Sub kul tu ry mło dzie żo we w okre sie trans for ma cji

Forum edukacyjne
Subkultury młodzieżowe w okresie
transformacji ustrojowej w Polsce
na przykładzie festiwalu w Jarocinie
Projekt edukacyjny z wiedzy o społeczeństwie
dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych
Redakcja, dziś nobliwa, jako bardzo, bardzo młody (i zbuntowany)
człowiek był na „pierwszym Jarocinie”. I nawet mu na myśl nie przyszło,
że będą o nim uczyć. No bo, jeśli już, to jako o bohaterze, nieszczęśliwym
(koniecznie) poecie lub genialnym naukowcu. A tu, proszę, będą go
rozpatrywać jako subkulturę. Jak ta przeszłość dopada człowieka...
n AGNIESZKA JANKOWIAK-MAIK
I. Wprowadzenie – opis projektu
Wiedza o subkulturach młodzieżowych
kształtowana jest przez media i podawane
w uproszczonej formie informacje, które
nie zawsze odzwierciedlają ich prawdziwe
oblicze. Najczęściej wnioski formułowane
są na podstawie zewnętrznych, często mylących symboli, niezrozumiałych dla starszej części społeczeństwa. Jest oczywiście
prawdą, że wiele z tych subkultur niesie pewien element zagrożenia dla tradycyjnie
pojmowanych wartości, nie można jednak
tych zastrzeżeń przenosić na wszystkie subkultury, zresztą najlepszą formą likwidacji
tego niebezpieczeństwa jest szerzenie rzetelnej wiedzy na ich temat.
Można założyć, że w dużej części przypadków przynależność do określonych subkultur nie musi stanowić świadomego
uczestnictwa, jest często jedynie powielaniem takich właśnie zewnętrznych schematów. W dobie Internetu nie sposób wyobrazić sobie sytuacji, w której młody człowiek
zostanie odcięty od wiedzy na ten temat,
wiedzy formułowanej przez osoby niekompetentne, wydaje się więc, że najlepszym
34
sposobem wyjaśnienia i zrozumienia tego
problemu jest aktywne uczestnictwo młodych ludzi w procesie poznawania tych subkultur na lekcji wiedzy o społeczeństwie.
Dyskusja o tych sprawach, w połączeniu
z własnym badaniem, może doprowadzić
do uzyskania rzetelnej wiedzy o problemie,
a tym samym zminimalizować zjawisko „małpowania” zewnętrznych oznak świadczących
o przynależności do danych subkultur. Dlatego niezwykle ważne jest, by wykład o rzekomej szkodliwości subkultur wygłoszony przez
nauczyciela zastąpić indywidualną lub zespołową aktywnością uczniów, którzy najpierw
sami zdobędą określoną wiedzę, a następnie
zechcą na ten temat podyskutować w gronie
rówieśników pod opieką nauczyciela. Pozwoli to odmitologizować pewne treści i zachowania młodych ludzi, z drugiej strony obiektywnie i bez emocji spojrzeć na te zjawiska.
Upadający system komunistyczny niósł
dla ówczesnej młodzieży wiele wyzwań
i ograniczeń, z którymi nie zawsze potrafiła
sobie ona poradzić. Jednym z elementów
wyrażania buntu przeciwko systemowi było
tworzenie, alternatywnej w stosunku do ofi-
Wiadomości Historyczne
Forum edukacyjne
cjalnej, aktywności młodzieży, wymykającej
się spod kontroli wszechobecnego państwa.
Z dzisiejszego punktu widzenia wiele tych
elementów może być nieczytelnych dla
współczesnego pokolenia, bowiem ideały
ówczesnej młodzieży koncentrowały się
na kontestacji rzeczywistości, nierealnej już
dla dzisiejszego młodego pokolenia. Trudno
bowiem w epoce Europy bez granic wyobrazić sobie funkcjonowanie punktów granicznych, czy przejście długiej drogi starań
o paszport, którego w tamtych czasach nie
miało się w domu. W dużej części rodzące
się subkultury wiązały się z podobnymi ruchami poza żelazną kurtyną, bowiem już
w latach 70. XX wieku granice nie były na tyle szczelne, by zatrzymać przenikanie tych
idei. Jednak ówcześni młodzi Polacy walczyli
z ograniczeniami, które dla ich zachodnich
kolegów były trudne do wyobrażenia, stąd
też treści nawet podobnych ruchów odbiegały znacząco od zachodnich pierwowzorów.
