecko coraz częściej zwraca uwagę na efekty
własnych działao i przeżywa radośd z osiągnięd ruchowych. Sukcesy na polu własnej aktywności
skłaniają dziecko do wielokrotnego powtarzania danej czynności co w rezultacie sprzyja uczeniu się
ruchów, dlatego tak ważnym na tym etapie jest pobudzanie dziecka i dostarczanie nowych bodźców
do eksperymentowania na polu ruchowym i zaspokojenie głodu ruchu dziecka.
Dziecko w tym okresie doskonali sprawności motoryczne oraz nabywa nowe umiejętności,
łącząc proste ruchy w kombinacje ruchowe takie jak bieg i skok, bieg i kopnięcie piłki, chwyt i rzut
piłką. Zazwyczaj opanowuje te czynności ruchowe jednocześnie.
Okres ten cechuje się również zmianami w zakresie proporcji części ciała: następuje wydłużenie ciała
pod wpływem szybszego rośnięcia kooczyn.
Charakterystyczne są również zmiany w układzie nerwowym dziecka, zwłaszcza dużą rolę
odgrywa koordynująca rola płatów czołowych , których rezultatem jest zdolnośd dzieci w średnim
dzieciostwie do kierowania swoją uwagą, tworzenia, planów, rozwiązywania problemów logiczno –
matematycznych, jak również refleksji nad własnym zachowaniem.
Zdolności pamięciowe dzieci w średnim dzieciostwie znacznie się zmieniają, a zmiany te w
szczególności dotyczą: wzrostu pojemności pamięci, powiększenia się wiedzy o przedmiotach, które
próbuje się zapamiętad, pojawienia się skutecznych strategii zapamiętywania i zdolności do myślenia
o własnych procesach pamięciowych. W miarę rozwoju dziecko potrafi utrzymad w umyśle coraz
większa liczbę liter, słów, cyfr. Już w wieku 4-5 lat większośd dzieci może odtworzyd szereg złożony z 4
cyfr, a dzieci 6 letnie zdolne są do odtworzenia szeregu 6 cyfr. Zmiana pojemności pamięci dziecięcej
jest związana z szybszym zachodzeniem operacji umysłowych. Aż do 6 r.ż. dziecko opanowuje średnio
dziennie po 9-10 słów, często tworząc nowe słowa- neologizmy, które służą wypełnianiu luk, kiedy
dziecko nie znajduje w swoim repertuarze językowym słów na określenie jakiegoś obiektu.
Szczególną rolę w nabywaniu sprawności komunikacyjnych odgrywają pytania służące nawiązywaniu i
podtrzymywaniu kontaktu, a także zdobywaniu informacji. Okres ten jest często nazywany wiekiem
pytao, a jego szczególna intensywnośd przypada na 4 i 5 r.ż. przedmiotem najczęstszych pytao są
zjawiska, zdarzenia czy przedmioty obserwowane przez dziecko („Dlaczego jak tramwaj skręca to
piszczy” ). W jaki sposób dziecko wyjaśnia otaczający go świat i występującą w nim przyczynowośd?
Zdaniem Piageta charakterystycznym dla dziecka w tym okresie rozwoju jest intelektualny
egocentryzm oraz brak zróżnicowania między tym co zewnętrzne – fizyczne, a tym co wewnętrznepsychiczne. W takim razie w czym przejawia się wspomniany egocentryzm? Dziecko wyjaśniając
zjawisko odnosi je do własnej aktywności np. „ słooce zachodzi bo dziecko idzie spad”, zwierzętom
przypisuje przeżycia i myśli, które samo doświadcza np. „miś boi się w nocy”. Dziecko przejawia
również tendencje by traktowad rzeczy jako żywe i wyposażone w intencje podobne jak ono samo.
Typowym objawem egocentryzmu dziecięcego jest również fakt, że dziecko zawsze twierdzi, a nigdy
nie udowadnia, gdyż właśnie sądzi, że inni myślą tak samo jak ono.
