poczucie koherencji (soc) a poziom posiadanej

Nowiny Lekarskie 2008, 77, 3, 204–208
KRYSTYNA KUROWSKA, ALICJA GAWRON
POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A POZIOM POSIADANEJ WIEDZY
O CHOROBIE U OSÓB Z ROZPOZNANĄ PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ TĘTNICZĄ
KOŃCZYN DOLNYCH
SENSE OF COHERENCE (SOC) AND LEVEL OF KNOWLEDGE ABOUT THE DISEASE IN PATIENTS
WITH A DIAGNOSIS OF CHRONIC ARTERIAL FAILURE IN LOWER LIMBS
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń
Kierownik: dr n. med. Mirosława Felsmann
Streszczenie
Wstęp. Poczucie koherencji (SOC) wyjaśnia związek ze zdrowiem. Wysokie SOC daje wiarę w sens życia, jego uporządkowanie,
przewidywalność – co sprawia, że chce się być zdrowym i sprawnie funkcjonować.
Cel. Celem pracy było zbadanie SOC oraz poziomu posiadanej wiedzy o schorzeniu, jako wykładnika ich powrotu do optymalnego
stanu zdrowia.
Materiał i metoda badawcza. Przebadano 87 pacjentów z miażdżycą tętnic kończyn dolnych (23 kobiet i 64 mężczyzn), hospitalizowanych w Szpitalu Uniwersyteckim im. dra Antoniego Jurasza w Bydgoszczy w Katedrze i Klinice Chirurgii Ogólnej i Naczyń.
Poczucie koherencji ocenione było za pomocą kwestionariusza Antonovsky’ego SOC-29 a pomiar wsparcia społecznego skalą
Kmiecik-Baran.
Wyniki. Badana grupa posiadała dostateczną wiedzę o schorzeniu, natomiast poziom SOC był obniżony.
Wnioski. Konieczna jest psychoedukacja, aby chory nie pozostawał sam z sytuacją trudną, bazę tej edukacji powinno stanowić SOC.
Słowa kluczowe: poczucie koherencji (SOC), poczucie posiadanej wiedzy, przewlekła niewydolność tętnicza kończyn dolnych.
Summary
Introduction. The level of the Sense of Coherence (SOC) is related to health. High SOC level makes people believe in life predictability and order which, in turn, motivates them to be healthy and functional.
Aim. The aim of the study was to investigate the SOC and the level of knowledge about the disease as a determinant of regaining
optimum health.
Material and methods. The study included 87 patients (23 women and 64 men) with lower limb atherosclerosis who were hospitalized
in the General and Vascular Surgery Department and Clinic, Jurasz Hospital, Bydgoszcz. SOC level was assessed using Antonovsky’s
SOC-29 questionnaire and the level of knowledge was estimated using questionnaire constructed by the authors of the study.
Results. The patients included in the study had sufficient knowledge about their disease but the SOC level was lowered.
Conclusions. Psychoeducation based on SOC is necessary in order to support patients in situation which they find difficult to be
dealt with on their own.
Key words: sense of coherence (SOC), level of knowledge, chronic arterial failure in lower limbs.
Wstęp
Niewydolność tętnicza kończyn dolnych jest przewlekłą i postępującą chorobą naczyń, która ma charakter
zapalno-wytwórczy na czynniki uszkadzające ścianę tętnic,
zatem możemy uznać, że choroba rozwija się od wieku
dziecięcego, a dopiero w wieku starszym uwidaczniają się
objawy kliniczne. Przyjmujemy, że różne czynniki wpływające przez określony czas uszkadzają ścianę naczyń, co w
konsekwencji prowadzi do powstania miażdżycy tętnic [1].
Powolny proces chorobowy pozwala pacjentom w miarę
normalnie funkcjonować w rodzinie i społeczeństwie, powoduje jednak określone ograniczenia. Świadomość toczącego się w organizmie procesu chorobowego nie pozostaje
bez wpływu na psychikę chorego. Praca poświęcona jest
psychologicznym aspektom funkcjonowania z chorobą
przewlekłą, jaką jest przewlekła niewydolność tętnicza
kończyn dolnych.
