INTEGRACJA SENSORYCZNA (opracowanie: Małgorzata Paluch

1
INTEGRACJA SENSORYCZNA
(opracowanie: Małgorzata Paluch)
INTEGRACJA SENSORYCZNA, czyli przetwarzanie bodźców sensorycznych
to proces, podczas którego układ nerwowy człowieka odbiera informacje
z receptorów wszystkich zmysłów (dotyk; układ przedsionkowy odbierający
ruch; czucie ciała, czyli propriocepcja, węch, smak, wzrok i słuch), następnie
organizuje je i interpretuje tak, aby mogły
być wykorzystane w celowym
i efektywnym działaniu.
Wszyscy jesteśmy świadomi występowania i działania zmysłu smaku, węchu,
wzroku oraz słuchu. Ale większość z nas nie zdaje sobie sprawy, że nasz układ
nerwowy odbiera i rejestruje informacje płynące z dotyku, ruchu, siły grawitacji
oraz pozycji ciała. Tak jak oczy rejestrują informacje wzrokowe i przekazują je
do mózgu w celu ich zinterpretowania, tak wszystkie pozostałe zmysły
posiadają receptory odbierające bodźce i przekazujące je do mózgu. Komórki
znajdujące się w skórze przekazują informacje dotyczące lekkiego dotyku, bólu,
temperatury oraz nacisku. Struktury w uchu wewnętrznym rejestrują ruch oraz
zmiany pozycji głowy. Odpowiednie struktury mięśni, stawów oraz więzadeł
warunkują świadomość pozycji ciała. Te trzy podstawowe zmysły leżą
u podstaw rozwoju psychoruchowego dziecka.
DOTYK
Jest jednym z najwcześniej rozwijających się zmysłów. Dotyk pierwotny
odpowiada za świadomość dotknięcia i chroni nas przed niebezpiecznym
bodźcem dotykowym. Dominuje w okresie niemowlęcym. Dotyk różnicujący
odbiera precyzyjne informacje dotykowe np. różnicę w fakturze, kształcie.
Rozwija się stopniowo i w okresie kilku lat jego znaczenie znacznie wzrasta.
Obydwa rodzaje doznań dotykowych muszą się znajdować w swoistej
równowadze zależnej od wieku dziecka i poziomu jego funkcjonowania.
Poza funkcją ochronną, zmysł dotyku dostarcza nam informacji niezbędnych do
nabycia różnorodnych umiejętności:
•
•
•
•
•
•
•
percepcja dotykowa
schemat ciała
planowanie ruchu
percepcja wzrokowa
umiejętności szkolne
stabilność emocjonalna
funkcjonowanie społeczne
UKŁAD PRZEDSIONKOWY
Narząd przedsionkowy znajduje się w uchu wewnętrznym i dostarcza nam
2
informacji na temat siły grawitacji oraz ruchu. Pomaga nam w układzie naszego
ciała w przestrzeni, informuje nas gdzie jest góra a gdzie dół.
Poprzez zróżnicowany system połączeń nerwowych wpływa na:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
bezpieczeństwo grawitacyjne,
napięcie mięśniowe,
ruch i równowagę,
koordynację ruchową,
przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne,
przetwarzanie słuchowo-językowe,
planowanie ruchu,
bezpieczeństwo emocjonalne,
funkcjonowanie społeczne.
PROPRIOCEPCJA
Dostarcza nam informacji z mięśni, stawów, więzadeł o pozycji części ciała
oraz ich ruchach. To dzięki impulsom proprioceptywnym zdajemy sobie sprawę
z pozycji naszego ciała bez konieczności patrzenia. Jest to niezbędne do
płynnego i efektywnego wykonywania różnorodnych ruchów, z czego zdawać
sobie możemy sprawę w ciemnościach.
Zmysł propriocepcji jest ściśle związany ze zmysłem dotyku i układem
przedsionkowym. Z tego powodu często mówi się o przetwarzaniu dotykowoproprioceptywnym lub przedsionkowo-proprioceptywnym.
