Chopin - Akapit

CHOPIN
Bridgeman/BE&W
401
Chopin
RO Z D Z I A Ł 11
Chopin
17
października 1849 roku, około drugiej nad ranem, umarł Fryderyk
Chopin. Stało się to w mieszkaniu przy placu Vendôme, najelegantszym placu dziewiętnastowiecznego Paryża, niemal naprzeciwko hotelu, z którego blisko sto pięćdziesiąt lat później Diana, księżna Walii,
wyjdzie na spotkanie śmierci. Tablicę pamiątkową ku czci Chopina
można dziś oglądać nad mieszczącym się w tym budynku ekskluzywnym salonem jubilerskim.
Umierającego kompozytora odwiedzało wielu przyjaciół. Słynna
mezzosopranistka Paulina Viardot stwierdziła, że „wszystkie paryskie
wielkie damy uważały za de rigueur zemdleć w jego pokoju”1. Bardziej
wytrwałe były trzy kobiety pozostające u łoża konającego: jego siostra
Ludwika, polska księżna Marcelina Czartoryska i niesforna Solange
Clésinger2. Reprezentowały one trzy etapy jego życia: młode lata spędzone w Polsce, życie wśród polskich emigrantów w Paryżu i długi
romans z niezwykłą matką Solange, słynną powieściopisarką George
Sand (której tam nie było).
Fryderyk Chopin urodził się niespełna czterdzieści lat wcześniej
w Żelazowej Woli na Mazowszu niedaleko Warszawy. Prześledzimy
jego tragicznie krótkie życie od najwcześniejszych lat spędzonych
w Warszawie i Wiedniu do Paryża lat trzydziestych – Paryża Rossiniego, Berlioza, Liszta i George Sand. Głośny romans Chopina z George
Sand skończył się boleśnie. Duszony gruźlicą, wyczerpany nieustan-
402
WIELCY KOMPOZYTORZY I ICH CZASY
nym kaszlem, przedsięwziął krótką podróż do Anglii i Szkocji. Tuż
po powrocie do Francji ostatecznie poddał się chorobie, która trawiła
go od dawna.
Polska
Polska, w której urodził się Chopin i której symbolem się stał, długo była nieszczęśliwym miejscem. Przez stulecia jej granice z Rosją
i Turcją wciąż się zmieniały. W swojej burzliwej historii najpierw rozdzierana była na dzielnice, później musiała się zmierzyć z brutalnym
połączeniem krzyża i miecza znanym pod eufemistyczną nazwą zakonu krzyżackiego. Dwa stulecia po tym, gdy zagrożenie ze strony
owych rycerzy przestało istnieć, Polska doznała ze strony Szwedów
i Rosjan szkód równie poważnych jak te, których doświadczyły kraje
niemieckie w wojnie trzydziestoletniej*. Znaczną część historii Polski
symbolizuje posąg króla Zygmunta III Wazy na kolumnie u wejścia
na warszawskie Stare Miasto. Jego głowę zdobi korona, w jednej ręce
unosi miecz, w drugiej dzierży ogromny krzyż.
Niezwykłym aspektem ustroju Polski był jej paraliżujący system polityczny, zgodnie z którym szlachta wybierała króla, a potem ograniczała jego władzę prawem liberum veto, zasadą umożliwiającą zerwanie sejmu (a w konsekwencji unieważnienie wszystkich jego uchwał)
przez jednego posła. Krajem zatem faktycznie nie dało się rządzić,
łatwo więc mogli go zdławić potężni sąsiedzi.
W XVIII wieku królem była osoba popierana albo przez Rosjan,
albo przez Szwedów. Elektorzy Saksonii, którzy w XVIII wieku byli
wybierani na królów Polski (to do ich urzędników Bach wysyłał swoje skargi), zawdzięczali polską koronę Rosjanom. Szwedzi próbowali
ich odsunąć, doprowadzając do elekcji swego marionetkowego kandydata Stanisława Leszczyńskiego**, jednak Rosjanie dwukrotnie go
pokonali, ponownie umieszczając na polskim tronie Wettynów. Jako
––––––––––––
* Tocząca się na początku XVII wieku wojna między Moskalami a Polakami jest
tłem akcji opery Michała Glinki Życie za cara (Iwan Susanin). Popierany przez Polskę
Dymitr Samozwaniec pretendował do moskiewskiego tronu i zajął Moskwę, ale został
zabity podczas powstania przeciwko wojskom polskim. Michał Romanow, który został carem w 1613 roku, dał początek dynastii trwającej do XX wieku.
** Leszczyński był ojcem królowej Marii, nudnej żony Ludwika XV, przed którą
w Paryżu grał Mozart.
CHOPIN
403
rekompensatę Leszczyńskiemu przyznano księstwo Lotaryngii, które
na współczesnych mapach można zlokalizować wokół Nancy w północno-wschodniej części Francji graniczącej z Rzeszą Niemiecką. Wydaje się, że przodkowie Chopina podążyli tutaj za królem Stanisławem.
Wettynowie jednak nie interesowali się specjalnie swym polskim
władztwem. Po śmierci Augusta III Polacy wybrali Stanisława Augusta Poniatowskiego, weterana sypialni carycy Katarzyny Wielkiej, ale
zamierzonych przez tego króla reform za wiele było zarówno jego
ekskochance na wschodzie, jak i sąsiadom na zachodzie. W roku 1772
pruski król Fryderyk Wielki podzielił Polskę: odciągnął Rosjan i Austriaków od wojny o chylącą się ku upadkowi Turcję, gdzie zwycięstwo
którejś ze stron zdestabilizowałoby równowagę sił. Wynagrodził ich za
to „kawałkami” Polski, dla siebie biorąc najsmakowitszy, który pozwolił mu połączyć Brandenburgię z Prusami Wschodnimi. To szokujące
pociągnięcie zmniejszyło liczbę ludności Polski o jedną piątą3.
Po kilku latach niestabilności w roku 1793 nastąpił drugi rozbiór
Polski, która teraz została pozbawiona dwóch trzecich swego terytorium i ludności. Mniej więcej w tym czasie ojciec kompozytora Mikołaj (Nicholas) Chopin wrócił do Polski, by podjąć pracę jako księgowy
w fabryce tytoniowej. Fabryka zbankrutowała, a Mikołaj, zanim zdołał
ponownie wyjechać do Francji, znalazł się w samym środku powstania,
na którego czele stanął Tadeusz Kościuszko, który wcześniej walczył
o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Dowodzeni przez niego polscy chłopi uzbrojeni w piki i kosy nie byli odpowiednim przeciwnikiem
dla Rosjan. Powstańcze wojska wycofały się do Warszawy, która po
dwóch miesiącach została zdobyta przez generała Suworowa i poddana straszliwej rzezi; w ciągu jednego dnia zamordowano tam dwadzieścia tysięcy ludzi4. Mikołaj miał więc z pewnością wiele szczęścia,
że przeżył.
Po ostatnim rozbiorze Polska, która niegdyś była dwukrotnie większa od Francji, zniknęła z mapy Europy*. Rosyjscy Romanowowie,
austriaccy Habsburgowie i pruscy Hohenzollernowie zgodnie ustalili, że „położą kres wszystkiemu, co może przywoływać wspomnienie
o istnieniu Królestwa Polskiego”5. Mówiono wtedy: „Bóg popełnił
błąd, stwarzając Polaków”6.
––––––––––––
* Przed pierwszym rozbiorem granica polsko-litewska biegła wzdłuż brzegu Dniepru, docierając niemal do Kijowa.