Przedmiotem badań był poziom poczucia koherencji
u pacjentów z przewlekłą niewydolnością tętniczą kończyn dolnych oraz poziom ich wiedzy o chorobie. Poszukiwano związku między poczuciem koherencji a wiedzą, będącą wykładnikiem w powrocie do optymalnego
zdrowia. Poznanie poziomu wiedzy pacjentów pozwala
określić kierunek edukacji. W nowoczesnym pielęgniarstwie dużo mówi się o promocji zdrowia, edukacji zdrowotnej i ogromnej roli pielęgniarki jako edukatora
i opiekuna. Poczucie koherencji to ważny czynnik wpływający na przeżywanie stresu psychologicznego i radzenie sobie w sytuacji trudnej. Z pewnością taką sytuacją
jest choroba przewlekła, może ona wywoływać negatywne emocje. Ta ogólna orientacja życiowa – najogólniej mówiąc – zakłada, że spostrzeganie świata przez
człowieka jest możliwe do ogarnięcia rozumem, można
nim kierować i ma ono sens. Jest ona zróżnicowana
zarówno u osób zdrowych, jak i u tych z problemami
Poczucie koherencji (SOC) a poziom posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaną przewlekłą niewydolnością …
zdrowotnymi, różnice można tłumaczyć specyfiką schorzenia. Czasy współczesne charakteryzuje z jednej strony ogromny rozwój we wszystkich dziedzinach życia,
z drugiej strony – wzrost schorzeń cywilizacyjnych
i przewlekłych. Pomimo ogromnego postępu w działaniach
medycznych sfera psychiczna funkcjonowania chorego jest
często pomijana. Wiedza teoretyczna oraz wyniki uzyskanych badań pozwolą lepiej zrozumieć potrzeby hospitalizowanego pacjenta, pozwolą włączyć go w skład zespołu
terapeutycznego i odpowiednio ukierunkować edukację.
Materiał i metoda badawcza
Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji
szerszego projektu analizy jakości życia osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności tętnic kończyn dolnych. Badania przeprowadzono w okresie od grudnia
2007 do listopada 2008 roku w grupie 87 osób z miażdżycą tętnic kończyn dolnych (23 kobiet i 64 mężczyzn),
hospitalizowanych w Szpitalu Uniwersyteckim im. dra
Antoniego Jurasza w Bydgoszczy w Katedrze i Klinice
Chirurgii Ogólnej i Naczyń, za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/717/2007). Kryteria doboru grupy badawczej
zostały określone po przeprowadzonych wcześniej badaniach lekarskich, po których zdiagnozowano drugi stopień przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych według skali Fontaine`a (chromanie przestankowe), płeć
(mężczyźni, kobiety) oraz brak choroby psychicznej.
Dlatego taka grupa, ponieważ można poprzez ukierunkowaną edukację (zmiana stylu życia) na tym etapie
choroby spowolnić, a nawet zahamować proces choroby.
W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) autorstwa Aarona Antonovsky`ego, który służy do pomiaru
indywidualnego poczucia koherencji. Kwestionariusz
Orientacji Życiowej składa się z 29 pytań, gdzie badany
ocenia każde pytanie w siedmio-punktowej skali. Skala
SOC odpowiada trzem trzonom poczucia koherencji:
• zrozumiałości (comprehensibility)
• zaradności (manageability)
• sensowności (meaningfulness).
205
Ponadto zastosowano ankietę konstrukcji własnej, odnoszącą się do różnych aspektów życia. Ankieta składała
się z dwóch części: pierwsza zawierała dane demograficzne, druga – pytania ukierunkowane na problemy zdrowotne,
ocenę wiedzy o chorobie, objawy choroby, leczenie, badanie, styl życia oraz ogólny stan zdrowia.
W opisie zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnią arytmetyczną, minimum, maksimum i odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Dokonano szacowania różnic na podstawie analizy wariancji
testu F Fishera. Za istotne statystycznie przyjęto wartości
spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano za
pomocą pakietu statystycznego STATISTICA 6.0.
Wyniki
Analiza danych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła 62 lata (mężczyźni – 59 a kobiety – 64
lata), większość miała wykształcenie średnie (48%) i zawodowe (32%), pozostawała w związkach małżeńskich
(74%), posiadała potomstwo (92%) i mieszkała w mieście (77%). Badani w większości to osoby nieaktywne
zawodowo. Z pracy zawodowej utrzymywało się (24%),
równoliczne były grupy osób będących na rencie i emeryturze (37%). Większość pacjentów pozostawała pod
stałą opieką specjalistyczną.