Wraz z wiekiem i zmianami relacji dziecka z otoczeniem doświadcza ono coraz większej liczby
emocji, które są coraz bardziej zróżnicowane. Proces różnicowania się przeżyd emocjonalnych jest
szczególnie widoczny w okresie wczesnego dzieciostwa. Dzieci prawie natychmiast po narodzinach
wyrażają podstawowe emocje takie jak: zaciekawienie, wstręt, niepokój, które wraz kolejnymi
okresami rozwoju wraz z dojrzewaniem układu nerwowego ulegają różnicowaniu. Pod koniec 2 roku
życia zauważalne jest pojawianie się u dzieci słów związanych z emocjami np: smutny, zmęczony,
dobry, głodny. Najbardziej typowymi emocjami dla 4 i 5-latka są emocje związane z ocenianiem
właściwości innych ludzi takie jak poczucie winy, zaufania, bezpieczeostwa. Poczucie winy pojawia się
u dziecka w okresie 4 lat, gdy osiąga zdolnośd do uświadamiania sobie możliwości wyboru kierunku
działao. W wieku 6 lat dzieci zaczynają rozumied emocje konfliktowe oraz uczą się także
kontrolowania swoich emocji jednakże przeżywają trudności i kłopoty z dostosowaniem natężenia
emocji do siły i znaczenia jej przyczyny. Dziecko dzięki rozwojowi poznawczemu (opisanemu powyżej)
zaczyna zwracad uwagę na wyrażanie własnych emocji. Uczy się form ekspresji emocji w sposób
bardziej dojrzały np. poprzez słowne wyrażanie emocji. Oznaką różnic w rozwoju emocjonalnym
pomiędzy średnim, a późnym dzieciostwem jest fakt, że proces ten na początku jest względnie
nieprzewidywalny w zakresie intensywności, częstotliwości i czasu trwania, staje się wraz z wiekiem
coraz bardziej stabilny emocjonalnie, mniej gwałtowny. Watro jednak zaznaczyd, że między dziedmi
występują różnice spowodowane oddziaływaniem środowiska i temperamentem.
Proces rozwoju społecznego można rozpatrywad z dwóch punktów widzenia, po pierwsze
jako integrowanie się dzieci w grupę społeczną, nabywanie nowych umiejętności i zachowao, które
będą przydatne w życiu społecznym, jak również jako kształtowanie się jednostki w grupie. Jeszcze do
2 roku życia dziecko nie przejawia potrzeby i zainteresowania kontaktem z rówieśnikami, kluczową i
najistotniejszą role w tym czasie odgrywa dla dziecka kontakt z dorosłymi. We wczesnym dzieciostwie
istotną zmianą w rozwoju społecznym dziecka jest opanowanie akceptowalnych społecznie
sposobów zachowania, które zapewniają dziecku przystosowanie do innych (szczególnie w czasie
zabaw i aktywności sportowej) oraz poszerzenie zakresu kontaktów rówieśniczych. Niezwykle
ważnym elementem społecznego uczenia się na tym etapie rozwoju są dla dziecka zabawy oraz gry,
które spełniają inne funkcje, wzajemnie dopełniające się. W zabawie dziecko poprzez odgrywanie
różnych ról uczy się lepiej rozumied inne osoby, poznaje istotę danej roli. Zabawa tematyczna daje
dziecku możliwośd spojrzenia na siebie z perspektywy innych osób, a to sprzyja niewątpliwie
przełamaniu egocentryzmu dziecięcego, przyczynia się również do odkrywania świata własnych
przeżyd psychicznych. Natomiast różnica między grą a zabawą polega na istnieniu obowiązujących
reguł w grze, czego nie ma w zabawach. Można powiedzied, że gry są specyficzna forma treningu
przygotowującym dziecko do funkcjonowania w społeczeostwie, szkole i innych organizacjach. Gry w
tym wszelkie formy aktywności oraz zabawy są nie tylko przyjemnymi formami spędzenia czasu dla
dziecka, ale także mają wielkie znaczenie jako czynnik uspołeczniający. Dziecko uczy się jak wspólnie z
innymi wykonywad różnego rodzaju czynności, osiągad cel, jak grac rolę przywódcy równie dobrze jak
członka zespołu. Uczy się oceniad realnie siebie i swoje zdolności poprzez porównanie ich innymi.
