robert opora, efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych

ROBERT OPORA, EFEKTYWNOŚĆ ODDZIAŁYWAŃ
RESOCJALIZACYJNYCH, WYDAWNICTWO AKADEMICKIE ŻAK, WARSZAWA 2015, SS. 234
(RECENZJA KSIĄŻKI)
Polska literatura penitencjarna wzbogaca się o kolejną bardzo wartościową
pracę Roberta Opory. Autor podejmuje w niej fundamentalny i złożony problem efektywności procesu resocjalizacji. Przedstawiona mi do oceny książka
liczy sobie 150 stron i obejmuje: krótki wstęp, osiem rozdziałów, zakończenie
oraz spis bibliograficzny.
W pierwszych zdaniach komunikatywnego wstępu znajdujemy pogląd, że
retrybucja nie przynosi resocjalizacyjnych efektów. Dość dyskusyjny to pogląd.
To prawda, że retrybutywne teorie kary kryminalnej zwrócone są niejako ze
swej natury do zaszłości i nakazu odpłaty, a teorie prewencyjne ku przyszłości i naprawy. Nie znaczy to jednak, że retrybucja zarzuca całkowicie możliwość pozytywnej przemiany przestępców. Kara proporcjonalna do winy może
mieć bowiem również moc trwałej, głębokiej i wewnętrznej rekonstrukcji sfery
moralnej przestępcy. Wiemy, że resocjalizacja przynosi niestety nazbyt często
jedynie zewnętrzne symptomy poprawy, którym nie towarzyszy wewnętrzna
przemiana i „drgnienie synteresis”. Tak czy inaczej, monografię Roberta Opory
cechuje rzeczywiście perspektywa przyszłościowa i oczekiwanie udanej, czyli
przynoszącej pozytywne efekty, implementacji nowych idei czy programów penitencjarnych.
We wstępie pracy poznajemy ambitne cele, jakie postawił sobie Autor,
a które – trzeba już tutaj powiedzieć – zrealizował z powodzeniem. Pierwszym
z nich była konceptualizacja i operacjonalizacja tytułowego pojęcia czyli efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych, ich form i wskaźników. Innym celem
był krytyczny przegląd teorii resocjalizacji proponujących odmienne modele
tego procesu. Kolejnym zaś, rzeczywiście bardzo istotnym, celem opracowania
była identyfikacja warunków udanej implementacji oraz czynników utrudniających wdrażanie nowych pomysłów resocjalizacyjnych w określonej sytuacji
społeczno-politycznej.
Przedstawię teraz zawartość poszczególnych rozdziałów i wskażę na ich zalety oraz ewentualne niedostatki.
142
Recenzja
Rozdział pierwszy książki zwraca uwagę Czytelnika na odmienne teoretyczne podejścia do problemu postępowania z przestępcami i sposoby przeciwdziałania przestępczości. Do podstawowych teoretycznych perspektyw radzenia
sobie z przestępcami Autor zaliczył: retrybucję, odstraszanie, izolację, resocjalizację, sprawiedliwość naprawczą oraz wczesną interwencję społeczną, a zatem
działania profilaktyczne. Kompetentnie i interesująco przedstawiony opis perspektyw teoretycznych kończy Autor bardzo trafnym wskazaniem potrzeby powiązania teorii i praktyki kryminalnej z kontekstem społecznym oraz znajomością analiz empirycznych wspierających lub nie określone podejście teoretyczne.
Rozdział drugi nawiązuje do orientacji resocjalizacyjnej. Autor ukazuje nam
w transparentny sposób różne sposoby definiowania pojęcia „resocjalizacja”,
złożoność oddziaływań resocjalizacyjnych oraz różne teoretyczne modele procesu ponownego uspołecznienia (a więc: deficytu możliwości, odpowiedzialności sprawcy oraz modelu możliwości). Rozdział kończy się przekonywującą
refleksją Autora nad przyszłością resocjalizacji, jej sensem i racjami nie tylko
pragmatycznymi, ale także aksjologicznymi i antypunitywnymi.