W przeprowadzonych badaniach zastosowano podstawowe zmienne SOC globalnego, którego zmienną
niezależną szacujemy przy użyciu Kwestionariusza Orientacji Życiowej – Aarona Antonovsky’ego. Odpowiada on
trzem trzonom poczucia koherencji: zrozumiałości, zaradności, sensowności. Wynik uzyskany jest wskaźnikiem zmiennej niezależnej. Z badań wynika, że poziom
poczucia koherencji różnicuje pacjentów w zakresie
składowych zrozumiałości i zaradności (tabela 1.). Dwóch
składowych nie różniło, w zakresie globalnego poczucia
koherencji (średnia równa 114) i sensowności (średnia
równa 30.35).
Oceniając stopień poziomu wiedzy pacjentów z przewlekłą niewydolnością tętnic kończyn dolnych analizie
poddano pytania ankietowe dotyczące znajomości przyczyn powstawania choroby. Prawie cała grupa badanych
Tab. 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych
Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components
Składowe SOC
SOC components
N ważnych
N important
Średnia
Mean
Minimum
Minimum
Maksimum
Maximum
Odchylenie
Standard.
Standard
aberration
Zrozumiałość
Comprehensibility
87
44.08
23
72
9.48
Zaradność
Manageability
87
39.57
22
53
5.92
Sensowność
Meaningfulness
87
30.35
19
45
4.33
SOC globalne
Global SOC
87
114.01
71
153
13.57
206
Krystyna Kurowska, Alicja Gawron
zna wpływ aktywności fizycznej na poprawę zdrowia
oraz metody leczenia. Niepokojące jest, iż większość
z nich jako źródło wiedzy podaje lekarza, a mała część
pielęgniarkę.
Analizując zmienne socjodemograficzne wykazano,
że osoby zamieszkujące z rodziną lub w placówkach
(a nie samotne), wykazały się wyższym poziomem poczucia koherencji. Wiek i zatrudnienie wpływało w istotny sposób na jedną ze składowych SOC, tj. zrozumiałość. Wyższy poziom wykazywały osoby pozostające na
rencie lub emeryturze oraz osoby starsze. Wykształcenie
niższe określało wyższy poziom zaradności i sensowności – badania wykazały odwrotność tezy twórcy salutogenzeny (Antonovsk’ego), która zakłada, że poczucie
koherencji wzrasta wraz z wykształceniem [2]. Osoby
wskazujące niską sytuację materialną posiadały wyższy
poziom sensowności.
Rozpatrując wpływ zachowań zdrowotnych zauważamy, że wysoki poziom poczucia koherencji posiadali
pacjenci, którzy nie palili lub okres palenia był krótki,
stosowali diety, prowadzili aktywny styl życia. Wyższy
poziom zaradności wykazały osoby, które nie znały
przyczyn choroby a znały wpływ aktywnego stylu życia
oraz stosowali diety mające poprawić stan zdrowia.
Wysoki poziom sensowności mieli ankietowani, którzy
nie stosują żadnej diety. Na podstawie powyższych wyników dotyczących objawów choroby można stwierdzić,
że osoby z prawidłowym poziomem cholesterolu wykazywały się wyższym poziomem poczucia koherencji,
sensowności i zaradności. Osoby, które wskazały współistniejące choroby, tj. cukrzycę, nadciśnienie tętnicze
oraz oceniły ogólny stan zdrowia pozytywnie, mają
jednocześnie wyższy poziom zrozumiałości.
Oceniając zmienne pośredniczące, wpływające na
związek poczucia koherencji w trzech składowych można stwierdzić, że poziom zrozumiałości był wyższy,
kiedy ankietowani wskazali aktywny styl życia, występowanie choroby współistniejącej, jak nadciśnienie tętnicze oraz stosowanie leczenia farmakologicznego. Po
analizie danych widzimy, że zaradność była wyższa
u badanych, którzy stosowali zalecone diety, aktywnie
spędzali wolny czas, u których występowała cukrzyca
oraz u osób wyróżniających się lepszym stanem zdrowia.
