badania naukowe - Wyższa Szkoła Umiejętności w Kielcach

BADANIA NAUKOWE
ACADEMIC RESEARCH
Vol. 18, No. 2, 2006
ISSN 1641-8557
www.wsu.kielce.pl
© 2006 WyŜsza Szkoła Umiejętności im. S. Staszica
Stanislaw StaszicUniversity of Arts and Sciences
Prawa autorskie zastrzeŜone • All rights reserved Drukowano w Polsce • Printed in Poland
PRZEMYSŁAW ŁOZOWSKI
FRIEND W SŁOWNIKACH: DEFINICJE CZY CYTATY?
STRESZCZENIE
W artykule poddano analizie znaczenie angielskiego słowa friend na podstawie wybranych
słowników EFL oraz słownika cytatów. ZałoŜono, Ŝe pierwsze podają definicje, które zdradzają wewnątrzsystemowe uwarunkowania komponencjalne, podczas gdy w drugim,
w postaci trafnych powiedzeń, spotykamy zapis ludzkiego doświadczenia o Ŝyciu i wiedzy
o świecie. Istotnie, o ile w słownikach EFL obowiązkowym elementem definiującym okazuje się komponent [+/-relacja rodzinna], to w słowniku cytatów jest on nieobecny. Zamiast
niego spotykamy róŜne, pozytywne i negatywne, odcienie znaczeniowe kojarzone ze znaczeniem słowa friend.
Słowa kluczowe: komponencjalna analiza znaczenia, leksykografia, semantyka leksykalna,
nauczanie języka obcego
FRIEND IN DICTIONARIES: DEFINITIONS OR QUOTATIONS?
ABSTRACT
The article is an attempt at presenting the principal meaning of friend as given in two different sources of lexicographic information, EFL dictionaries and a dictionary of quotations. The assumption has been confirmed that the way friend is defined in the former
shows a componentially-oriented analysis, while the latter, in its selected sayings, reflects
human experiential (extra-linguistic) knowledge. It turns out that what proves to be of
a necessarily defining value in EFL dictionaries, i.e. the component [+/-relation], is of no
experiential grounding in the investigated quotations. Instead, the quotations reveal
a number of divergent, positive and negative, aspects of being a friend.
Key terms: componential analysis of meaning, dictionary making, lexical semantics, foreign language teaching
70
Przemysław Łozowski
Jeszcze 15 lat temu mogło się wydawać, Ŝe dni tzw. komponencjalnej analizy znaczenia są policzone, a stwierdzenia, takie jak Perssona (1990: 16), Ŝe „teoria
prototypów [patrz: Rosch, 1973, 1975, 1978] zadała śmiertelny cios analizie komponencjalnej”, odzwierciedlały agonalny stan komponencjalności. Tymczasem
pomysł, by znaczenie językowe rozkładać na niepodzielne uniwersalne komponenty, niczym materię na atomy, po to, by z nich składać, jak z klocków lego, znaczenia słów, nie zniknął ze sceny językoznawczej do dnia dzisiejszego, o czym świadczą najnowsze prace z zakresu szeroko rozumianej semantyki. Na przykład Saeed
(2003: rozdz. 9, szczególnie s. 247-254) wprawdzie nie uwaŜa analizy komponecjalnej za niezastąpiony aparat opisu semantycznego, niemniej poświęca teorii
Katza i Fodora (patrz: Katz i Fodor, 1963) wiele miejsca, traktując ją jako punkt
wyjścia do dyskusji propozycji Levina, Talmy’ego, Jackendoffa czy Pustejovsky’ego, przy czym wszystkich przedstawia jako „zwolenników tezy, Ŝe reprezentacja semantyczna powinna składać się z komponentów” (s. 284). Wnioskowanie
Saeeda kończy się wnioskiem więcej niŜ pozytywnym: „Te elementy [komponenty] odgrywają znaczącą rolę w naszym myśleniu – identyfikując je w sposób prawidłowy ustanawiamy znaczenie” (s. 285). Nie mniej entuzjastycznie brzmi wypowiedź McConnell-Ginet (2002: 150):
Wśród bardziej pojemnych analiz jednostek leksykalnych znajdują się
takie, które identyfikują cechy semantyczne na zasadzie minimalnych
kontrastów. Na przykład, woman róŜni się od man jedynie cechą
+kobiecość, od girl cechą +dorosłość itd. Koncepcja, wedle której to,
co słowo znaczy (...) jest kwestią relacji kontrastowych, w jakich pozostaje z innymi słowami w obrębie tego samego pola semantycznego
jest bardzo waŜna, bowiem dostarcza wielu informacji przy empirycznym zgłębianiu znaczenia.