Niekiedy bunt ten był nawet nieuświadamiany, bowiem młodzi ludzie nie do końca
wiedzieli przeciwko czemu protestują. Niektóre z powstałych wtedy ruchów były zupełnie bezideowe, oznaczały jedynie bunt
przeciwko otaczającej rzeczywistości, wpisując się w klasyczny konflikt międzypokoleniowy. Transformacja ustrojowa zupełnie
zmieniła realia, w których przyszło funkcjonować polskiej młodzieży, w poważnym
stopniu uszczuplając obszary z dziedziny polityki, które wymagały jej aktywności. Za to
nowa rzeczywistość zrodziła nowe problemy
związane z nierównością szans w zdobywaniu wykształcenia, możliwości poprawy swojego bytu, czy walki o przyszłość.
Frustracje wynikające z braku perspektyw w socjalizmie zastąpiła obawa o pracę,
możliwość zdobycia mieszkania itp. Jest to
szczególnie odczuwalne w okresie, w którym
zasady nowego systemu dopiero się kształtują, a więc mamy na co dzień do czynienia
z wieloma pozytywnymi, ale także negatywnymi procesami społecznymi. Można uznać,
że jest to zjawisko ogólnoświatowe, choć
w nawet, wydawałoby się, podobnych procesach, sposób postrzegania ich przez młodych ludzi z byłego bloku wschodniego jest
inny niż młodzieży na zachodzie. Tamten
5/2011
system wytworzył bowiem w młodych ludziach przekonanie o decydującej roli państwa opiekuńczego, którego zadaniem jest
troska o sprawy młodego pokolenia i umożliwienie mu dobrego startu w dorosłe życie.
Paradoksalnie w systemie socjalistycznym,
deklarującym podobne cele, nie doszło
do ich realizacji i młody człowiek w mniejszym niż na zachodzie stopniu wiąże swoją
przyszłość z opiekuńczą rolą państwa. Stąd
też perspektywa masowych protestów młodego pokolenia w Polsce jest zdecydowanie
mniejsza niż w krajach zachodnich.
W dużej mierze zanika też grunt do tworzenia subkultur młodzieżowych, które
miałyby zastąpić realną rzeczywistość
i stworzyć dla młodych ludzi nowy świat.
Częściej i na większą skalę niż ich zachodni koledzy, młodzi ludzie rozumieją, że ich
szanse w przyszłości zależą od ich własnej
aktywności a nie poszukiwania alternatywy
dla rzeczywistości. Dlatego też proces tworzenia subkultur ulega obecnie pewnej
marginalizacji.
Dobrym przykładem dla zbadania zjawiska subkultur jest festiwal w Jarocinie, odbywający się regularnie w Wielkopolsce
od początku lat 80. XX wieku. Jest to jedna z nielicznych imprez młodzieżowych,
która przetrwała do czasów współczesnych
i nadal, każdego roku gromadzi rzesze
młodych ludzi. Przez długi okres funkcjonowania festiwalu gromadził on również
przedstawicieli bardzo wielu subkultur
młodzieżowych, ze względu na to, iż był jedyną tego typu imprezą. Dzięki porównaniu artystów, tekstów piosenek, subkultur
uczestniczących w tym festiwalu, młodzież
będzie w stanie zdiagnozować dość ważne
zjawisko kulturalno-socjologiczne. Młodzi
ludzie zrozumieją korzenie wielu nadal istniejących subkultur, poznają ich program
i cel w jakim powstały. Łatwiej będzie im
zrozumieć współczesne subkultury, a może
nawet zmniejszyć nieco dystans dzielący
ich z pokoleniem swoich rodziców.
II. Cele projektu:
1. Cel ogólny: Zapoznanie uczniów
z okolicznościami powstania, założeniami
oraz funkcjonowaniem wybranych subkul-
35
Forum edukacyjne
tur młodzieżowych w Polsce od lat 70.