Bardzo istotne okazało się to, że na wyższy poziom
sensowności miały wpływ odległości, jakie może pacjent
przejść bez bólu (chromanie przestankowe), stosowanie
wszystkich form aktywności, stosowanie leczenia skojarzonego oraz wskazanie źródła wiedzy, którym jest pielęgniarka. Stąd wniosek, że pielęgniarki są znaczące
w procesie leczenia i wpływa to częściowo na poziom
sensowności. SOC globalny okazał się wyższy, kiedy
pacjenci wskazali, że stosują odpowiednie diety, aktywność fizyczną, znają leczenie skojarzone oraz prowadzą
kontrolę poziomu cholesterolu.
Dyskusja
Przeprowadzono badania u 87 chorych z przewlekłą
niewydolnością tętniczą kończyn dolnych, w różnym
stopniu nasilenia się choroby. Porównano najważniejsze
czynniki ryzyka występowania choroby, zmienne socjodemograficzne, zachowania zdrowotne oraz objawy choroby. Celem pracy była ocena poziomu poczucia koherencji oraz poczucia posiadanej wiedzy o chorobie u osób
z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności tętniczej kończyn dolnych, jako wykładnika w powrocie ich do optymalnego stanu zdrowia.
Z badań wynika, iż globalne poczucie koherencji
u badanych pacjentów było obniżone – ze średnią wartością 114, poniżej danych normatywnych prezentowanych
przez twórcę teorii (133-160) [3], natomiast sami badani
nie różnili się nim znacznie. Przeprowadzone analizy
wykazały istotne różnice w zakresie składowych zrozumiałości i zaradności, najmniejsze różnicowanie ankietowanych było w zakresie globalnego poczucia koherencji i sensowności. We wcześniejszych badaniach [4]
analizie poddaliśmy poziom poczucia koherencji w dwóch
grupach: u chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych
oraz dobranej homogenicznie grupie osób zdrowych.
Uzyskane dane wskazywały jednoznacznie, iż poziom
poczucia koherencji u osób chorych był obniżony
114,34; natomiast w kontrolnej grupie zdrowych – na
poziomie 124,85. W zakresie składowych SOC również
wystąpiły różnice: większe na poziomie zrozumiałości
i sensowności, mniejsze w przypadku poczucia zaradności. Potwierdzenie obniżenia globalnego poczucia koherencji oraz różnic w jej poziomie przedstawia Mrozik
i in. [5]. Badaniom poddano trzy grupy osób: pacjentów
z zaburzeniami nerwicowymi, depresją oraz kontrolną
grupę zdrowych. Poziom poczucia koherencji był różny,
najsilniejszy w grupie zdrowych, w grupie chorych z ner
wicą na poziomie 108,62; najniższy natomiast wśród
ankietowanych z depresją 99,33. Różnice wykazała
analiza składowych SOC, niski wynik poczucia sensowności wystąpił w grupie badanych z depresją, co wiąże
się z charakterem tej choroby. Poziom poczucia koherencji w niewielkim stopniu zależy od rodzaju choroby,
chociaż takie tendencje się obserwuje, w większym
stopniu wpływają na nie takie zmienne, jak płeć, warunki mieszkaniowe, kontakty społeczne, funkcje i role
społeczne. Z przeprowadzonych badań wynika, że istotnie różniącą poziom poczucia koherencji są ankietowani,
którzy wskazali zamieszkiwanie z rodziną, lecz nie samotnie, natomiast wśród zmiennych związanych z chorobą wpływających na podwyższenie SOC istotne były
sposoby leczenia, aktywność fizyczna. Na obniżenie
globalnego SOC wpływały wskazane przez badanych
przyczyny choroby (np. alkohol, palenie papierosów)
i nieznajomość profilaktyki (np. przeciwcholesterolowej). Przykładem wpływu zmiennych pośredniczących
było badanie Kossakowskiej [6] przeprowadzone wśród
pacjentów z SM i kontrolnej grupie zdrowych osób,
celem którego był pomiar SOC i jej składowych oraz
porównanie ich z grupą kontrolną. W celu kontroli dodatkowych zmiennych u pacjentów porównywano płeć,
czas chorowania, aktywność fizyczną, u zdrowych płeć,
wiek i wykształcenie. Z badań wynika, że nie ma istot-
Poczucie koherencji (SOC) a poziom posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaną przewlekłą niewydolnością …
nych różnic w ogólnym poziomie koherencji u chorych
i u zdrowych, jednak kobiety chore miały wyższe poczucie zrozumiałości od chorych mężczyzn, a nawet od
zdrowych kobiet. Poczucie sensowności u chorych
i zdrowych nie różniło się. Stopień samodzielności oraz
czas trwania choroby nie był czynnikiem różnicującym,
natomiast aktywność zawodowa, społeczna lub rodzinna
wpływała na poczucie sensowności. Płeć nie różnicowała poziomu poczucia koherencji u osób zdrowych.