Wreszcie Allan (2001: rozdz. 8, szczególnie s. 268-274) nie Ŝałuje wprawdzie
słów krytyki dla komponecjalności, mówiąc, Ŝe „Katz nigdy w zasadzie nie pokusił się o wyjaśnienie, ocenę, lub choćby powaŜną dyskusję terminologii
i składni [stosowanych w swoim aparacie]”, albo Ŝe „przykładom [Katza] brakuje spójności” (s. 275), ale przyznaje w końcu, Ŝe „opis Katza [tutaj: słownikowa definicja słowa cup] jest adekwatny, nieporównywalnie prostszy niŜ ‘warunki denotacyjne’ Labova, i duŜo bardziej zgrabny niŜ Wierzbickiej ‘definicja
semantyczna’ złoŜona z 831 słów” (s. 281).
Rzeczywiście, podejście komponencjalne nie straciło wiele ze swej Ŝywotności. W szczególności zaś wydaje się być niekwestionowanym dostawcą znaczeń
dla definicji w monolingwalnych słownikach języka angielskiego z przeznaczeniem dla uczących się na poziomie zaawansowanym (dalej: słowniki EFL; por.
Łozowski 2002). Jeśli tak, to w niniejszej wypowiedzi chcemy postawić sobie cel
bardzo praktyczny, tj. zwrócenie uwagi na sposób przedstawienia hasła friend
‘przyjaciel’ w dwóch róŜnych źródłach informacji semantycznej: w szeregu słownikach typu EFL, w których, jak się spodziewamy, spotkamy sporą dawkę kompo-
Friend w słownikach: definicje czy cytaty?
71
nencjalnych uwarunkowań, oraz w wybranym słowniku cytatów, w którym z kolei
materiał językowy podany jest bez Ŝadnych uogólnień czy uproszczeń.
Zalety stosowania słowników EFL w procesie dydaktycznym – jako źródła
znaczeń słów i ich egzemplifikacji – są powszechnie znane, niekwestionowane
i doceniane. Z drugiej strony, praktyka stosowania i wykorzystywania słowników
cytatów na potrzeby nauczania i uczenia się języka angielskiego nie została jeszcze
ani dostatecznie opisana, ani uznana. ChociaŜ naszym celem nie jest stworzenie,
czy choćby naszkicowanie, zrębów teorii tego, w jaki sposób cytaty mogłyby zostać wykorzystane dla celów dydaktycznych, jednak poniŜej pozwalamy sobie
zgłosić dwie uwagi ogólne.
Przede wszystkim, to raczej w powtarzaniu cytatów, a nie w definicjach słownikowych, naleŜy widzieć naturalny sposób generowania, propagowania i dyseminacji znaczeń dla i przez natywnych uŜytkowników języka. Przekazywane sobie „z
ust do ust”, powielane i przypominane, cytaty stają się wspólnym dobrem językowym, czymś w rodzaju informacji wędrującej przez społeczne łącza „głuchego telefonu”, informacji, którą moŜna równie dobrze zrozumieć, jak i niezrozumieć,
umieścić w dobrym, jak i złym kontekście, obdarzyć właściwym, jak i chybionym
odniesieniem. Tak czy inaczej nie ma końca kolejnym mniej lub bardziej udanym
i zasadnym aplikacjom, modyfikacjom, trawestacjom, kontekstom i sytuacjom,
w których te rzekome skamieliny językowe otrzymują nowe odcienia znaczeniowe
lub przynajmniej reaktywowane są ich stare wartości semantyczne. JeŜeli moŜna
wierzyć historycznym przekazom, znane i powtarzane „veni, vivi, vici” (‘przybyłem, zobaczyłem, zwycięŜyłem’) Cezara miało zabrzmieć w ustach Sobieskiego po
zwycięstwie pod Wiedniem jako „veni, vidi, Deus vicit” (‘przybyłem, zobaczyłem,
Bóg zwycięŜył’) – stary i martwy zwrot nabrał oto nowych skojarzeń i odniesień.