Zmysł propriocepcji wpływa na:
•
•
•
•
•
•
•
świadomość ciała,
postawę,
kontrolę i płynność ruchów,
stopniowanie ruchu,
planowanie ruchu,
bezpieczeństwo emocjonalne,
funkcjonowanie społeczne.
U większości osób proces integracji sensorycznej przebiega automatycznie
umożliwiając odpowiednie reakcje do wymogów otoczenia i warunkuje
prawidłowy rozwój sensomotoryczny.
U osób, które mają Zaburzenia Przetwarzania Sensorycznego proces ten
przebiega inaczej. Zaburzenia Integracji Sensorycznej zaburzają sposób, w jaki
mózg tych osób interpretuje odbierane informacje, jak również ich reakcje na
nie; emocjonalne, ruchowe, koncentrację i inne.
3
Układ przedsionkowy, proprioceptywny i dotykowy to trzy podstawowe
układy sensoryczne. Ściśle współpracują ze sobą oraz z innymi układami
sensorycznymi – słuchem, wzrokiem. Praca tych wszystkich układów
połączonych skomplikowanym układem zależności, stanowi o naszym
prawidłowym funkcjonowaniu w środowisku. Dzięki ich właściwie połączonej
pracy jesteśmy w stanie odpowiednio odbierać bodźce, przetwarzać je i na nie
odpowiadać.
JAK ROZPOZNAĆ ZABURZENIA SI ?
DZIECI UNIKAJĄCE WRAŻEŃ
SENSORYCZNYCH
Niektóre dzieci/osoby z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego nadmiernie
reagują na stymulację. Ich układ nerwowy odczuwa zwykłe doznania
sensoryczne jako bardzo intensywne, w efekcie czego czują się stale
bombardowane przez odbierane bodźce.
Stan taki nazywa się ‘obronnością sensoryczną’. Najczęstszą wówczas reakcją
na bodźce jest reakcja „walki lub ucieczki” mająca na celu uniknięcie lub
znaczne ograniczenie ilości bodźców. W efekcie „przeciążenia” układu
nerwowego dzieci mogą również reagować agresją. Zaburzenie to może
występować w obrębie każdego ze zmysłów.
Dzieci takie mogą;
•
•
•
•
•
•
Reagować na dotyk agresją lub wycofaniem się.
Bać się wysokości i ruchu, lub odczuwać mdłości w wyniku niewielkiego
ruchu bądź wysokości.
Niechętnie ryzykować oraz próbować nowych rzeczy.
Czuć duży dyskomfort w zatłoczonych miejscach.
Jeść mało zróżnicowane jedzenie i/lub mieć dużą wrażliwość na zapachy.
Być nadmiernie pobudzone i aktywne.
Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną nadwrażliwość sensoryczną.
4
DZIECI POSZUKUJĄCE WRAŻEŃ SENSORYCZNYCH
Niektóre dzieci mają obniżoną reaktywność na bodźce. Ich układ nerwowy
nie zawsze rejestruje lub rozpoznaje informację sensoryczną do niego
docierającą. W efekcie wydawać się może, że dzieci te mają ‘nienasycony
apetyt’ na stymulację sensoryczną, co może przejawiać się nieodpartą chęcią
ruchu lub ciągłym poszukiwaniem innych, intensywnych doznań
sensorycznych.
Dzieci te mogą:
•
•
•
•
•
•
Prezentować nadmierną aktywnością ruchową,
Nie reagować na ból i nie zauważać innych bodźców dotykowych; często
i zbyt mocno dotykać inne osoby (co może wyglądać jak zachowanie
agresywne)
Uczestniczyć w niebezpiecznych zabawach np. zbyt wysokie wspinanie
się
Preferować intensywne, długo trwające zabawy typu huśtanie, kręcenie,
często bez objawów dyskomfortu
Lubić bardzo głośne dźwięki np. głośno grająca muzyka, telewizor
Mieć opóźnioną mowę.