XX wieku do początku XXI wieku.
l
l
l
l
l
l
l
l
2. Cele szczegółowe:
Uczeń:
zrozumie ewolucję zasad funkcjonowania subkultur,
zdiagnozuje rolę, jaką pełniły subkultury
w latach przed upadkiem komunizmu,
dokona porównania roli subkultur
przed upadkiem komunizmu z rolą, jaką
pełnią we współczesnej Polsce,
przedstawi rolę festiwalu w Jarocinie,
kształtuje umiejętność pracy w grupie,
wskaże najbardziej typowe elementy
funkcjonowania subkultur,
zdiagnozuje przyczyny ewolucji programów i częściowego zaniku subkultur,
kształtuje umiejętność posługiwania się
technologią informacyjną.
3. Środki dydaktyczne:
l rzutnik multimedialny, komputer, kamera,
l zdjęcia z festiwalu w Jarocinie, zdjęcia
przedstawiające przedstawicieli wybranych subkultur, archiwalne fotografie
z publikacji,
l teksty i fragmenty piosenek (np. Dezerter: Ku przyszłości, Spytaj milicjanta, Kolaboracja, Polen Über Alles, System; Moskwa: Nigdy!; Armia: Zostaw to; Karcer:
Życie za hymn; Defekt Muzgó: Wszyscy
jedziemy, i inne).
4. Metody dydaktyczne:
praca w grupach
opracowywanie ankiety
przeprowadzanie wywiadów
przygotowanie filmu
przygotowywanie prezentacji multimedialnej
l pogadanka
l
l
l
l
l
5. Termin realizacji: jeden semestr
II. Przestrzeń realizacji projektu, zadania
dla zespołów uczniowskich
Grupa I – JAROCIN WCZORAJ
Zadaniem grupy jest zgromadzenie informacji dotyczących powstania i funkcjonowania festiwalu w Jarocinie w latach 80.
36
XX wieku. Podstawą pracy grupy jest praca badawcza, zbliżona do pracy historyka.
Na podstawie zebranych, wyselekcjonowanych informacji grupa przygotowuje prezentację multimedialną. Drugim zadaniem
dla grupy jest przeprowadzenie wywiadów
z bezpośrednimi uczestnikami festiwalu
w latach 80. XX wieku (rodzice, znajomi
rodziców itp.) a następnie skonstruowanie
krótkiego filmu, w którym zaprezentowane
zostaną najciekawsze wypowiedzi dotyczące roli i znaczenia Jarocina w latach przed
upadkiem komunizmu.
Ciekawym aspektem pracy grupy mogą
okazać się rozmowy z rodzicami i ich przyjaciółmi. Być może okaże się, że dzięki temu dojdzie do lepszego porozumienia pomiędzy dwoma pokoleniami.
Grupa II – JAROCIN DZIŚ
Zadaniem grupy jest przedstawienie
współczesnego wizerunku festiwalu, który,
jako jedna z nielicznych imprez młodzieżowych, przetrwał transformację ustrojową.
Podstawą pracy grupy będzie próba przeprowadzenia badania socjologicznego.
Uczniowie zbierają informacje dotyczące
festiwalu oraz jego charakteru. Na podstawie samodzielnie skonstruowanych ankiet
oceniają znaczenie festiwalu dla dzisiejszej
młodzieży oraz oceniają, jakie subkultury
biorą udział w tym wydarzeniu. Na podstawie zgromadzonych informacji uczniowie
przygotowują prezentację multimedialną.
Drugim zadaniem grupy jest przeprowadzenie krótkich wywiadów z rówieśnikami,
którzy biorą udział w festiwalu. W wywiadach starają się ukazać współczesną rolę festiwalu. Z wywiadów konstruują krótki film.
