Article Full Text PDF

ASI(, 7995, nr 2, strony 37-52
Copyright by ASK, ISSN 1234-9224
Aleksandra Dukaczewska*
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ
DANYCH UZYSKIWANYCH W BADANIACH
KWESTIONARIUSZOWYCH
Tekst poświęcony Jest efektowi ankieterskiemu w badaniach
surveyowych. Podjęto w nim próbę oszacowania rozmiarów
tego zjawiska w oparciu o dane pochodzqce z trzeciej edycji
Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego oraz informacje o wybranych cechach ankieterów realizujqcych wywiady. Uwzględniono następujqce charakterystyki ankieterów:
płeć, wiek, stan cywilny, poziom i profil wykształcenia, zawód,
dochody i staż ankieterski. Prezentowane wyniki analiz pokazujq, że związek pojedynczych, branych z osobna cech ankieterów z odnotowywanymi przez nich odpowiedziami respondentów Jest niewielki, natomiast .globalny" efekt ankieterski, rozumiany Jako odsetek wariancji wyjaśnianej przez
cechy ankieterów w sumie wyjaśnionej wariancji Jest bardzo
duży i wynosi 11-27% dla pytań o fakty, 39-63% dla pytań
o opinie. Za częściq tego wyniku - Jak zauważa autorka - kryjq
się zapewne zależności pozorne, związane z tymi elementami
sytuacji wywiadu, których nie uwzględniono w analizach.
WPROWADZENIE
Lawinowo wzrastająca w ostatnich latach liczba badań kwestionariuszowych
powoduje, że kwestia ich rzetelności przestała być problemem leżącym w polu
zainteresowania li tylko specjalistów. Wiarygodność sondaży jest sprawą kluczową
nie tylko dla badaczy życia społecznego, ale również dla instytucji zlecających realizację takich badań, polityków czy - mówiąc najogólniej - tych wszystkich, którzy
poprzez mass media stykają się z wynikami surveyów.
Za cechę charakterystyczną wywiadu kwestionariuszowego jako techniki badawczej trzeba uznać udział ankietera na etapie uzyskiwania informacji. Bez względu na
to, jak zostały zoperacjonalizowane problemy badawcze i na ile trafnie znajdują one
odzwierciedlenie w pytaniach kwestionariusza, należy pamiętać, że dane uzyskane
na podstawie badań kwestionariuszowych są efektem wywiadu, a więc sytuacji,
której immanentną cechą jest interakcja między ankieterem a respondentem.
Odpowiedź respondenta to nie tylko wynik $tymulacji poprzez pytanie zawarte w ankiecie, ale również efekt społecznego kontekstu, w jakim zostało ono zadane.
* Uwagi do autorki lub prośby o nadbitki prosimy kierować do: Aleksandra Dukaczewska,
Instytut Filozofii i Socjologii PAN, 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72, tel. 26 96 17, E-mail:
RTFIS@PLEARN.
38
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
Sudman i Bradburn (1974) wyróżniają trzy źródła zniekształceń danych surveyowych (response effects): (1) specyfikę zadania, jakie postawiono respondentowi
(formę i treść pytania, sposób w jaki je zadano), (2) cechy respondenta oraz (3)
osobę ankietera. Ja skoncentruję się na trzeciej z wyróżnionych sfer, a więc osobie
ankietera, który będąc pośrednikiem między badaczem a respondentem staje się
również potencjalnym źródłem zniekształceń procesu badawczego, zdaniem niektórych metodologów - jego „najsłabszym ogniwem" (Noelle 1976). Błędy w materiale empirycznym uzyskiwanym przez ankieterów są w zasadzie nieodwracalne
- mogą być później korygowane jedynie w minimalnym stopniu.
Już pierwsze analizy, których przedmiotem był związek cech ankietera z uzyskiwanymi przez niego odpowiedziami na pytania kwestionariusza pokazały, że nie
jest obojętne, kto te pytania zadaje (por. np. Hyman 1955, Moser 1968). Dotyczy to
m.in. pytań odnoszących się do szeroko rozumianej sfery intymnej, kiedy to szczególnego znaczenia nabiera płeć ankietera.
Nawet najlepsze szkolenie ankieterów nie może wyeliminować wszystkich różnic
w ich zachowaniach. Zresztą jak wielokrotnie wykazywano, na reakcje respondenta wpływa nie tylko zachowanie ankietera, a więc jego sposób bycia, zadawania
pytań czy reakcja na udzielane przez respondenta odpowiedzi. Zjawisko uzyskiwania przez ankieterów różnych odpowiedzi ma szersze podłoże i wiąże się z wieloma
cechami nie podlegającymi korekcie zewnętrznej, takimi jak np. wiek, płeć czy kolor skóry. W czasie wywiadu wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch stron rozpoczyna się już w momencie pierwszego kontaktu i trwa aż do jego końca.
Powyższe uwagi odnoszące się do pewnych aspektów roli ankietera w procesie
zbierania informacji nie są niczym nowym. Od lat wiadomo, że osoba ankietera
wpływa na materiał zebrany za pomocą wywiadów kwestionariuszowych. Literatura poświęcona tej problematyce, a ściślej - zjawis~u zwanemu „efektem ankieterskim" - liczona jest już nie w setkach, a w tysiącach publikacji. W Polsce badania nad ankieterami prowadzone są od lat sześćdziesiątych (por. np. Jastrząb 1966,
Lisowski 1966, Sitek 1975, Zurn 1972; 1976, Lutyńska 1975/76; 1978; 1993, Borucki 1978,
Kistelski 1985). Ich rezultaty, szczególnie w kwestii związku cech ankieterów z otrzymywanymi przez nich informacjami, dalekie są od jednoznaczności. Te same cechy, w których niektórzy autorzy dopatrywali się przyczyn odkształceń (tendencyjności) zanotowanych informacji, w innych badaniach okazywały się nieistotne, albo modelowały odpowiedzi w bardzo ograniczonym zakresie. Jednoznacznych
prawidłowości nie udało się ustalić nawet w odniesieniu do pytań najbardziej podatnych na wpływ ankietera. Po okresie mniejszego zainteresowania badaczy tymi
zagadnieniami z kilku ważnych - jak mi się wydaje - powodów warto ponownie
podjąć próbę zbadania związku cech ankietera z odpowiedziami udzielanymi
przez respondentów.
Po pierwsze dlatego, że jak można przypuszczać, dokonane przed laty w ustalenia uległy w dużym stopniu dezaktualizacji ze względu na zmianę sytuacji społe­
czno-politycznej w Polsce.