JeŜeli teraz w tym duchu zaopatrzymy uczących się języka angielskiego
w zestaw cytatów, otrzymamy jakąś odmianę tego niekończącego się procesu
(sytuacyjnego i kontekstowego) generowania znaczenia. W pewnym sensie zatem
moŜna powiedzieć, Ŝe znaczenia leksykalne, jakie emanują z cytatów (a właściwiej: ze słowników cytatów) nigdy nie mają postaci ostatecznej, ale podlegają
subiektywnej aplikacji w danym kontekście. Prawdopodobnie kaŜdy uczący się
języka angielskiego zna „to be or not to be” Szekspira, ale niewielu zdaje sobie
sprawę z intencji, jakimi obwarował swoje wypowiedzenie Hamlet, intencji dalekich od sensów w rodzaju ‘raz się Ŝyje’ lub ’raz kozie śmierć’, które najczęściej
daje się zidentyfikować w wypowiedzeniach szekspirowskiego zwrotu przez Polaków uczących się angielskiego.
Druga uwaga wiąŜe się z popularnością i powszechnością cytatów jako rodzaju
powiedzień. Słowa wypowiadane przez koronowane i niekoronowane głowy
państw, gwiazdy i gwiadki popkultury, intelektualistów, przestępców itd. bywają
skutecznie nagłaśniane przez środki masowego przekazu, a w ich liczbie telewizję,
radio, prasę, lub, bardziej konkretnie, piosenki, wideo, reklamy, kolorowe magazyny, Internet. Oczywiście, nie naleŜy się spodziewać tego, Ŝe wszystko to, co ema-
72
Przemysław Łozowski
nuje z programów MTV czy billboardów natychmiast znajdzie swoje miejsce
w słownikach cytatów, lub Ŝe w ogóle zostanie uznane za „coś wypowiedzianego
lub zapisanego, co na tyle uderza ludzi swoją prawdą lub prostotą, Ŝe je cytują (lub
do niego czynią aluzję) w mowie lub piśmie” (ODMQ: v). Niemniej zanim uczący
się języka angielskiego odwoła się do jednego ze słowników EFL po to, by sprawdzić, co teŜ takiego moŜe i powinien rozumieć przez, powiedzmy, słowo friend,
często juŜ je zna, rozumie, powtarza i, co waŜniejsze, identyfikuje się z jego „definicjami”, które wyprowadza z tekstów piosenek rockowych, tytułów i napisów
filmów kinowych czy chwytliwych sloganów reklamowych.
Oto na przykład, co moŜna znać i rozumieć w odniesieniu do friend a co pochodzi z tekstów popularnych piosenek:
(1) But in the end, what is a friend / if not someone, to help pretend
(zespół A-ha w piosence You Wanted More)
(2) I’ve been with you such a long time
You’re my sunshine
Now i want you to know that my feelings are true
I really love you
You’re my best friend
(Queen, The Best Friend)
(3) It’s so easy love cos you got friends you can trust
Friends will be friends
When you're in need of love they give you care and attention
Friends will be friends
When you're through with life and all hope is lost
Hold out your hands cos friends will be friends right till the end
(Queen, Friends Will Be Friends)
(4) As far as my eyes can see
There are shadows approaching me
And to those i left behind
I wanted you to know
You've always shared my deepest thoughts
You follow where i go
And oh when I'm old and wise
Bitter words mean little to me
Autumn winds will blow right through me
And someday in the mist of time
When they ask me if i knew you
I'd smile and say you were a friend of mine
And the sadness would be lifted from my eyes
Oh when I'm old and wise
(The Allan Parson’s Project, Old and Wise)
(5) A friend says that your love won't mean a lot
Friend w słownikach: definicje czy cytaty?