Wpływ innej zmiennej miejsca zamieszkiwania na poczucie koherencji opisuje Izdebski i in. [7], celem przeprowadzonych badań było między innymi określenie
różnicy w poziomie poczucia koherencji i bilansu życiowego pomiędzy osobami starszymi mieszkającymi
w domu pomocy społecznej i w domu rodzinnym. Grupy
były reprezentatywne pod względem wykształcenia
i stanu cywilnego. Z badań wynikało, że mieszkańcy
domów pomocy społecznej nie różnią się pod względem
zrozumiałości i zaradności od osób mieszkających w domach rodzinnych, natomiast występują różnice pod
względem poziomu sensowności, było ono niższe u osób
zamieszkujących domy pomocy społecznej. Przeprowadzone badania zwracają uwagę na temat wiedzy o chorobie, gdzie ponad połowa ankietowanych zdeklarowała
poziom wystarczający, znacząco mniej osób opowiedziało się za niskim poziomem, niewielki odsetek deklarował
jej brak, a tylko jedna osoba potwierdziła stan wysoki.
Zdecydowana większość wskazała, iż źródłem wiedzy
był lekarz, znacznie mniej, bo tylko 23% osób wskazało
pielęgniarkę. Oczywiście posiadanie zasobu wiedzy,
a wykorzystywanie jej i zmiana zachowań w kierunku prozdrowotnym to dwie różne sprawy. Z badań wynika również,
że rola pielęgniarki w edukacji pacjentów była mała.
We wcześniejszych badaniach [4] nie oceniałyśmy
bezpośrednio wiedzy, natomiast analizie poddaliśmy
zachowania zdrowotne pacjentów z miażdżycą w różnych okresach życia badanych, z której wynikało, że
deklarują oni modyfikację zachowań w kierunku prozdrowotnym. Trwanie w stanie choroby spowodowało
zmiany w pożądanym kierunku. Można wysnuć przypuszczenie, że zmiana nastąpiła na skutek zebranych
doświadczeń, informacji, zaleceń, a więc podniesienia
poziomu wiedzy. Uzyskane wyniki stały się podstawą do
skonstruowania programu psychoedukacji chorych. Stan
wiedzy pacjenta jest istotnym czynnikiem terapii szczególnie w chorobach przewlekłych, aby mógł on świadomie i aktywnie uczestniczyć w leczeniu, musi być przekonany o swojej w nim roli. Wiedzę pacjenta badała
Kózka i in.[8], celem pracy było poznanie wiedzy pacjentów z przetoką jelitową jako elementu przygotowania ich do samoopieki. Badania przeprowadzono za
pomocą sondażu diagnostycznego, wśród pacjentów
z wyłonioną co najmniej dwa miesiące wcześniej przetoką jelitową. Pytania dotyczyły pielęgnacji stomii,
ewentualnych powikłań, profilaktyki zaparć. Z przeprowadzonych badań wynikało, że zakres uzyskanych od
pielęgniarki informacji był niewystarczający, wykazano
duże dysproporcje między rekomendowanym modelem
207
pielęgnacji, a tym prezentowanym przez pacjentów.
Zaobserwowano duży deficyt wiedzy, oczywiście na
elementy poznawcze poszczególnych pacjentów wpływały różnorakie czynniki, takie jak: wiek, stan rodzinny,
aktywność zawodowa, długość funkcjonowania ze stomią itd. Poziom wiedzy badali również Rewiuk i in. [9],
celem badania była ocena stanu wiedzy pacjentów
przyjmujących doustne leki przeciwkrzepliwe. Grupę
badawczą stanowili pacjenci z migotaniem przedsionków, hospitalizowani z różnych przyczyn, długotrwale
przyjmujący takie leki. Średnia wieku pacjentów wynosiła 70 lat, wiedzę oceniano za pomocą specjalnie skonstruowanego kwestionariusza, do zmierzenia zastosowano skalę punktową 0–9 punktów. Z przeprowadzonych
badań wynikało, że poziom wiedzy badanej populacji
był niski, średni wynik wynosił 4,19 punktu i wykazywał
ujemną korelację z wiekiem, płeć, wykształcenie i przyczyna hospitalizacji nie wykazywały związku z poziomem prezentowanej wiedzy. W ujęciu salutogenetycznym radzenie sobie z chorobą przewlekłą nastawione
jest na odzyskanie zdrowia lub powrotu do optymalnego
stanu. Tylko nieliczna część pacjentów traktuje chorobę
jako wyzwanie, dostrzega swoją niezwykle znaczącą w
nim rolę, jest odpowiednio zmotywowana i odpowiedzialna. Konieczna jest psychoedukacja, aby człowiek
nie pozostawał sam z sytuacją trudną, bazę tej edukacji
powinno stanowić poczucie koherencji.