Po drugie, w tej zmienionej sytuacji należałoby bardziej precyzyjnie określić siłę
i charakter tej zależności, oddzielając zwłaszcza wpływ cech ankietera od innych
potencjalnych uwarunkowań. Zastosowany przeze mnie schemat analizy pozwala
stwierdzić, na ile uwzględnienie w analizach cech ankieterów modyfikuje wyniki,
a więc - czy formułując wnioski warto te cechy uwzględniać.
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ DANYCH (. . .)
39
Po trzecie wreszcie, przedstawione w tym artykule ustalenia traktować można
jako przyczynek do dyskusji nad „modelem" ankietera w badaniach społecznych
w Polsce. I w literaturze zachodniej, i w polskiej, istnieją różne opinie na temat tego, jakimi cechami powinien odznaczać się „dobry ankieter" (por. np. Parten 1950,
Warwick 1975, Kistelski 1985). Zależy tom.in. od rodzaju badań, bowiem wymagania stawiane w przedsięwzięciach o charakterze akademickim różnią się od tych,
które są właściwe sondażom opinii, badaniom marketingowym czy przedwyborczym. Przy uwzględnieniu tych zastrzeżeń, wnioski dotyczące związku cech ankieterów z uzyskiwanymi przez nich informacjami mogą stać się użyteczne w formuło­
waniu wymagań i oczekiwań badaczy pod adresem ankieterów.
EFEKT ANKIETERSKI
Operacyjna definicja efektu ankieterskiego, która stanowić będzie punkt odniesienia moich analiz nawiązuje do pojęcia wariancji odpowiedzi respondentów „ wyjaśnionej" (w statystycznym sensie) przez cechy ankieterów. Zgodnie z tym szeroko
rozpowszechnionym ujęciem, efektem ankieterskim jest ta część zróżnicowania odpowiedzi respondentów, którą można przypisać ankieterom (zob. Hansen 1961; Kish
1962; O'Muircheartaigh 1977; Groves i Magilavy 1980; Tucker 1983).
Powołujac się na Mosera i Kołtona (1973), wyróżnić można trzy główne źródła
efektu ankieterskiego: (1) cechy ankieterów (takie jak płeć, wiek czy wykształce­
nie), (2) ich opinie oraz (3) oczekiwania co do poglądów respondentów (na podstawie wiedzy o ich wieku, zawodzie, warunkach materialnych etc.).
Przedstawione przeze mnie analizy koncentrują się przede wszystkim na pierwszym z wymienionych wyżej punktów i w pewnym zakresie obejmują zjawiska uwzględnione w punkcie drugim.
Przy badaniu efeku ankieterskiego należy podjąć dwie podstawowe decyzje:
po pierwsze, jakie cechy ankieterów mają być uwzględniane, po drugie, na jakich
pytaniach będzie się testować występowanie „efektu". Mimo bogatej literatury poświęconej tym zagadnieniom wybór nie jest łatwy.
Istnieje wiele cech ankieterów, które - jak się powszechnie przyjmuje - mogą
powodować tendencyjność odpowiedzi na pytania zadawane w trakcie wywiadu. Najwięcej chyba uwagi poświęcono dotychczas w literaturze metodologicznej
konsekwencjom, jakie niesie dla zbieranego materiału rasa ankietera. Zależność
między kolorem skóry osoby przeprowadzającej wywiad a odpowiedziami udzielanymi przez respondenta odnotowywano najczęściej w przypadku pytań bezpośrednio związanych z rasą, ale również w innych, dotyczących np. deklarowanych
preferencji wyborczych (por. np. Finkel 1991; Anderson i in. 1988).
Inne, często uwzględniane w badaniach nad efektem ankieterskim cechy, to
np. społeczno-ekonomiczny status ankietera, jego płeć, wiek, kompetencje ankieterskie (ich poziom mierzono na wiele sposobów), wykształcenie oraz zawód.
Jednak u źródeł efektu ankieterskiego nie leżą tylko cechy ankieterów. Jak wielokrotnie wykazywano, na to zjawisko należy patrzeć nie tylko poprzez cechy ankietera,
ale również respondenta. ,, Efekt" traktować można jako wynik interakcji po miedzy ankieterem, respondentem i rodzajem zadawanych pytań (por. np. Schuman i Converse 1971). Co do tych ostatnich, to stwierdza się na ogół, że cechy ankieterów silniej
różnicują odpowiedzi respondentów na pytania o opinie niż o fakty (por. np. O'Muir-
40
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
cheartaigh 1976). Szczególnie podatne na oddziaływanie ankietera okazują się być
pytania dotyczące spraw kontrowersyjnych i drażliwych (por. Tucker 1983).
DANE
Do identyfikacji efektu ankieterskiego w badaniach surveyowych potrzebne są
dwa rodzaje danych: (l) odpowiedzi respondentów na pytania zadawane przez
ankieterów podczas wywiadów oraz (2) informacje o cechach ankieterów.
Dane z wywiadów, które tu wykorzystuję, pochodzą z trzeciej edycji Polskiego
Generalnego Sondażu Społecznego (PGSS) zrealizowanej w 1994 roku. PGSS jest
ogólnopolskim badaniem prowadzonym na reprezentatywnej, adresowej próbie
dorosłej ludności Polski (w 1994 roku wywiadu udzieliło 1609 osób), obejmującym
swym zakresem podstawowe obszary rzeczywistości społecznej, zarówno w wymiarze obiektywnym,jak i świadomościowym (por. ,,Aneks"). Jest ono realizowane
(z wyjątkiem pierwszej edycji) przez Ośrodek Realizacji Badań Socjologicznych
(ORBS) Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.
Pytania. które poddałam analizie pod kątem efektu ankieterskiego, można podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierwszą. stanowią pytania faktualne, które jak wspomniałam wyżej - są na ogół uważane za stosunkowo mało podatne na
zniekształcenia spowodowane osobą ankietera. Druga grupa, to pytania zmierzajace do poznania poglądów respondentów. Dokonując wyboru tych pytań do
analiz kierowałam się ważnością poruszanych w nich problemów. Starałam się tak
dobrać pytania. aby dotyczyły kwestii budzących kontrowersje społeczne, szeroko
nagłaśnianych przez środki masowego przekazu w ostatnich latach.
Dane o ankieterach pochodzą z dwóch źródeł.
(l) Z odpowiedzi ankieterów ORBS realizujących PGSS w 1994 roku na pytania
takiej samej ankiety, za pomocą której przeprowadzali wywiady z respondentami.
Przed przystąpieniem do badań w terenie każdy z ankieterów (w ramach programu metodologicznego) przeprowadził wywiad „sam ze sobą". Dostarczył on informacji o cechach metryczkowych ankieterów, a także o ich poglądach w kwestiach, o które pytali później swoich rozmówców 1;
(2) Z ankiety pocztowej rozesłanej do wszystkich ankieterów sieci ORBS w końcu
1993 roku. Ze względu na dużą fluktuację sieci. dane z tej ankiety (na którą ogółem
odpowiedziało 295 ankieterów ORBS) obejmują około 80% grupy przeprowadzającej wywiady PGSS w 1994 roku.