Trzy kolejne rozdziały pracy są ze sobą ściśle powiązane. Dotyczą uznanych form oddziaływań resocjalizacyjnych, problemu ich efektywności oraz jej
wskaźników. Autor kieruje naszą uwagę najpierw na zasady indywidualnej interwencji resocjalizacyjnej, a także na programy resocjalizacyjne głównie o charakterze kognitywno-behawioralnym (na ich zalety i ograniczenia).
Głównymi czynnikami ryzyka powrotu do przestępstwa są – jak uczy doświadczenie – brak zatrudnienia (byłego więźnia lub osoby objętej kuratelą
sądową), brak stałego miejsca zamieszkania oraz brak środków na utrzymanie. Wymienione czynniki stanowią zwykle kluczowe elementy indywidualnych
interwencji resocjalizacyjnych. Usunięcie wyszczególnionych braków może
poważnie zwiększyć prawdopodobieństwo sukcesu procesu ponownego uspołecznienia i pomyślnej readaptacji.
Robert Opora wskazuje tu również na model resocjalizacji sprawców przestępstw odwołujący się do idei sprawiedliwości naprawczej. Istotnie zadośćuczynienie wyrządzonej ofierze krzywdy może czasami doprowadzić sprawców
do rewizji swoich postaw i przekonań.
Problemem wyjątkowej wagi jest pytanie o efektywność wymienionych form
oddziaływań resocjalizacyjnych i pomiar tej efektywności. Sposoby oceny poziomu efektywności resocjalizacji są też przedmiotem kontrowersji. Zatem: czy
kryterium poprawy jurydycznej (wskaźnik powrotności do przestępstwa), czy
kryteria poprawy o charakterze pedagogiczno-psychologicznym, a jeśli tak, to
jakie?
Wiemy, że brak powrotności, a więc brak kolejnych ujawnionych czynów
karalnych nie oznacza wcale osiągniętej skuteczności oddziaływań resocjalizacyjnych. Stąd czym jest efektywność resocjalizacji i jakie są jej wskaźniki?
Recenzja
143
Autor przytacza liczne definicje tych pojęć i pokazuje nam różne stany rzeczy jako dowody efektywności, głównie w odniesieniu do kurateli sądowej.
Należy zaznaczyć, że Autor nie zapomina też o trudnościach metodologicznych, jakie niosą ze sobą badania nad wskaźnikami pozytywnych zmian
oddziaływań penitencjarnych.
Wyniki dotychczasowych badań nad efektywnością podejmowanych interwencji resocjalizacyjnych czy realizowanych programów nie są – jak wskazuje
Autor – zadowalające. Do poprawy jakości ocen tych oddziaływań mogłoby się
z pewnością przyczynić stworzenie odpowiedniego narzędzia do efektywności
oddziaływań resocjalizacyjnych. Jednak takiego narzędzia, które uwzględniałoby wszystkie istotne zmienne powiązanie nie tylko z samą interwencją, ale także
z jej uczestnikami i warunkami realizacji. W rozdziale piątym Autor powraca do
sygnalizowanego wcześniej problemu wskaźników efektywności oddziaływań
resocjalizacyjnych. Okazuje się, że zarówno tzw. obiektywna ewaluacja efektywności wspierająca się o wskaźniki karalności, jak i te odwołujące się do np.
poczucia winy, skruchy, akceptacji sensu kary czy potrzeby restytucji i zmiany
postaw wobec ludzi nie są jednoznaczne.