DZIECI MAJĄCE OBNIŻONE UMIEJĘTNOŚCI RUCHOWE
Niektóre dzieci z Zaburzeniami Przetwarzania Sensorycznego w efekcie tych
zaburzeń mogą mieć trudności z planowaniem i wykonywaniem nowych
ruchów i aktywności ruchowych. Często dzieci te są niezdarne,
nieskoordynowane, przewracają się, mają problem z nauczeniem się wielu
zabaw ruchowych.
Dzieci te mogą;
•
•
•
•
•
•
Mieć trudności z aktywnościami manualnymi, pisaniem, zapinaniem
guzików itp.
Mieć słabe umiejętności z zakresu dużej motoryki np. kopanie, łapanie,
rzucanie piłki
Mieć trudności z naśladowaniem ruchów np. w zabawie „ Leśniczówka”.
Mieć trudności z utrzymaniem równowagi, wykonaniem sekwencji
ruchów lub obustronną koordynacją
Preferować znane aktywności i zabawy
Preferować aktywności statyczne, siedzące np. oglądanie telewizji,
czytanie książki
5
•
Mieć trudności z wymową
Dzieci te łatwo ulegają frustracji i mogą próbować manipulować
i kontrolować otoczenie. Niektóre z tych dzieci mogą uciekać w świat fantazji.
Mogą również próbować ukrywać swoje problemy planowania ruchowego
popisując się przed innymi lub unikając nowych aktywności wykonywanych
w grupie.
Dzieci te mogą mieć zdiagnozowaną dyspraksję opartą na zaburzeniach
sensorycznych, czyli zaburzenie planowania ruchu.
Ogólnie rzecz ujmując efektem Zaburzeń Przetwarzania Sensorycznego
(zaburzeń SI) może być:
nieprawidłowe napięcie mięśniowe (najczęściej zbyt niskie),
nieprawidłowości z koncentracją uwagi,
zbyt dużą ruchliwością,
niezgrabność ruchową,
problemy z opanowaniem nowych umiejętności ruchowych takich jak: jazda
na rowerze,
problemy w czynnościach precyzyjnych takich jak: pisanie, cięcie, rysowanie,
nawlekanie,
problemy z opanowaniem umiejętności czytania i pisania,
nadwrażliwość na dotyk manifestujący się unikaniem niektórych ubrań, zabaw
w piasku, zabaw plasteliną,
unikanie huśtawek, zjeżdżalni, karuzeli lub nadmiernym poszukiwaniem tego
typu zabaw,
unikanie miejsc zatłoczonych,
nadwrażliwość na hałas,
unikanie niektórych smaków,
unikanie obcinania włosów, paznokci ,
szybka męczliwość,
słaba koordynacja ruchowa,
problem z manipulacją, posługiwaniem się sztućcami, nożyczkami,
nieprawidłowy chwyt kredki, długopisu,
trudność w koncentracji,
unikanie zabaw grupowych,
wycofywanie się z kontaktów społecznych,
trudność z wysłuchiwaniem poleceń,
unikanie zabaw na huśtawce, karuzeli lub nadmierne poszukiwanie takich
zabaw,
nadwrażliwość na światło,
nadwrażliwość na dźwięki,
6
- trudność w próbowaniu nowych potraw,
- zaburzenia mowy.
Jak widać deficyty przetwarzania sensorycznego mogą być przyczyną wielu
trudności opóźniających prawidłowy rozwój dziecka, zaburzających proces
uczenia oraz powodujących problemy emocjonalne. Nie u wszystkich dzieci
przyczyną problemów w nauce, rozwoju lub zachowania jest zaburzona
integracja sensoryczna. Są jednak wyraźne czynniki wskazujące na dysfunkcje
integracji sensorycznej.
Deficyty integracji sensorycznej często współwystępują z zespołem
nadpobudliwości psychoruchowej, zespołem Aspergera, autyzmem, mózgowym
porażeniem dziecięcym, zespołem Downa, zespołem FAS, zespołem kruchego
X, rozszczepem kręgosłupa.