W oparciu o oba rodzaje materiałów zebrano dane o płci ankieterów. ich wieku, stanie cywilnym, zawodzie, poziomie i profilu wykształcenia, stażu ankieterskim
i dochodzie na osobę w rodzinie.
Ogółem, wywiady trzeciej edycji PGSS realizowało 178 ankieterów ORBS. Każdy
z nich posiadał swój numer identyfikacyjny, który figurował w kwestionariuszu realizowanego przezeń wywiadu, co stanowiło podstawę identyfikacji. Rozkład wybranych cech społeczno-demograficznych ankieterów jest następujący. Wśród 175
osób, od których uzyskałam dane, kobiet było 79, a mężczyzn 96. Jeśli chodzi o po1
Badanie przeprowadzono w ramach grantu metodologicznego pt. ,,Ankieter jako źródło
badawczym" kierowanego przez Pawia B. Sztabińskiego, któremu
danych.
zniekształceń w procesie
dziękuję za udostępnienie
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ DANYCH (. . .)
41
ziom wykształcenia ankieterów, z wykształceniem średnim ogólnokształcącym było 8 osób, ze średnim zawodowym - 12, pomaturalnym - l O, niepełnym wyższym 46, a wyższym - 99. W związku małżeńskim pozostawało 95 ankieterów, 63 osoby to
panny i kawalerowie, 17 - wdowcy i rozwodnicy. Średnia wieku wynosiła 36 lat.
Z dwóch osobnych zbiorów - jednego, zawierającego materiał pochodzący
z wywiadów, i drugiego - z informacjami o cechach ankieterów - stworzono jeden, który stał się podstawą analizy. W zbiorze tym cechy cechy ankieterów zostały niejako „przypisane" do wywiadów i, co za tym idzie, potraktowane jako atrybuty respondentów.
REZULTATY BADAŃ
Ogólny obraz cech
oddziałujących
na odpowiedzi respondentów
Charakterystykę tej części response effect, za którą „odpowiedzialny" jest ankieter, rozpocznę od przedstawienia zależności podstawowych - między poszczególnymi cechami ankieterów a odpowiedziami udzielanymi przez respondentów. Jest
to pierwszy krok do ustalenia, które cechy ankieterów i w jaki sposób wpływają na
zachowanie respondentów, a mówiąc ściślej - te elementy zachowania, które pozostawiają swój ślad w kwestionariuszu wywiadu.
Zacznę od związku cech ankietera z odpowiedziami na pytania, w których oczekuje się od respondenta wyrażenia swojej opinii w kwestiach budzących kontrowersje społeczne, stanowiących przedmiot publicznych sporów i dyskusji. Takie pytania
reprezentowane są przez blok identyfikujący stosunek do legalnej aborcji w różnych
sytuacjach: jeśli „istnieje duże prawdopodobieństwo, że dziecko urodzi się z poważ­
nymi wadami", ,,kobieta jest mężatką i nie chce mieć więcej dzieci", ,,ciąża poważ­
nie zagraża zdrowiu kobiety", ,,rodzina ma bardzo niskie dochody i nie może sobie
pozwolić na więcej dzieci", ,,ciąża była wynikiem gwałtu", ,,kobieta nie jest mężatką
i nie chce, wyjść za mężczyznę, z którym zaszła w ciążę" lub „jeśli kobieta tak chce
niezależnie od tego, jakie ma ku temu powody". Można przypuszczać, że odpowiedzi na te pytania są podatne na oddziaływanie ankietera (zarówno uświadomione,
jak i nieuświadomione). Problem dopuszczalności aborcji wprawdzie doczekał się
w ostatnich latach prawnego rozstrzygnięcia, ale spory wokół niego nie ustały. Jest
to jedna ze spraw dzielących opinię publiczną. Często ludzie pytani o tego typu kontrowersyjne problemy poczuwają się do tego, żeby się do nich ustosunkować, nawet
jeśli nie zawsze są przekonani do określonego stanowiska. ,,Bombardowani" przez
mass media argumentami na rzecz przeciwstawnych stanowisk mogą uznawać
akceptację legalnej aborcji za bardziej lub mniej właściwą (pożądaną), mówiąc
inaczej - zajęcie określonego stanowiska w tej sprawie może wydawać się z różnych
względów bardziej „na miejscu" od postawy przeciwnej. Jest więc wysoce prawdopodobne, że szczególnie osoby nie posiadające jasno określonego stanowiska w tej
sprawie będą orientować się w swoich odpowiedziach na osobę ankietera.
Ze względu na specyfikę poruszanych w omawianym bloku pytań problemów
uzasadnione było przypuszczenie, że istnieje związek między płcią ankietera a odpowiedziami respondentów. Dotychczasowe badania poświęcone efektowi spowodowanemu płcią ankietera nie przyniosły jednoznacznych rozstrzygnięć. W niektórych wykazywano, że taki związek istnieje (por. np. Graves i Fultz 1985), w in-
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
42
nych efektu płci ankietera nie stwierdzono (por. np. Johnson i Delamater 1976).
Nie wdając się w szczegółowe rozważania, nie popełnię chyba błędu stwierdzając, że respondenci ankietowani przez mężczyzn częściej wyrażaj bardziej tradycyjne poglądy, niż ci, którym pytania zadaje kobieta (por. np. Kane i McCaulay
1993). Spodziewałam się więc, że w przypadku pytań o aborcję stan cywilny oraz
wiek ankietera mogą okazać się silnymi determinantami wyrażanych opinii. Otrzymane na podstawie analiz wyniki okazały się w pewnym stopniu zaskakujące.
Związek
Tabela 1.
cech ankietera z deklarowaną przez respondentów aprobatą dla legalnej
aborcji. Wielkości współczynników korelacji i stosunków korelacyjnych
Cechy ankieterów
Wady dziecka
Mężatka
więcej
nie chce
dzieci
zdrowiu kobiety
Bardzo niskie
dochody
w rodzime
Ciąża zagraża
Płeć
0,06
0,07
0,10
0,07
Wiek
0,04
0,05
0,05
0,04
Stan cywilny
0,03
0,06
0,06
0,05
Zawód
0,09
0,08
0,06
0,08
Poziom
0,10
0,10
0,08
0,12
Profil
0,10
0,10
0,09
O, 11
-0,06
-0,01
-0,07
0,00
-0,03
0,01
-0,04
-0,05
wykształcenia
wykształcenia
Staż
ankieterski
Dochód na osobę
w rodzinie
Cechy ankieterów
Ciąża wynikiem
gwałtu
Panna nie chce
Kobieta tak chce
Globalnk
ws kaźni
aprobaty8
małżeństwa
Płeć
0,08
0,04
0,01
0,02
Wiek
0,09
0,06
0,05
0,06
Stan cywilny
0,06
0,07
0,06
0,02
Zawód
0,10
0,10
0,08
0,04
Poziom
0,09
0,14
O, 11
0,13
O, 11
0,06
0,12
0,09
-0,05
0,02
0,01
0,02
0,01
0,00
-0,02
0,06
wykształcenia
Profil
wykształcenia
Staż
ankieterski
Dochód na osobę
w rodzinie
0 „Globalny wskaźnik aprobaty" jest syntetycznym wskaźnikiem uzyskanym z analizy czynnikowej 4 pytań dotyczących aborcji, gdy: (1) mężatka nie chce więcej dzieci, (2) rodzina ma
bardzo niskie dochody, (3) panna nie chce małżeństwa, (4) kobieta tak chce.