73
And you know that your love is all you've got (…)
A friend says a love is never true
And you know that this don't apply on you (…)
(The Beatles, That Means a Lot)
Nie wszystko w tych przykładach jest czy musi być do końca przejrzyste i jednoznaczne, tak jak nie wszystko w tych przykładach stosuje się do reguł szkolnej
gramatyki. Bez względu na to, czy zrozumiałe w całości, czy tylko w części, powyŜsze teksty znane są wszystkim tym, którzy traktowali i traktują pop i rock jako
coś więcej niŜ radiowo-telewizyjny szum.
W kontekście powyŜszych uwag i przykładów, zobaczmy, co słowniki
EFL podają za główne (pierwsze) znaczenie słowa friend.
Na wstępie wypada stwierdzić, Ŝe – mimo upływu lat i zmieniających się
tendencji leksykograficznych – w kolejnych wydaniach tych samych słowników
nie daje się zauwaŜyć jakiś większych róŜnic. Na przykład, COLLINS (patrz tabela
1) rozbudował wprawdzie hasło friend jako całość, ale definicja pierwszego znaczenia nie uległa Ŝadnym modyfikacjom.
Tabela 1. Pierwsze znaczenie słowa friend w trzech dotychczasowych wydaniach
słownika COLLINS.
Friend
COLLINS (1987, 1995, 2001)
Someone who you know well and like, but who is not related to you
Z kolei jedyna róŜnica między ostatnim i przedostatnim (tj. szóstym i piątym) wydaniem słownika OALDCE (tabela 2) polega na tym, Ŝe definicja friend
jest teraz w swoim tonie bardziej bezpośrednia i familiarna. Osiągnięto to wprowadzając zaimki you i your zamiast dotychczasowych one i one’s. Obie pary mogą
zostać odczytane jako bezosobowe, ale you/your są dwuznaczne w tym sensie, Ŝe
stosują się takŜe – i przede wszystkim – do odniesień osobowych.
Tabela 2. Pierwsze znaczenie friend w dwóch ostatnich wydaniach słownika
OALDCE. .
OALDCE (1995)
Friend
OALDCE (2001)
A person one knows and likes, A person you know well and like, and
usu sb who is not a member of who is not usually a member of your
one’s family
family
74
Przemysław Łozowski
Prawdziwą zmianę dostrzegamy natomiast na przestrzeni trzech pierwszych
wydań słownika LDCE (tabela 3). Zmiana dotyczy cechy/komponentu [+/-relacja
rodzinna]. O ile w wydaniach pierwszym i drugim ta cecha występuje ze znakiem
ujemnym (odpowiednio jako “not closely related” i “not a member of the same family”), to w wydaniu trzecim juŜ się nie pojawia w ogóle. Co więcej,
w pierwszych dwóch wydaniach słownika znaczenie jest dynamiczne w tym sensie, Ŝe przyjaciel jest stroną aktywną, tzn. friend jest osobą, która „does” i „is not”,
podczas gdy w wydaniu trzecim (podobnie do COLLINS i, częściowo, do OALDCE) friend jest widziany oczami czytelnika.
Tabela 3. Pierwsze znaczenie friend w trzech pierwszych wydaniach słownika
LDCE.
Friend
LDCE (1978)
LDCE (1987)
LDCE (1995)
A person who
shares the same
feelings of natural
liking and understanding, the same
interests, etc., but is
not closely related
A person who shares
the same feelings of
natural l iking and understanding, the same
interests, etc., but is not
a member of the same
family
Someone who you
like very much and
like to spend time
with
Na podstawie danych z tabel 1-3 moŜna powiedzieć, Ŝe główne znaczenie słowa
friend definiowane jest w kategoriach zaŜyłej znajomości, wzajemnego zrozumienia, serdecznych stosunków, ale nie w kontekście relacji rodzinnych, tak jakby
wśród członków rodziny nie mogło być przyjaciół lub przyjaźń nie mogła być częścią relacji rodzinnych. Nie naleŜy przy tym przeceniać roli kontrastowego but
‘ale’ (patrz COLLINS oraz LDCE). Nawet jeśli zamiast but mielibyśmy and ‘i’
(czego prawdopodobnie moŜna się dopatrzyć w OALDCE) lub while czy though
‘chociaŜ’, obecność cechy/komponentu [+/-relacja rodzinna] w definicji nie byłaby
ani trochę bardziej usprawiedliwiona czy konieczna. Jeśli się pojawia to najwyraźniej jako arbitralny dodatek wymuszony przez względy metodologiczne dla obrony
systemowych (wewnątrzsłownikowych) opozycji. Gdyby było inaczej, bylibyśmy
w stanie odnaleźć inne hasła, które operowałyby komponentem [+/-relacja rodzinna], przez co pozostawałyby w związku z friend i usprawiedliwiały obecność tegoŜ
komponentu w tym ostatnim. (Najbardziej oczywistym kandydatem jest enemy
Friend w słownikach: definicje czy cytaty?