Rozdział szósty książki dotyczy niezwykle ważnego problemu, mianowicie
pytania o to, jakie elementy odróżniają efektywne programy resocjalizacyjne
od programów nieefektywnych. Metaanalizy dziesiątków badań dotyczących
efektywności resocjalizacji istniejące w literaturze naukowej oraz osobiste bogate doświadczenie Autora pozwoliły mu na sformułowanie zasad skutecznych,
a więc efektywnych oddziaływań resocjalizacyjnych. Należą do nich m.in.: stosowanie intensywnych programów przede wszystkim wobec sprawców o wysokim poziomie zagrożenia, dopasowanie stylu uczenia osób skazanych do ich
stylu przyswajania wiedzy czy konsekwencja w realizacji interwencji. Autor nie
pomija tu innych trudnych kwestii, np. reguły dopasowania właściwości sprawcy do stylu pracy terapeuty, jego kompetencji czy warunków środowiska naturalnego.
W rozdziale siódmym mamy okazję poznać czynniki ryzyka powstawania
aktów przestępczych oraz sposoby programowania kryminalno-logicznego. Zarówno ustalanie stopnia ryzyka, jak i programowanie należą do podstawowych
zadań instytucji związanych z funkcjonowaniem aparatu wymiaru sprawiedliwości.
Ostatni rozdział pracy – równie interesujący jak poprzednie – cechuje się
dużym „ciężarem gatunkowym” i z całą pewnością zasługuje na baczną lekturę,
poznawczą refleksję i osąd Czytelnika.
Tematem tego rozdziału – jak się zdaje najobszerniejszego ze wszystkich –
jest implementacja nowych idei i metod resocjalizacyjnych do praktyki, a także
metodologiczne aspekty formułowania tych prognoz.
Autor wskazuje zarówno na warunki udanej implementacji, jak i na czynniki
zakłócające proces pomyślnego wdrażania programów resocjalizacyjnych. Jed-
Recenzja
144
nocześnie uświadamia nam, że ów proces jest nie tylko fundamentalnym, ale
i bardzo trudnym w realizacji. Adaptacja idei i programów wymaga bowiem interakcji pomiędzy autorami innowacji, menedżerami instytucji, jej personelem,
a także podmiotami zewnętrznymi.
W prezentacji poszczególnych rozdziałów zawarłem już częściowe ich oceny. Wskażę teraz na najważniejsze walory recenzowanej monografii.
1. Praca ma jasny tytuł i przejrzystą strukturę. Jej rozdziały i podrozdziały
stanowią logicznie uporządkowaną całość.
2. Dobór treści i sposób jej przekazu świadczą jednoznacznie o nieprzeciętnej erudycji Autora i Jego znakomitej orientacji w obszernej literaturze
przedmiotu.
3. Autor monografii dokonał nie tylko wnikliwego przeglądu i prezentacji
bardzo licznych problemów związanych z teorią i pragmatyką resocjalizacji, ale
wskazał na sposoby i kierunki dalszych badań nad tą wyjątkowo złożoną rzeczywistością.
4. Uznanie budzi także bogate piśmiennictwo, trafnie dobrane i bardzo
umiejętnie wykorzystane, a także styl komunikacji i prezentacja wielu także osobistych sądów i refleksji.
Konkludując sądzę, że zrecenzowana monografia stanowi dzieło wyjątkowo
wartościowe i godne rozpowszechnienia. Wnoszę zatem o rychłą publikację tej
bardzo cennej książki w jej obecnej formie. Jestem przekonany, że znajdzie ona
szeroki krąg PT Czytelników i zyska Ich wysokie uznanie.
Mieczysław Ciosek
A REVIEW OF THE BOOK “THE EFFECTIVENESS
OF SOCIAL REHABILITATION” BY ROBERT OPORA
ŻAK ACADEMIC PUBLISHING HOUSE, WARSZAWA 2015
Abstract
The author describes the fundamental and complex issues of social rehabilitation process.
In the first sentences of the communicative introduction, we find the statement that the
retribution does not ensure rehabilitative effects. This point of view is quite debatable. It
is true that retributive theories of criminal punishment refer to retaliation and are directed
towards the past. The preventive theories focus more on the future and correction. There is
a critical review of correctional theories in the publication.