Prezentowane w tabeli wielkości nasuwają generalny wniosek: związek poszczególnych cech ankietera z daklarowaną przez respondentów aprobatą dla legalnej
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ DANYCH (. . .)
43
aborcji nie jest duży. Wielkości odnotowane dla poszczególnych atrybutów są do
siebie zbliżone. Okazuje się, że, wbrew przewidywaniom, płeć ankietera, jako czynnik „modelujący" odpowiedzi znajduje się na drugim planie. Konsekwentnie najsilniejszy związek z deklarowanym przez respondentów stosunkiem do aborcji zaobserwowano w przypadku poziomu, a także profilu wykształcenia. Jest to o tyle zrozumiałe, że delikatna materia, której dotyczą analizowane pytania - seksualna
sfera aktywności człowieka, normy moralne, granice ludzkiej odpowiedzialności sprzyjają wejściu przez ankietera w rolę odbiegającą od standardowej sytuacji wywiadu. Niektóre kierunki studiów czy pewne profesje, albo też to, czy pozostaje się
w stanie małżeńskim czy wolnym, mogą być z tego punktu widzenia czynnikiem
różnicującym. Inne cechy ankietera, takie jak np. dochód na osobę w rodzinie,
zdają się zyskiwać na znaczeniu tylko w przypadku niektórych pytań.
Podany w tabeli 2 przykład jest ilustracją zależności między dochodami ankietera a aprobatą wyrażaną przez respondentów dla aborcji w sytuacji zagrożenia
stanu zdrowia kobiety. Ankieterów podzielono ze względu na dochód na osobę
w rodzinie na trzy grupy - do pierwszej zaliczono ankieterów o najniższych dochodach, do drugiej - średnich, trzeciej - najwyższych. Niższe wartości średniej świad­
czą o większej tolerancji dla legalnej aborcji w sytuacji zagrożenia zdrowia kobiety
(odpowiedź „nie wiem" umieszczono w środku skali), wyższe - o większej dezaprobacie tego zjawiska.
Dochody ankieterów a
stopień
Tabela 2
aprobaty legalnej aborcji w sytuacji zagrożenia
zdrowia kobiety
Dochód na osobę
w rodzinie ankietera
Średnia na 3-punktowej skali
aprobaty aborcji
Odchylenie standardowe
Niski
1,282
0,635
Średni
1,239
0,583
Wysoki
1,226
0,583
Ogółem
1,250
0,602
Odpowiedzi udzielane dwóm „skrajnym" grupom ankieterów różnią się między
Ankieterzy o wyższych dochodach na osobę w rodzinie częściej uzyskują odpowiedzi wyrażające aprobatę dopuszczalności aborcji w pewnych sytuacjach.
Ci, których status materialny jest niższy, rzadziej godzą się na takie rozwiąznaie.
Dla badaczy korzystających z usług ankieterów różniących się statusem materialnym wynik ten implikuje określone konsekwencje. Jeśli wywiady realizowaliby
tylko ankieterzy o stosunkowo wysokich dochodach, badacze otrzymywaliby wyniki świadczące o bardziej liberalnych poglądach w tej kwestii. W przypadku dominacji ankieterów znajdujących się w gorszej kondycji finansowej, istnieje większe
prawdopodobieństwo, że odsetek osób wyrażających sprzeciw dla aborcji będzie
sobą.
wyższy.
Pytania dotyczące faktów wykazują nieco słabszy związek z cechami ankieterów niż pytania o opinie, jednak można zauważyć, że taka zależność istnieje. Analizie poddano trzy zmienne: dotyczące zarobków i dochodów respondenta oraz tego, czy respondent zajmuje pozycję kierowniczą (por. ,,Aneks").
44
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
Tabela 3.
Zwiqzek cech ankieterów z deklarowanymi zarobkami, dochodami na osobę w rodzinie oraz stanowiskiem respondenta w hierarchii organizacyjnej. Wielkości wpólczynników korelacji i stosunków korelacyjnych
Zarobki
Dochód na osobę
Stanowisko
respondenta
Płeć
0,00
0,07
0,02
Wiek
O, 11
0,06
0,09
Stan cywilny
0,08
0,05
0,05
Zawód
O, 11
0,09
0,09
Poziom wykształcenia
0,09
0,08
0,10
Profil wykształcenia
0,06
0,08
0,07
0,03
0,02
-0,05
0,02
Cechy ankieterów
Staż
ankieterski
Dochód na osobę
O, 11 *
-0,02
* P<0,05
I tu różnice między odnotowanymi wielkościami nie są duże. Ponownie, zawód,
poziom i profil wykształcenia, a także wiek ankietera są ważnymi wyznacznikami
wyrażanych przez respondentów opinii. Korelacja tych zmiennych z zarobkami, dochodami i stanowiskiem kształtuje się w granicach 0,06-0, 11 . Staż ankieterski okazuje się znaczącą determinantą tylko w przypadku deklarowanej przez respondenta pozycji w hierarchii służbowej.
Samodzielny
Jak
wpływ
cech ankietera
pokazałam wyżej,
to, jaki zawód ankieter wykonuje, jaki kierunek studiów
jak długo zajmuje się tą profesją i ile ma lat, różnicuje odpowiedzi respondentów. Jest to ważny wynik. Potwierdza on niektóre ustalenia dokonane dla
wcześniejszego okresu. Dowodzi również, że i w latach dziewięćdziesiątych,
w zmienionym kontekście społecznym, ankieter oddziałuje na wyniki uzyskane na
podstawie surveyów, od którego to faktu nie można abstrahować przy ocenianiu
zebranego materiału pod kątem jego wiarygodności i trafności ustaleń.