75
‘wróg, nieprzyjaciel’, jednakŜe w Ŝadnym z badanych słowników nie ma choćby
małej wskazówki co do tego, by kojarzyć definicję enemy z cechą [+/-relacja rodzinna].)
A jaki obraz przyjaciela otrzymujemy na podstawie słownika cytatów, jakim jest, na przykład, brany tutaj pod uwagę ODMQ?
Przede wszystkim słownik ten podaje jedynie dwa cytaty, które w jakikolwiek sposób usprawiedliwiają widzenie znaczenia słowa friend w kontekście relacji rodzinnych (kodowanie cytatów według ODMQ):
(6) Friends… are God’s apology for relations.
(King 167:10)
(7) God gives us our relatives – thank God we can choose our friends.
(Mumf 215:12)
Tymczasem relacja między friend i enemy jest nie tylko bardzo dobrze (ilościowo)
udokumentowana, ale przede wszystkim egzemplifikowana w całej gamie róŜnych
kontekstów, poczynając od tych o zabarwieniu cynicznym (8) poprzez przysłowiowe i mądrościowe (9-10) do poetyckich (11):
(8) It takes your enemy and your friend, working together, to hurt you to the
heart: the one to slander you and the other to get the news to you.
(Twain 300:21; cf. also Bier 46:8)
(9) Action is consolatory. It is the enemy of thought and the friend of flattering illusions.
(Conr 81:17)
(10) Never explain – your friends do not need it and your enemies will not believe you anyway.
(Hubb 147:2)
(11) And the worst friend and enemy is but Death.
(Broo 54:10)
Po drugie, „definicje” słowa friend jakie spotykamy w słowniku cytatów
nierzadko odmiennie profilują przedmiot/referent definiowania. Okazuje się, Ŝe to,
co moŜe łączyć przyjaciół to nie tylko to, co podzielają, ale takŜe to, czym się róŜnią (12):
(12) Friendship needs a certain parallelism of life, a community of thought,
a rivalry of aim.
(Adams 2:10)
Nawet jeśli przyjaciele wykazują gotowość do dzielenia się, to niekoniecznie
w imię ich serdecznych (i uczuciowych) stosunków, ale z potrzeby i konieczności
(13):
(13) What really knocks me out is a book that, when you’re all done reading it, you wish the author that wrote it was a terrific friend of yours
and you could call him up on the phone whenever you felt like it.
(Sal 258:11)
76
Przemysław Łozowski
W rzeczy samej przyjacielem moŜe być nawet ktoś, kogo się nie zna i nigdy nie
widziało (14):
(14) O friend unseen, unborn, unknown (…)
(Flec 112:7; possibly Dylan 97:3 as well)
Dalej, podobnie do wymowy przykładu (2), w przykładzie (15) stwierdzamy, Ŝe granica między osobą zaprzyjaźnioną i osobą kochaną jest nieostra, a zatem
przyjaźń moŜe wykraczać poza samo ‘lubić’ czy ‘szanować’ w stronę ‘kochać’
(16):
(15) I long for the Person from Porlock
To bring my thoughts to an end,
I am growing impatient to see him
I think of him as a friend.
(Smith 278:22)
(16) There’s nothing worth the wear of winning,
But laughter and the love of friends.
Wreszcie istnieje cały zestaw cytatów, w myśl których wypada nam jednoznacznie zakwestionować definicje słowa friend, jakie znajdujemy w słownikach
typu EFL. OtóŜ przyjaźń implikuje zazdrość (17), wymuszoną tolerancję (18), rozbieŜność oczekiwań i spodziewań (19), brak naturalności (20), względność (21) itd.
(17) Whenever a friend succeeds, a little something in me dies.