W JAKI SPOSÓB RODZICE MOGĄ WSPOMAGAĆ
ROZWÓJ PROCESÓW INTEGRACJI
SENSORYCZNEJ SWOJEGO DZIECKA?
Najważniejszą rzeczą jest uświadomienie sobie przez rodziców, że integracja
sensoryczna odgrywa ważną rolę w rozwoju ich dziecka. Ważne jest także
dostrzeganie różnorodnych sytuacji, w których dziecko doświadcza
zróżnicowanej stymulacji sensorycznej. Dzięki temu rodzice mogą tworzyć
bogate w bodźce sensoryczne otoczenie wspomagające rozwój.
Istotnym faktem jest zrozumienie, iż każde dziecko jest inne, ma
indywidualne zainteresowania, potrzeby oraz reakcje. Rodzice poprzez
obserwowanie zachowania i reakcji dziecka w różnych sytuacjach mogą określić
i analizować jego potrzeby. Weźmy na przykład pod uwagę różnicę w reakcjach
na bodźce (dotykowe, wzrokowe, dźwiękowe, zapachowe) oraz reakcje na ruch.
Czasami szybkie ruchy spowodować wzmożoną werbalizację. W innej sytuacji
lub w przypadku innego dziecka ten same ruchy mogą nadmiernie pobudzić
dziecko i doprowadzić do całkowitej dezorganizacji zachowania lub wywołać
uczucie lęku. Bardzo ważne jest, aby rodzice obserwowali reakcje dziecka na
daną aktywność i w razie konieczności byli gotowi zmienić zabawę.
Reakcje na bodźce sensoryczne różnią się w zależności od dziecka np.:
jedno dziecko może domagać się dużej ilości uścisków i przytulania, a inne
będzie chciało się przytulać sporadycznie. Zawsze należy pamiętać, iż reakcje
7
danego dziecka mogą się zmieniać nawet w ciągu dnia. Biorąc pod uwagę
różnorodność reakcji, które są wywołane bodźcami sensorycznymi oraz
indywidualne reakcje dziecka rodzice mogą kierować zabawami, które są
najkorzystniejsze dla jego rozwoju.
Najważniejsze zasady w procesie wspomaganie rozwoju integracji
sensorycznej:
1.Dotyk i ruch odgrywają istotną rolę w poznawaniu przez niemowlę świata.
W późniejszym okresie najważniejsze w rozwoju stają się wzrok i słuch.
Należy pamiętać , że dziecko w każdej pozycji doświadcza innych wrażeń. Tak
więc leżenie na brzuchu, leżenie na plecach czy boku dostarcza odrębnych
doznań sensorycznych. Stwarzając dziecku możliwości przebywania w różnych
pozycjach podczas snu, zabawy i noszenia pomaga dziecku w rozwoju
odczuwania ruchu, grawitacji oraz kontroli ciała.
Kontakt fizyczny jest szczególnie ważny nie tylko ze względu na doznania
sensoryczne ale również na rozwój więzi emocjonalnej z rodzicami. Innym
istotnym aspektem jest umieszczanie niemowlęcia w zróżnicowanych
pozycjach. Ponieważ dzieci często przebywają w szpitalu leżąc jedynie na
plecach, to rodzice układają je tylko w tej pozycji w domu.
2.Dla niektórych dzieci lekki dotyk może być irytujący i wywołujący negatywne
reakcje. Silniejszy ucisk ma efekt bardziej wyciszający, uspokajający niż
delikatne głaskanie. W obrębie dłoni, twarzy oraz stóp znajduje się największa
ilość receptorów czuciowych i dlatego te części ciała są najbardziej wrażliwe.
Na przykład dziecko może lubić głaskanie pleców a nie będzie tolerować mycia
twarzy.