Jednak nawet znaczące wielkości korelacji, do których odwoływałam się do tej
pory, nie są jeszcze dowodem na występowanie efektu ankieterskiego. W zależno­
ści te uwikłane są nie tylko bodźce ze strony ankieterów, ale i związki z rozmaitymi
atrybutami położenia społecznego respondentów, jak również ich opinie i postawy, które razem wzięte znajdują swój wyraz w odpowiedziach na pytania dotyczą­
ce aborcji i rzutują w jakiś sposób na deklaracje w kwestii zarobków, dochodów
i innych faktualnych charakterystyk.
Wpływ cech ankietera na odpowiedzi respondenta należy więc wyspecyfikować w miarę „czystej" postaci. Interesuje nas wpływ każdej z tych cech z osobna,
po wyłączeniu pozostałych. Kolejnym krokiem analizy będzie więc pokazanie siły
tych w miarę „czystych" związków. Zmiennymi wyjaśnianymi są w dalszym ciągu
odpowiedzi respondentów. Będę je „wyjaśniała" jak dotąd, odwołując się do rozmaitych charakterystyk ankieterów, biorąc też pod uwagę zmienne identyfikujące
ukończył,
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ DANYCH (. . .)
45
respondenta - te, które mogq modyfikować wielkość „efektu" i od których nie
można w zwiqzku z tym abstrahować, jeśli chce się określić rozmiary i charakter tego zjawiska (bardziej szczegołowy opis zmiennych podaję w „Aneksie").
W celu uchwycenia tych wielozmiennowych zależności posłużyłam się analizq
dyskryminacyjnq i klasycznq analizq regresji. W modelach uzwględniłam bogaty
zestaw zmiennych charakteryzujqcych respondentów, m.in. płeć, wiek, stan cywilny, liczbę dzieci, umiejscowienie na skali prestiżu zawodu, wykształcenie, zarobki
(pełny zestaw zmiennych znajduje się w „Aneksie"). Analiza dyskryminacyjna jest
dobrym narzędziem oszacowania siły zwiqzków, gdy wyjaśniane zjawisko jest
zmiennq kategorialnq, nie wykraczajqcq poza nominalny poziom pomiaru (Kiecka
1980; Domański i Sawiński 1992). Tak wiośnie zoperacjonalizowałam stosunek do
aborcji, wyodrębniajqc trzy kategorie odpowiedzi: (l) wyrażajqcq poparcie,
(2) sprzeciw oraz (3) brak zdecydowania (,,nie wiem").
Tak więc, przedstawione w tabeli 4 wielkości korelacji informujq o sile zależności
między odpowiedziami respondentów no pytania dotyczqce ich stosunku do legalnej aborcji a każdq z cech ankieterów „na czysto", tzn. po wyłqczeniu wpływu pozostałych zmiennych charakteryzujqcych zarówno ankieterów, jak i respondentów.
Tabela 4.
Zwiqzek cech ankietera z deklarowanq przez respondentów aprobatq dla legalnej
aborcji. Dekompozycja wartości pierwszej korelacji kanonicznej 0
dzieci
zdrowiu kobiety
Bardzo niskie
dochody
w rodzinie
0,09
0,03
0,08
0,03
Wiek
0,05
0,06
0,08
0,02
Stan cywilny
0,20
0,10
0,22
0,06
Zawód
0,04
0,19
0,09
0,21
Poziom wykształcenia
0,05
0,02
0,09
0,01
Profil wykształcenia
0,19
0,09
0,16
0,17
ankieterski
0,00
0,04
0,10
0,08
0,00
0,00
0,41
0,00
R;a(cechy
respondentów
i ankieterów)
0,094
0,102
0,091
0,101
R; (wył~cznie cechy
respon entów)
0,059
0,065
0,050
0,072
R! I~~*
39%
45%
57%
51%
R; IR!;•
63%
64%
55%
71%
Wady dziecka
Mężatka nie
chce więcej
Płeć
Cechy ankieterów
Staż
Dochód na
w rodzinie
głowę
Ciąża zagraża
Zamieszczone w tej i następnej tabeli wielkości parametrów pomnożono przez l Ow celu
ich prezentacji - w tej postaci informują one, ile procent zróżnicowania zmiennej
zależnej wyjaśniają uwzględnione w modelu cechy ankieterów.
O
ułatwienia
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
46
cd. tabeli 4.
Kobieta tak chce
Globalny wskaźnik
0,04
0,07
0,00
0,06
0,00
0,01
0,05
Stan cywilny
0,05
0,04
0,01
0,04
Zawód
0,22
0,19
0,14
0,15
Poziom
0,06
0,05
0,02
0,24
Profil
0,00
0,06
0,21
0,45
O, 11
0,04
O, 11
0,01
0,03
0,05
0,00
0,07
R2 (cechy
respondentów
i ankieterów)
0,091
0,107
0,092
0,217
2
R ~wyłącznie
cec y
respondentów)
0,043
0,073
0,054
0,136
R2 /R2*
63%
58%
52%
51%
R2/R2
47%
68%
59%
63%
Ciąża wynikiem
gwałtu
Panna, nie chce
Płeć
0,04
Wiek
Cechy
ankieterów
wykształcenia
wykształcenia
Staż
ankieterski
Dochód na
głowe
małżeństwa
aprobatył
w rodzinie
a
r
ar
ar
a „Globalny wskaźnik aprobaty" jest syntetycznym wskaźnikiem uzyskanym z analizy czynnikowej 4 pytań dotyczących aborcji, w gdy: (l) mężatka nie chce więcej dzieci, (2) rodzina
ma bardzo niskie dochody. (3) panna nie chce małżeństwa, (4) kobieta tak chce.
• Relatywny udział wariancji związanej tylko z cechami ankieterów w stosunku do wyjaś­
nianej wariancji ogółem.
•• Relatywny udział wariancji wyjaśnianej tylko cechami respondentów w stosunku do wyjaśnianej wariancji ogółem.
Porównajmy te wielkości z wartościami korelacji w tabeli 1. Widać, że zmiany warpierwszej korelacji kanonicznej przy pominięciu w modelu danej zmiennej ukła­
dają się - chociaż z przy braku pełnej konsekwencji - w pewien wzór. Ponownie, tym
razem przy uwzględnieniu powiązań z innymi charakterystykami położenia społecz­
nego ankietera i cechami respondentów. relatywnie duże znaczenie odnotowano w przypadku większości analizowanych pytań - w odniesieniu do profilu wykształce­
nia osoby przeprowadzającej wywiad. Traci nieco na znaczeniu poziom wykształ­
cebnia ankieterów, a znaczenie zawodu zdaje się dość silnie zależeć od konkretnej
sytuacji. jaką zarysowano w pytaniu. Na plan pierwszy wysuwa się również stan cywilny ankieterów. szczególnie w sytuacji. gdy „ciąża zagraża życiu kobiety". Jest to chyba najbardziej dramatyczna z przedstawionych sytuacji, w której do głosu dochodzą
czynniki, które w przypadku pozostałych pytań tego bloku znajdują się w dalszym tle.
tości
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ DANYCH (. . .)