PÓŹNE DZIECIOSTWO/ MŁODSZY WIEK SZKOLNY
To okres trwający od 7 do 10 – 12 roku życia i jest rodzajem pomostu pomiędzy dzieciostwem
a okresem dojrzewania, adolescencji. W tym czasie następuje przekształcenie głównej aktywności
dziecka z spontanicznej i zdominowane przez zabawę po określoną i strukturalizowaną przez szkołę i
nowe obowiązki. Szkoła staje się dla dziecka nowym środowiskiem i stanowi wielką zmianę w jego
życiu poprzez zmianę codziennego trybu życia, formę aktywności skupiającą się na zdobywaniu
wiedzy. Dziecko codziennie podejmuje stałe obowiązki związane z nauką szkolną, a sposób w jaki
sobie radzi podlega ciągłej ocenie.
Grupa rówieśnicza formalna (np. klasa w szkole) czy to nieformalna staje się dla dziecka
pozarodzinnym źródłem wzorów, wartości, ale również wsparcia. Właśnie w tym okresie dziecko
odkrywa atrakcyjnośd grupy rówieśniczej zarówno w obszarze działao własnych jak i możliwości dla
osiągnięcia sukcesów na arenie społecznej.
Młodszy wiek szkolny charakteryzuje się przewagą wewnętrznego rozrastania się i
dojrzewania organizmu nad powiększaniem się wysokości ciała. Natomiast przyrost wysokości i
ciężaru ciała w tym czasie jest powolny i równomierny. Między 6 a 8 rokiem życia zachodzi zjawisko
zwane „ skokiem” szkolnym i jest związane z wczesnym skokiem wzrostu. Na początku okresu
szkolnego zanikaniu ulegają dziecięce proporcje budowy ciała. Dzięki rozwojowi w obrębie układów
pokarmowych, kostnych, oddechowych i mięśniowych następuje wzrost siły i odporności dziecka jak
również ogólnej koordynacji i równowagi. Rozwój układu kostnego oraz rosnąca sprawnośd drobnych
grup mięśniowych wpływają na stopniowe zwiększanie się precyzji manualnej dziecka i jego
wytrzymałości przy wykonywaniu różnych czynności ruchowych. Kostnienie kości nadgarstka u
dziecka 7-letniego nie jest jeszcze zakooczone, dlatego w tym wieku nie powinno przeciążad się
dziecka czynnościami wymagającymi precyzji manualnej. Natomiast kostnienie nadgarstka u dzieci
10-12- letnich jest na tyle zaawansowane, że mogą byd już obciążane pracami piśmiennymi jak i
innymi pracami fizycznymi. Postępuje rozwój mięśni, zmienia się nie tylko skład mięśni, stają się one
też mocniej powiązane z kośdmi. Mimo tych dokonujących się zmian pozostają w dalszym ciągu
niedojrzałe, co objawia się w częstej u dzieci niezdarności i nieudolności ruchowej, w nierównych
zmianach tempa ruchów, dużej męczliwości oraz co szczególnie zauważalne jest w szkole
niezdolności do siedzenia w jednej i tej samej pozycji przez dłuższy czas. Fizyczna sprawnośd dziecka i
rozwój jego mięśni zależą nie tylko od dobrej opieki, aktywności i odpoczynku, ale także od tego w
jaki sposób je użytkujemy. Po koniec okresu młodszego wieku szkolnego dzieci osiągają bardzo
wysoką sprawnośd ruchową w zakresie dużej motoryki- sprawności przemieszczania się ciała w
przestrzeni. W tym okresie ulega zmianie również układ oddechowy. Ciężar płuc wzrasta prawie
dziesięciokrotnie przed zakooczeniem okresu średniego dzieciostwa dzięki czemu oddychanie staje
się głębsze i wolniejsze.