3.Dzieci często poszukują takich rodzajów stymulacji sensorycznej, których
potrzebuje ich układ nerwowy. W sytuacji gdy wydaje się, że dziecko domaga
się pewnych bodźców dotykowych, dźwiękowych, zapachowych czy też wrażeń
ruchowych, może być to wskazówką, że tego rodzaju doznań potrzebuje. Można
mu ich dostarczyć w zabawie np.: jeśli dziecko domaga się silnego przytulania,
uścisków, można spróbować bawić się w zabawy typu: przeciąganie liny,
turlanie, chowanie się pod dużymi kołdrami, materacami, czyli wszystkie
zabawy dostarczające wielu wrażeń proprioceptywnych. Zawsze należy
pamiętać, aby obserwować reakcje dziecka i zachować ostrożność, aby nie
zinterpretować jego potrzeb sensorycznych, jako prób domagania się uwagi czy
manipulacji.
4.Należy brać pod uwagę trudność niektórych dzieci, jaką stwarza im
przetwarzanie wrażeń sensorycznych. Dziecko z dobrą równowagą będzie
w stanie jednocześnie bujać się i swobodnie rozmawiać. Dziecko, które boi się
8
ruchu będzie musiało całkowicie skoncentrować się na utrzymaniu równowagi
na huśtawce, nie będzie mogło w tym czasie prowadzić rozmowy.
5.Bodźce sensoryczne odgrywają bardzo ważną rolę w życiu każdego
człowieka. Mogą podnieść poziom gotowości oraz aktywności lub wręcz
przeciwnie, mogą działać uspokajająco, wyciszająco. Nieprzemyślana
stymulacja sensoryczna może mieć dramatyczny skutek szczególnie
w przypadku małych dzieci. Dlatego przy każdej nowej aktywności należy
obserwować efekt bezpośredni jak i oddalony w czasie. Nowe wrażenia
sensoryczne mogą wpływać na sen, jedzenie, oddawanie moczu i stolca oraz
powodować dezorganizację zachowania. Najrozsądniejszą zasadą, którą trzeba
się kierować jest to, aby nie próbować niczego, co wykracza poza zakres
naturalnej zabawy.
6.Mózg reaguje inaczej na aktywne działanie, reakcje i zachowanie niż na bierną
aktywność. Aktywne zaangażowanie wymaga od dziecka zainicjowania,
zaplanowania oraz wykonania aktywności lub dynamicznego zareagowania na
nią. Bierna aktywność może dostarczać wrażeń lub ruchu, ale niekoniecznie
wymaga reakcji. Aktywne zaangażowanie stwarza najlepsze warunki do zmian
zachodzących w mózgu, które prowadzą do rozwoju, uczenia się oraz lepszej
organizacji zachowania.
TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ
Podczas terapii dziecko jest zachęcane do wykonywania aktywności, która
będzie wyzwalać i prowokować odpowiednie, skuteczne reakcje na określone
bodźce sensoryczne dostarczające stymulacji przedsionkowej, proprioceptywnej
oraz dotykowej. Stopień trudności tych aktywności będzie stopniowo wzrastać
tak, aby wymagać od dziecka bardziej zorganizowanych i zaawansowanych
reakcji. W trakcie terapii preferowane są ukierunkowane zabawy i aktywności
swobodnie wykonywane przez dzieci, wyzwalające automatyczne reakcje
sensoryczne.
Ćwiczenie konkretnych umiejętności nie jest zwykle celem terapii Integracji
Sensorycznej. Dziecko w większości nie będzie ćwiczyło takich czynności jak:
chodzenie po równoważni, łapanie piłki, pisanie długopisem, podskoki na jednej
nodze. Stosowane raczej będą aktywności rozwijające podstawowe
umiejętności, które umożliwią dziecku nauczenie się efektywne powyższych
czynności /np. łapania piłki/. W niektórych jednak sytuacjach dziecko może być
poddane ćwiczeniom konkretnych czynności ruchowych. Może to mieć miejsce
w przypadku dzieci, u których wyćwiczenie takich umiejętności jest kluczowe
dla rozwoju jego poczucia wartości oraz stosunków z rówieśnikami.