47
I tak, nieuwzględnienie w modelu informacji o dochodach ankieterów znacząco (bo
o 0,41) zmniejsza wartość pierwszej korelacji kanonicznej. Jeśli chodzi o pozostałe
sześć pytań o aborcję, a także „globalny wskaźnik aprobaty" (syntetyczny konstrukt
uzyskany z analizy czynnikowej), informacja o dochodach ankietera niewiele albo
też nic nie wnosi, co oznacza, że nie jest to czynnik wywierający wpływ na odpowiedzi respondentów. Większe znaczenie mają inne cechy ankieterów: poziom i profil
ich wykształcenia, zawód, a także stan cywilny.
Jednak najistotniejsze ustalenia na temat siły „efektu" wynikają z wielkości
przedstawionych w czterech ostatnich wierszach tabeli 4. Wielkości zamieszczone
w przedostatnim wierszu odpowiadają na kluczowe pytanie: jaki jest łączny
wpływ cech ankietera - razem wziętych - na odpowiedzi respondentów w sytuacji, gdy starając się wyjaśnić opinie badanych na podstawie rozmaitych charakterystyk ich położenia społecznego i innych opinii, włączamy do modelu cechy
ankietera.
Okazuje się, że zależność odpowiedzi respondentów od cech ankietera jest bardzo silna. Wyjaśniają one w sumie od 39 do 63% wariancji poglądów badanych
osób na temat aborcji i to niezależnie od siły oddziaływania zmiennych identyfikujących ich sytuację społeczną i poglądy. Porównując dwa ostatnie wiersze tabeli
widzimy, że w pytaniach o aborcję, gdy „ciąża jest wynikiem gwałtu" i „zagraża
zdrowiu kobiety" relatywny udział cech ankietera przewyższa nawet wpływ cech
respondenta. Można by sądzić. że w tych dwóch przypadkach to ankieterzy, a nie
respondent. są wyrazicielami opinii przypisywanych badanym, zaś w przypadku
pozostałych pytań wywierają na nie niezwykle istotny wpływ.
Stwierdzenie to brzmi prowokacyjnie. ale uzasadnia je zaskakująco duży odsetek wariancji wyjaśnianej przez cechy ankieterów. Wynik ten interpretowałabym
jednak z dużą ostrożnością. Najprawdopodobniej uzyskane rezultaty są świadec­
twem znacznego udziału ankietera w kształtowaniu odpowiedzi badanych osób.
Zapewne nie jest on jednak aż tak znaczący. Sądzę raczej, że w dużym stopniu
mamy tu do czynienia z zależnościami pozornymi. Jak zwykle. nie kontrolujemy
wielu takich cech respondentów. które na ich poglądy mają wpływ decydujący.
Właśnie te nie uwzględnione uwarunkowania muszą być powiązane z charakterystykami ankieterów, które włączyłam do analizowanych tu modeli. Są to hipotezy. których rozstrzygnięcie wymaga bardziej pogłębionych studiów.
Dane w tabeli 5 dostarczają analogicznych rozstrzygnięć w odniesieniu do
związku cech ankietera z odpowiedziami respondentów na pytania dotyczące
faktów. Zgodnie z przewidywaniami, zależność jest w tym przypadku słabsza niż
w pytaniach o aborcję, niemniej jednak znacząca - zawiera się w granicach 11-27% - ujmując rzecz w wielkościach relatywnego udziału w sumie wyjaśnionej wariancji. Jeżeli chodzi o rolę poszczególnych cech. to tu również na plan pierwszy
wysuwa się profil wykształcenia ankieterów. Wpływ pozostałych atrybutów pytają­
cych osób jest raczej niewielki. Zwraca uwagę dość silna zależność między dochodami w rodzinie ankietera, a odpowiedziami na pytanie o zajmowaną przez respondenta pozycję w miejscu pracy.
Zarówno w przypadku pytań o fakty, jak i o opinie. deklarowane przez ankieterów poglądy w kwestiach poruszanych w wywiadach zdają się mieć niewielki
wpływ na odpowiedzi respondentów. Korelacje „netto" były na tyle niskie, że zostały pominięte w tabelach. Tłumacząc ten wynik odwołam się do analiz Sztabiń-
48
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
skiego (1995), które wskazują, że ankieterzy w trakcie przeprowadzanych wywiadów mają tendencję do częstej zmiany poglądów w kwestiach będących przedmiotem interrogacji. Jeżeli jest to świadectwo ogólniejszej prawidłowości, to niestałość poglądów byłaby czynnikiem osłabiającym siłę związku.
Tabela 5.
cech ankieterów z deklarowanymi zarobkami, dochodami na osobę w rodzinie oraz stanowiskiem respondenta w hierarchii organizacyjnej. Dekompozycja wartości pierwszej korelacji kanonicznej oraz wariancji w wieloczynnikowym modelu regresji
Związek
Zarobki
Dochód na osobę
w rodzinie
Pozycja kierownicza
respondenta
Płeć
0,03
0,03
0,01
Wiek
0,00
0,00
0,01
Stan cywilny
0,04
0,01
0,02
Zawód
0,02
0,03
0,06
Poziom wykształcenia
0,00
0,00
0,02
Profil wykształcenia
0,14
0,08
0,14
ankieterski
0,03
0,01
0,06
Dochód na głowę
w rodzinie
0,00
0,02
0,30
R 2 (cechy
respondentów
i ankieterów)
0,218
0,071
0,296
0,190
0,053
0,276
Cechy ankieterów
Staż
2
R (tylko cech~
respondentów
R2a/R2ar'
11
27
14
R2/R2a(*
87
75
93
• Relatywny udział wariancji zwiqzanej tylko z cechami ankieterów w stosunku do wyjaś­
nionej wariancji ogółem.
•• Relatywny udział wariancji wyjaśnianej tylko cechami respondentów w stosunku do wyjaśnionej wariancji ogółem.
UWAGI KOŃCOWE
Najważniejsze pytanie dotyczy praktycznego znaczenia prezentowanych tu wyników analiz. Pokazują one, że efekt ankieterski rzeczywiście istnieje i jest zaskakująco duży, jeśli rozumieć go zgodnie z przyjętą przeze mnie definicją, jako odsetek
wariancji wyjaśnianej przez cechy ankietera w sumie wyjaśnionej wariancji. Efekt
ten jest szczególnie silny w przypadku pytań o opinie, gdzie udział cech ankietera
w wyjaśnianiu zróżnicowania odpowiedzi respondentów przekracza nawet w niektórych przypadkach 50%.
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ DANYCH (. . .)