Grupa III – SUBKULTURY I ARTYŚCI WCZORAJ
Zadaniem grupy jest przygotowanie prezentacji multimedialnej dotyczącej wybranych subkultur: punki, heavymetalowcy,
skinheadzi, hippisi. Dużą rolę odgrywa nadzór ze strony nauczyciela, który powinien
dopilnować, aby grupa ukazała zagrożenia,
jakie niosły ze sobą niektóre z tych subkultur (zwłaszcza skinheadzi) oraz rzetelnie
przedstawiła charakter poszczególnych sub-
Wiadomości Historyczne
Forum edukacyjne
kultur. Charakter pracy grupy zbliżony jest
do działań grupy I, podstawą pracy jest więc
praca badawcza na materiale źródłowym
dostarczonym przez nauczyciela. Drugim
zadaniem jest przeprowadzenie wywiadów
z przedstawicielami starszego pokolenia,
w którym ukazany zostanie stosunek społeczeństwa w okresie przed transformacją
do danych subkultur, ewentualnie wywiad
z członkami wybranych subkultur. Na podstawie tych materiałów oraz przygotowanej
przez uczniów listy zespołów występujących
w Jarocinie w latach 80. XX wieku oraz
analizy tekstów wybranych utworów młodzież przygotowuje film o charakterze programu telewizyjnego.
Grupa IV – SUBKULTURY I ARTYŚCI DZIŚ
Podstawą pracy grupy jest również próba
badania socjologicznego. Członkowie grupy
przygotowują ankiety, które przeprowadzą
w szkole (przykładowe pytania: Czy należysz
do jakiejś subkultury, jakie znasz najpopularniejsze subkultury, czy subkultury są zjawiskiem masowym we współczesnym świecie?).
Po opracowaniu wyników ankiet przedstawiają je w formie prezentacji multimedialnej,
na której również prezentują 4 najczęściej
występujące subkultury wśród ankietowanych. W dalszej kolejności uczniowie tworzą
wybór zespołów występujących obecnie w Jarocinie oraz analizują teksty wybranych
utworów (przy analizie tekstów nauczyciel
może podpowiedzieć uczniom odpowiednie
pytania: czego dotyczą utwory grane obecnie
w Jarocinie? Czy zawierają treści polityczne,
jeśli tak, to jakie? itd.). Na podstawie tych
materiałów uczniowie przygotowują film
o charakterze programu telewizyjnego,
w którym prezentują wyniki badań.
Przykładowa baza źródłowa
1. Film dokumentalny Beats of freedom.
Zew wolności, Wojciech Słota, Leszek
Gnoiński, 2009;
2. W. Duda-Dudkiewicz, Kultowy Petrel. Z życia wzięte, wyd. QLCO, Warszawa 2004;
3. W. Kot, PRL. Czas nonsensu. Polskie dekady. Kronika naszych czasów 1950–
1990, wyd. Publicat, Poznań 2007;
5/2011
4. K. Lesiakowski, P. Perzyna, T. Toborek,
Jarocin w obiektywie bezpieki, Instytut
Pamięci Narodowej Komisja Ścigania
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2004;
5. T. Toborek, Niezależna muzyka rockowa;
6. M. Makowski, Pokolenie J8. Jarocin
’80–’89; wyd. In Rock, Poznań 2011;
7. M. Makowski, M. Szymański, Obok albo
ile procent Babilonu?; wyd. Manufaktura
Legenda 2011;
8. Wybrane podręczniki do Wiedzy o społeczeństwie (np. Z. Smutek, J. Maleska,
B. Surmacz Wiedza o społeczeństwie.
Podręcznik część I dla liceum ogólnokształcącego. Zakres rozszerzony, wydanie IV zmienione, OPERON 2010; W.
Maj, T. Stachurska-Maj, A. Zając, S.
Zając Wiedza o społeczeństwie dla liceum ogólnokształcącego. Zakres rozszerzony, SOP Oświatowiec Toruń 2006;
red. K. A. Wojtaszczyk, Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla szkoły średniej,
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Spółka Akcyjna 2002)
9. Wybrane przez uczniów lub/i nauczyciela teksty piosenek (np. Dezerter: Ku
przyszłości, Spytaj milicjanta, Kolaboracja, Polen Über Alles, System; Moskwa:
Nigdy!; Armia: Zostaw to; Karcer: Życie
za hymn; Defekt Muzgó: Wszyscy jedziemy i inne)
III. Formy ewaluacji
Projekt zakończony zostanie prezentacją wyników prac poszczególnych grup. Zadaniem nauczyciela jest przeprowadzenie
pogadanki na temat subkultur młodzieżowych, podczas której przyjmie rolę moderatora. Na podstawie zgromadzonych informacji uczniowie starają się przedstawić
różnice pomiędzy subkulturami młodzieżowymi przed i po transformacji ustrojowej
w Polsce.