Ważnym aspektem terapii Integracji Sensorycznej jest motywacja dziecka.
Gra ona ważną rolę przy doborze ćwiczeń. Większość dzieci poszukuje
9
i domaga się tych aktywności, które są dla nich najbardziej wskazane na danym
etapie rozwoju. Stanowi to dla terapeuty ważną informację dotyczącą
zainteresowania i motywacji dziecka. Czynniki te brane są pod uwagę przy
doborze aktywności. Niektórym dzieciom terapeuta pozostawi wiele swobody
przy wyborze zabaw i ćwiczeń. Innym dzieciom, które mają trudności
z wybraniem odpowiedniej aktywności terapeuta zaproponuje dużą ilość zabaw
przez siebie wyselekcjonowanych. Nawet w takiej sytuacji dziecko będzie
zachęcane do czynnego udziału w zabawie. Rzadko się zdarza, aby dziecko było
tylko biernym uczestnikiem stymulacji, ponieważ aktywny udział umożliwia
dziecku bardziej dojrzałe i lepiej zorganizowane przetwarzanie informacji
sensorycznych.
Terapia Integracji Sensorycznej jest bardzo często dla dziecka
przyjemnością. Sala terapeutyczna jest wyposażona w różnorodny sprzęt taki
jak: zjeżdżalnie, platformy do huśtania, liny do wspinania, koła do wskakiwania
oraz trapezy do huśtania. Dla dziecka terapia jest zabawą ale jest to
jednocześnie ciężka praca, bo pod kierunkiem terapeuty dziecko jest w stanie
osiągnąć sukces, który prawdopodobnie byłby niemożliwy w całkowicie
spontanicznej zabawie. Wiele dzieci z problemami Integracji Sensorycznej nie
potrafi bez pomocy bawić się efektywnie i w sposób zorganizowany. Tworzenie
odpowiedniej atmosfery zabawy pełni dużą rolę. W miłej atmosferze dziecko
jest bardziej zaangażowane w aktywności i robi większe i szybsze postępy niż
dziecko niezaangażowane.
W większości dzieci bardzo chętnie uczestniczą w terapii i z niecierpliwością
na nią oczekują. Jednak nie każde spotkanie terapeutyczne jest tak samo
efektywne - wszystkie dzieci miewają trudniejsze dni.
Należy pamiętać, że niektóre zaburzenia utrudniają dziecku zabawę
z wykorzystaniem sprzętu i powodują, że zabawy przyjemne dla większości
dzieci, dla niego takimi nie są. Dlatego też, dla niektórych maluchów początki
terapii mogą być trudne.
Jeżeli efekty terapii są pozytywne, dziecko jest w stanie w sposób bardziej
efektywny automatycznie przetwarzać i wykorzystywać skomplikowane
informacje sensoryczne. Ma to ogromne znaczenie w życiu codziennym
dziecka. Poprawa koordynacji ruchowej ma swoje odbicie w możliwości
i jakości wykonywania trudniejszych aktywności ruchowych z zakresu
motoryki. W przypadku dziecka prezentującego początkowo objawy
nadwrażliwości lub słabej reaktywności na bodźce sensoryczne, bardziej
prawidłowe reakcje mogą prowadzić do pozytywnych zmian w zachowaniu,
poprawy stosunków z kolegami i koleżankami oraz zwiększonego poczucia
własnej wartości. W miarę poprawy efektywnego funkcjonowania układu
nerwowego niektóre dzieci będą osiągały postępy w rozwoju mowy, inne
10
w umiejętnościach szkolnych. Bardzo często rodzice stwierdzają, że po jakimś
okresie terapii ich dziecko jest lepiej zorganizowane, skoncentrowane,
pewniejsze siebie, częściej nawiązuje kontakty z rówieśnikami i łatwiejsze we
współżyciu.
LITERATURA:
Bogdanowicz M. „ Integracja percepcyjno motoryczna: teoria – diagnoza – terapia”.
Violet F. Maas „ Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do Teorii Integracji
Sensorycznej”.