49
Muszę jednak powtórnie podkreślić, że ten uderzająco wysoki odsetek nie jest
najprawdopodobniej w całości wynikiem oddziaływania osoby ankietera na zebrane podczas wywiadów informacje - a więc efektem ankieterskim sensu stricto.
Za częścią tego wyniku kryją się zapewne zależności pozorne, związane z tymi elementami sytuacji wywiadu, których nie uwzględniłam w analizach, a które rzutują
na udzielane przez respondentów odpowiedzi.
Dla badaczy korzystających z surveyów ważne jest to, na ile udział ankietera na
etapie uzyskiwania informacji wpływa na silę korelacji między zmiennymi, która dla
socjologów stanowi często podstawę do formułowania wniosków. Pokazany przeze mnie wynik traktować więc można jako punkt wyjścia do dalszych, bardziej pogłębionych studiów, które pozwoliłyby odpowiedzieć na tak postawione pytanie.
Na przedstawione w tej pracy zależności można również patrzeć jako na pierwszy krok zmierzajacy do zgłębienia zjawiska, z którego istnienia wszyscy zdajemy sobie sprawę, lecz którego konsekwencje nadal pozostają nie do końca jasne. Po
kilkudziesięciu latach od pierwszych refleksji na temat odkształceń materiału spowodowanych udziałem ankietera w procesie zbierania informacji, molo kto chyba
wierzy, że eliminacja wpływu osoby ankietera na zbierane przez niego informacje
jest możliwa. Nadal jednak aktualne pozostaje pytanie, jak wykorzysfać wiedzę
o tym, co kryje się za tym stwierdzeniem, jakie praktyczne konsekwencje ma ono
dla badaczy-empiryków.
ANEKS
DANE. Podstawą empiryczną analiz są dane pochodzące z trzeciej edycji Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego. PGSS jest programem badań statutowych Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego (ISS UW). Dane
pochodzą z indywidualnych wywiadów z reprezentatywnymi przedstawicielami
dorosłej ludności polskiej. Próba ma charakter wielostopniowej losowej próby adresowej, a respondenci dobierani są według szczegółowych instrukcji z każdego
wylosowanego gospodarstwa domowego. Liczebność dobranej próby wynosiła
w każdym roku 2000 osób. Próba zrealizowana wyniosła w 1994 roku 1609 osób.
Coroczne badanie PGSS odbywa się w tym samym terminie (maj-czerwiec).
Skumulowany zbiór danych PGSS 1992-1994 zawiera 617 zmiennych dotyczących różnych obszarów rzeczywistości społecznej. Są tom.in.:
(a) ekologia i mobilność geograficzna;
(b) rodzina;
(c) pozycja społeczno-demograficzna i zawodowa;
(d) zachowania i preferencje społeczno-polityczne;
(e) religia i religijność;
(f) wskaźniki społecznego morale;
(g) stanowisko wobec wybranych problemów społecznych (np. aborcji, kary
śmierci);
(h) inne zmienne (np. stan zdrowia).
Można przyjąć, że pytania zawarte w PGSS obejmują podstawowe obszary rzeczywistości społecznej, zarówno w wymiarze obiektywnym, jak i świadomościo-
50
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
wym. Dlatego badanie to jest z punktu widzenia analiz nad związkiem cech ankietera z otrzymywanym przez niego materiałem szczególnie użyteczne, nie ogranicza
bowiem pola analiz do wąskiej problematyki.
ZMIENNE. Podstawą moich analiz było 7 pytań dotyczących stanowiska wobec
aborcji, dwa pytania odnoszące się do wysokości zarobków i dochodów na osobę
w rodzinie oraz zmienna określająca stanowisko służbowe respondenta.
Poniżej przytaczam analizowane przeze mnie pytania z bloku dotyczącego
aborcji, dokładnie w takim brzmieniu, jakie zastosowano w kwestionariuszu PGSS.
Czy uważa P., że kobieta powinna mieć, czy też nie, możliwość legalnego przerwania ciąży ... (a) jeśli istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że dziecko urodzi się
z poważnymi wadami, (b) jeśli kobieta jest mężatką i nie chce mieć więcej dzieci,
(c) jeśli ciąża zagraża zdrowiu kobiety, (d) jeśli rodzina ma bardzo niskie dochody
i nie może sobie pozwolić na więcej dzieci, (e) jeśli ciąża była wynikiem gwałtu,
(f) jeśli kobieta nie jest mężatką i nie chce wyjść za mężczyznę, z którym zaszła
w ciążę, i (g) jeśli kobieta tak chce, niezależnie od tego, jakie ma ku temu powody?
Dla wszystkich pytań z tego bloku przewidziano te same kategorie odpowiedzi:
„tak", ,,nie" i „nie wiem". W analizach odpowiedź „nie wiem" potraktowano jako
środek skali.
Zmienną określającą stanowisko w hierarchii służbowej jest 3-punktowa skala,
w której wartość 3 przypisałam kierownikom, których podwładnymi są również kierownicy, 2 - kierownikom niższego szczebla i 1 - osobom na stanowiskach niekierowniczych.
ZMIENNE CHARAKTERYZUJĄCE ANKIETERÓW. Poziom wykształcenia podzieliłam
na 4 kategorie, gdzie 1 odpowiada wykształceniu średniemu ogólnokształcące­
mu, a 4 - wyższemu. Zawód, profil wykształcenia i stan cywilny zostały określone
przez ciąg zmiennych zero-jedynkowych. Staż współpracy z ORBS to zmienna ciąg­
/a, odpowiadająca rokowi, w którym ta współpraca została rozpoczęta. Wiek ankieterów (na podstawie ich daty urodzenia) został przekształcony w 4 kategorie,
gdzie 1 odpowiada ankieterom najstarszym, a 4 - najmłodszym.
Analizując związek cech ankieterów z odpowiedziami respondentów na pytania kwestionariusza uwzględniłam w analizach dyskryminacyjnych oraz modelach
regresji bogaty zestaw zmiennych. Oprócz cech ankieterów uwzględnionych w tabelach oraz ich odpowiedzi na pytanie traktowane traktowane w modelu jako
zmienna zależna, w modelach znalazły się następujące charakterystyki respondentów (ich dobór zależał od zmiennej wyjaśnianej): płeć, wiek, stan cywilny, liczba
dzieci, umiejscowienie na skali prestiżu zawodu, wykształcenie, wielkość miejscowości zamieszkania, stanowisko, dochody, zarobki, sektor i dział gospodarki, czę­
stotliwość uczestnictwa w nabożeństwach, ocena ważności sąsiadów w życiu.