(Vidal 304:6)
(18) To find a friend one must close one eye. To keep him – two.
(Dough 93:10)
(19) Every time i paint a portrait i lose a friend.
(Sargent 261:2)
(20) Each had his past shut in him like the leaves of a book known to him
by heart; and his friends could only read the title.
(Woolf 317:6)
(21) Acquaintance, n. (…) a degree of friendship called slight when its
object is poor or obscure, and intimate when he is rich or famous.
(Bier 46:4)
Prawdopodobnie najlepsze podsumowanie negatywnych aspektów przyjaźni odnajdujemy w (22) i (23):
(22) Contrary to general belief, i do not believe that friends are necessarily the people you like best, they are merely the people who got there
first.
(Ust 302:14)
(23) Because i don’t trust him, we are friends.
(Brec 53:5)
Friend w słownikach: definicje czy cytaty?
77
WNIOSKI
W podsumowaniu zauwaŜmy, Ŝe istnieje cały szereg róŜnic w profilowaniu
znaczenia słowa friend w słownikach EFL i w słowniku cytatów. Oprócz tego, Ŝe
(i) w tych pierwszych znaczenie jest definiowane, a w tym drugim ilustrowane
i generowane, (ii) systemowo definiowany komponent [+/-relacja rodzinna] jest
praktycznie nieobecny w cytatach. Poza tym, zapis symboli ludzkiego doświadczenia i wiedzy, jaki odnajdujemy w analizowanych cytatach, dowodzą, Ŝe (iii) istnieje płynna granica między konceptualizacją przyjaciela/przyjaciółki i kochanka/kochanki, (iv) znaczenie friend jest wyraźnie kojarzone ze znaczeniem enemy,
oraz (v) słowo friend ma cały zakres róŜnych odcieni znaczeniowych, pozytywnych i negatywnych.
LITERATURA
1. Allan K., Natural Language Semantics, Blackwell Publishers Ltd., Oxford
2001.
2. COLLINS = Collins COBUILD English Language Dictionary, 1987
(1st ed.), London and Glasgow, Collins. // Collins COBUILD English Dictionary, 1995 (2nd ed.), London, Harper Collins Publishers. //
Collins COBUILD English Dictionary for Advanced Learners, 2001
(3rd ed.), Glasgow, HarperCollins Publishers.
3. Katz J.J. I Fodor J.A., The structure of a semantic theory, „Language” 39
(1963), s. 170-210.
4. LDCE = Longman Dictionary of Contemporary English, 1978 (1st ed.),
1987 (2nd ed.), 1995 (3rd ed.), Harlow, Longman.
5. Łozowski P., Język w nauczaniu języków obcych: system czy symbol?,
„Badania Naukowe WyŜszej Szkoły Ubezpieczeń w Kielcach”, Zeszyt 8
(2002), s. 57-67, Kielce, WyŜsza Szkoła Ubezpieczeń.
6. McConnell-Ginet S., ’Queering’ semantics: definitional struggles, w: Language and Sexuality: Contesting Meaning in Theory and Practice, praca
zbiorowa pod red. K. Campbell-Kibler i innych, Stanford, CSLI Publications, 2002, s. 137-160.
7. OALDCE = Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English, 1995
(5th ed.), 2000 (6th ed.), Oxford, Oxford University Press.
8. ODMQ = The Oxford Dictionary of Modern Quotations, Edited by Tony
Augarde, Oxford University Press, Oxford 1991.
9. Persson G., Meanings, Models and Metaphors. A Study in Lexical Semantics in English, Almqvist & Wiksell International, Stockholm 1990.
10. Rosch E., Natural categories, „Cognitive Psychology” 4 (1973), s. 328350.
78
Przemysław Łozowski
11. Rosch E., Cognitive representations of semantic categories, „Journal of
Experimental Psychology: General” 104 (1975), s. 192-233.
12. Rosch E., Principles of categorization, w: Cognition and Categorization,
praca zbiorowa pod red. E. Rosch i B.B. Lloyd, Hillsdale, N.J., Lawrence
Erlbaum Associates, 1978, s. 27-48.
13. Saeed J. I., Semantics, 2nd edition, Blackwell Publishing Ltd., Oxford 2003.