Podstawowe znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych dziecka ma uwaga, która
sprawia, że dziecko może skupid się na przedmiocie spostrzegania, treści zadania, kontroli czynności,
jak również umożliwia zapamiętywanie, uzyskanie potrzebnych informacji. Jeszcze do 5 roku życia
uwaga dziecka ma charakter mimowolny, co oznacza, że dziecko skupia uwagę na bodźcach
wyrazistych, atrakcyjnych o dużej intensywności. Zmiany w tym zakresie następują między 5 a 7
rokiem życia, kiedy uwaga zaczyna byd kontrolowana przez wewnętrzne reguły poznawcze. Postęp w
zakresie funkcjonowania uwagi dziecka jest wynikiem dojrzewania centralnego układu nerwowego
oraz efektem uczenia się. Dziecko osiąga w tym czasie szereg zdolności związanych z uzyskiwaniem i
przetwarzaniem informacji o świecie i o sobie na poziomie konkretu. Innym ważnym osiągnięciem
tego okresu jest pojawienie się myślenia logicznego, które pozwala na przeprowadzenie
wnioskowania przyczynowo- skutkowego.
Rozwój kompetencji społecznych dziecka w okresie późnego dzieciostwa dzięki nawiązywaniu
licznych sieci kontaktów rówieśniczych obejmuje lepsze rozumienie sytuacji społecznych, poszerzenie
wiedzy na temat innych ludzi i zjawisk społecznych, poznawanie i trenowanie nowych ról
społecznych. Grupa odgrywa dla dziecka szczególną rolę w poznawaniu i przyswajaniu norm
społecznych, które
dotyczą wzajemnego współistnienia takich jak:
komunikowanie
się,
podporządkowanie się oraz przewodzenie innym, okazywanie i doświadczanie przyjaźni. W tym
czasie ważna dla dziecka staje się aktywnośd własna, gdzie dziecko staje się sprawcą działao. W
wyniku tych czynności dziecka dochodzi do wzbogacenia wiedzy dziecka o sobie, o sposobach
rozwiązywania problemów. Następuje również bezpośrednie dwiczenie czynności umysłowychanalizowania, planowania, oceniania itd. oraz praktycznych. Doświadczanie sukcesów przez dziecko
na polach różnych aktywności, a także odbiór jego społecznych skutków staje się źródłem wysokiej
realistycznej samooceny dziecka. Sukcesy osiągane na polu własnej aktywności, wysiłków uczy
dziecko wytrwałości, odporności na niepowodzenia czy przeszkody oraz rozwija poczucie
odpowiedzialności za dobre i złe skutki własnych czynów. Późne dzieciostwo to również okres
kształtowania się u dziecka zainteresowao, określanych jako względnie trwałe nastawienie wobec
otaczającego świata. Charakteryzuje się aktywnością ukierunkowaną na poznanie wybranych
przedmiotów i zjawisk. W okresie późnego dzieciostwa dzieci staja się coraz bardziej świadome
swoich stanów emocjonalnych oraz potrafią coraz lepiej je kontrolowad i dostosowywad do wymagao
społecznych, a ich działanie staje się coraz bardziej niezależne od bezpośredniego wpływu emocji.
W dzieciostwie według psychologa Erika Eriksona powinny ukształtowad się kluczowe cechy
osobowości. Właśnie z okresu dzieciostwa dziecko ma możliwośd wynieśd poczucie samodzielności,
zaufanie zarówno do siebie samego jak i świata, wiarę we własne możliwości i świadomośd własnej
wartości jak i potrzebę działania i odkrywania. Cechy te stanowią fundament rozwoju dziecka i jego
sukcesów zarówno na polu edukacji jak i relacji społecznych w późniejszym życiu. Dlatego tak istotne
jest aby ten wyjątkowy okres w życiu dziecka wykorzystad świadomie i odpowiedzialnie.
mgr Zuzanna Bajer