Wnioski
1. Badana grupa posiadała dostateczną wiedzę o schorzeniu, poziom poczucia koherencji był obniżony (średnia
114 punktów).
2. Zmienne pośredniczące wpływające na związek
poziomu poczucia koherencji są na poziomie wyższym
tylko wtedy, kiedy ankietowani stosują odpowiednie
diety, prowadzą aktywny tryb życia, znają leczenie skojarzone oraz prowadzą profilaktykę cholesterolową jako
miernika w utrzymaniu przez nich optymalnego dla nich
stanu zdrowia.
3. Posiadanie wiedzy o chorobie wpływa na poprawę
stanu zdrowia poprzez wdrażanie terapii, kreowanie
własnego zdrowia, co decyduje o poziomie i możliwościach w rozwiązywaniu problemów pacjentów z chorobą przewlekłą. Psychoedukacja jest konieczna, aby
człowiek nie pozostawał sam z sytuacją trudną, jaką jest
choroba przewlekła, bazę tej edukacji powinno stanowić
poczucie koherencji.
4. Istniejący związek pomiędzy poziomem poczucia
koherencji a poziomem poczucia posiadanej wiedzy o chorobie jest zależny, ponieważ wyniki przedstawiają wiele
wspólnych cech dla utrzymania i kreowania własnego
zdrowia. Wymaga to posiadania wysokich zasobów i pozytywnego myślenia. Podejmowanie zachowań prozdrowotnych, rozwijanie kompetencji poprzez wiedzę,
umiejętności, motywację oraz dbanie o zdrowie to cele
promocji zdrowia i edukacji chorych.
208
Krystyna Kurowska, Alicja Gawron
Piśmiennictwo
1. Wytyczne TransAtlantic Inter-Society Consensus (TASC)
Chromanie przestankowe – cz. II. Medycyna Praktyczna,
2002, 2, 66-114.
2. Antonovsky A.: Poczucie koherencji jako determinanta
zdrowia. Psychologia zdrowia. W: Heszen Niejodek I., Sęk
H., (red.), Warszawa 1997, 214.
3. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia: Jak radzić
sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa 2005, 35.
4. Kurowska K., Wrońska I.: Poczucie koherencji a zachowania
zdrowotne u chorych z miażdżycą tętnic kończyn dolnych.
Pielęgniarstwo 2000, 2005, 1, 9, 31-35.
5. Mroziak B., Czabała J.Cz., Wójtowicz S.: Poczucie koherencji a zaburzenia psychiczne. Psych. Pol., 1997, 31(3),
257-268.
6. Kossowska M., Basińska M.: Poczucie koherencji u chorych
na stwardnienie rozsiane. Post. Psych. Neurol., 2000, 9(1),
55-61.
7. Izdebski P., Polak A.: Bilans życia i poczucie koherencji osób
starszych w zależności od ich aktualnej sytuacji życiowej.
Gerontol. Pol., 2006, 13(3), 188-194.
8. Kózka. M., Bazaliński D., Cipora. E.: Wiedza pacjenta
z przetoką jelitową elementem przygotowania do samoopieki. Zdr. Publ., 2006, 4, 591-595.
9. Rewiuk K., Bednarz S., Faryan P., Grodzicki T.: Poziom
wiedzy dotyczącej profilaktyki przeciwzakrzepowej wśród
pacjentów z migotaniem przedsionków. Gdańsk, Via Medica
2007, 2(4), 148-154.
Adres do korespondencji:
Krystyna Kurowska – dr n. med.; adiunkt
Katedra i Zakład
Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy,
UMK Toruń
85-801 Bydgoszcz, ul Techników 3, tel. 052/585-21-94
mail: [email protected]