WYNIKI. Przedstawione w tabelach 4-5 parametry uzyskano na podstawie analizy dyskryminacyjnej, gdzie zmienną wyjaśnianą są opinie na temat legalnej aborcji, a zmiennymi wyjaśniającymi - wybrane cechy respondentów i ankieterów (w
tabeli przedstawiono tylko cechy ankieterów). Wielkości dla poszczególnych
zmiennych wskazują, o ile zmniejsza się wartość pierwszej korelacji kanonicznej przy
pominięciu w modelu danej zmiennej. Cztery ostatnie wiersze tabeli zawierają podniesioną do kwadratu wartość pierwszej korelacji kanonicznej dla modelu uwzględ­
niającego (1) cechy ankieterów i respondentów (2) tylko cechy ankieterów oraz
CECHY ANKIETERÓW A WIARYGODNOŚĆ DANYCH (. .. )
51
procent wariancji wyjaśnianej przez (3) cechy ankieterów (z pominięciem cech respondentów) oraz (4) respondentów (z pominięciem cech ankieterów). Wartości
dla „oceny globalnej" uzyskane w wieloczynnikowym modelu regresji mają identyczną interpretację.
LITERATURA
Anderson B.A., B.D. Silver i P.R.Abramson 1988 The Effects of the Race of the lnterviewer
on Race-Related Attitudes of Black Respondents in SRC/CPS National Election Studies. ,,Public Opinion Quarterly",52.
Borucki, A. 1978 Kontrola pracy ankieterów i weryfikacja danych kwestionariuszowych jako elementy analizy procesu badawczego. ,,Przegląd Socjologiczny", XXX.
Domański, H. i Z.Sawiński 1992 Koherencja płaszczyzn struktury społecznej. ,,Studia Socjologiczne", 2-3.
Finkel S.E„ T.M.Gutezbock, J.M.Borg 1991 Race-of-interviewer efects in a preelection pool. ,,Public Opinion Quarterly", 55.
Groves R.M. i N.H.Fultz 1985 Gender Effects among Telephone lnterviewers in Survey of
Economic Attitudes, ,,Sociological Methods and Research", 14.
Groves. R.M.i L.J. Magilavy 1980 Measuring and Explaining lnterviewer Effects in Centra/ized Telephone Surveys, [w:] E.Singer i S.Presser (red.) Syrvey Research Methods. Chicago.
Hansen M.H„ W.N. Hurwitz i M.A.Bershad 1961 Meauserement errors in censuses and surveys. ,,Bulletin ISI", 38.
Hyman, H. 1955 lnterviewing in Social Research. Chicago: The University Chicago Press.
Jastrząb, M. 1966 Wpływ płci ankietera na wyniki uzyskane w badaniach, [w:] Z.Gostkowski (red.), Analizy i próby technik badawczych w socjologii t. l. Wrocław-Warsza­
wa: Ossolineum.
Johnson, W.T., J.D. DeLamater 1976 Response Effects in Sex Syrveys. ,,Public Opinion
Quarterly", 6.
Kane E.W i L.J. McCaulay 1993 lnterviewer Gender and Gender Attitudes. ,,Public Opinion Quarterly", 57.
Kish L. 1962 Studies of lnterviewer Variance for Attitudional Variables. ,,Journal of the
American Statistical Association", 36.
Kistelski, K. 1985 Rola ankietera w wywiadzie kwestionariuszowym w socjologii [w:] J. Lutyński (red.) ,,Acta Uniwersitatis Lodziensis, Folia Sociologica" 11. Łódź: Uniwersytet
Łódzki.
Kiecka, W.R. 1980 Discriminant Analysis. Beverly Hills-London: Sage.
Lisowski, A. 1966 Z badań nad prawidłowościami w zachowaniu ankieterów społecznych
[w:] Z.Gostkowski (red.), Analizy i próby technik badawczych w socjologi, t. l, Wrocław-Warszawa: Ossolineum.
Lutyńska, K. 1975/76 Problematyka efektu ankieterskiego. Raport z badań. Wpływ ankieterski. Badania. Raport. Łódź (maszynopisy nieopublikowane).
Lutyńska, K. 1978 Ankieterzy i badacze. ,,Przegląd Socjologiczny", XXX.
Lutyńska, K. 1993 Surveye w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Moser, C.A. 1968 Syrvey Methods in Social lnvestigation. London: Heinemann.
Moser C.A. i G. Kołton 1971 Syrvey Methods in Social lnvestigation. London.
52
ALEKSANDRA DUKACZEWSKA
Noelle, E. 1976 „Reprezentatywne badania ankietiwe". Warszawa: KdSRiT OBOP (materiał
powielony).
O'Muircheartaigh, C.A. 1976 Response Errors in an attitudinal Sample Survey. ,,Quality
and Quantity", IO.
Parten M. 1950 Surveys, Pools and Samples: Practical Procedures. New York.
Sitek, W. 1976 Ankieter humanista i ankieter technik [w:] Z. Gostkowski (red.), Z metodologii i metodyki socjologicznych badań terenowych 4. Warszawa: IFiS PAN.
Schuman H.S. i J.M. Converse 1971 The Effects of Black and White lnterviewers on Black
Responses in 7968. ,,Public Opinion Quarterly", 35.
Sudman, S. i N.H. Bradburn 1974 Response Effects in Surveys: A Review and Synthesis. Chicago: Aldine.
Sztabiński P.B. 1995 Efekt ankieterski: czy zmienia się tylko respondent?. ,,Ask. Społeczeństwo, Badania, Metody", l.
Tucker, C. 1983 lnterviewer in Telephone Surveys. ,,Public Opinion Quarterly", 47.
Warwick D.P. i Ch.A.Lininger 1975 The Sample Survey. Theory and Practice. New York.
ZOrn, M. 1972 Ocena pracy ankieterów a niektóre ich cechy społeczno-demograficzne
[w:] Analizy i próby technik badawczych w socjologii, t.4. Wrocław.
ZOrn, M. 1976 Próba pomiaru efektu ankieterskiego oraz błędów popełnianych przez ankieterów w wywiadzie kwestionariuszowym [w:] Z. Gostkowski (red.), Z metodologii
i metodyki socjologicznych badań terenowych, 4. Warszawa: IFiS PAN.
CHARACTERISTICS OF INTERVIEWER AND VALIDITY OF DATA
IN THE SURVEY RESEARCH
The analyses presented here deal with the interviewer's effect in survey research. An attempt is made to estimate its size basing on the data from the Polish
General Social Survey and informations on selected individual characteristics of interviewers. I took into account their sex, age, marital status, education, income,
occupation and work experience in interviewing. On the one hand, any significant
correlation occured between interviewers' characteristics and certain selected
variables on the part of data collected by them. However, on the other hand, interviewers' characteristcs - as token all in all - account for a significant proportion of
the total variance of the criterion variables. lt amounted to 11-27% for questions on
'objective facts' and 39-63% as concerns attitudinal questions. In discussion of the
results the caution is made that so high interviewer's effect may be inflated by some aspects of situation of interviewing that could not have been token controlled
for.