Przykładowe pytania: Jak władze traktowały subkultury w okresie komunizmu,
a jaki jest ich stosunek do współczesnych
subkultur. Jakie z tego wynikają wnioski
w kwestii zmian, które zaszły w naszym
państwie. Jakie były programy subkultur
przed transformacją? Czy dzisiejsze sub-
37
Forum edukacyjne
kultury nadal posiadają program? W jakim
celu młodzież jeździła do Jarocina przed
transformacją? Jakie są jej motywy dziś?
O czym traktowały utwory piosenek? Czy
ich treść uległa jakiejś zmianie? itd.
Nauczyciel formułuje opisową ocenę dla
każdej grupy biorąc pod uwagę terminowość wykonywanych zadań, zaangażowanie
i poziom przygotowanych prezentacji.
Przykładowa karta ewaluacyjna:
Obszar oceny
Grupa I
Grupa II
Grupa III
Grupa IV
Terminowe wykonywanie zadań
Dobór źródeł informacji
Stopień i jakość opracowania informacji
Wartość merytoryczna prezentacji
Język i styl komentarza do prezentacji
Praca w grupie
Nauczyciel ocenia poszczególne obszary w skali 0–5. Maksymalna liczba punktów
do zdobycia: 30. Nauczyciel wystawia ocenę na podstawie skali WSO.
Załącznik nr 1: Krótkie informacje o wybranych subkulturach
Punk – subkultura młodzieżowa ukształtowana w latach siedemdziesiątych w Wielkiej
Brytanii i w USA, jako ruch anarchistyczny. Narodziny tej subkultury związane są z zespołem Sex Pistols. W Polsce narodziny ruchu wiążą się z końcówką lat siedemdziesiątych
i kojarzone z postawą antykomunistyczną. Charakterystyczny strój to m.in. kurtki z ćwiekami, ciężkie buty z kolorowymi sznurówkami, agrafki, charakterystyczne fryzury – irokezy, często farbowane na różne kolory. Pierwsze polskie zespoły punkowe to: grupa TILT,
Brygada Kryzys, Dezerter i Kult.
Hippisi – tzw. dzieci kwiaty. Ruch narodził się w latach sześćdziesiątych w USA, jako
odpowiedź na wojnę w Wietnamie, do Polski trafił pod koniec tej dekady. Subkultura kładła nacisk na wolność – życie rodzinne zastępowało życie w komunie. Hipisi dążyli do powrotu do natury, często rezygnowali z życia miejskiego. Charakterystyczny wygląd: kolorowe koszule, spodnie typu dzwony, opaski na głowie, długie włosy.
Skinheadzi – również skini – subkultura narodziła się w Anglii na początku lat sześćdziesiątych, lecz najbardziej rozwinął się w latach siedemdziesiątych (druga fala). Nazwa
wywodzi się od ogolonych głów, charakterystycznych dla tego ruchu. Subkulturę cechuje
agresja, kult siły i silna solidarność w grupie. Charakterystyczny strój: wojskowa kurtka,
wypolerowane glany, wąskie szelki. W Polsce skini pojawili się na początku lat osiemdziesiątych, głosząc hasła nacjonalistyczne i faszystowskie, rasistowskie i szowinistyczne.
Heavymetalowcy – subkultura powstała na początku lat siedemdziesiątych w Anglii
i USA. Członkowie subkultury nastawieni są najbardziej na odbiór muzyki, cechują ich
dość różnorodne poglądy. Subkultura pojawiła się w Polsce w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, raczej nie była związana z polityką, a z walką z codzienną szarością życia
w Polsce. Charakterystyczny wygląd: długie włosy, wąskie dżinsy, białe adidasy, kamizelki
z naszywkami.
38
Wiadomości Historyczne