Problemy rozwoju gospodarki turystycznej na obszarach chronionych

Problemy rozwoju gospodarki turystycznej
na obszarach chronionych
Renata Rakieć
Opiekun naukowy: dr inż. Mikołaj Jalinik
Agnieszka Łapińska
Opiekun Koła: dr inż. Mikołaj Jalinik
Koło Naukowe „Turysta”
Katedra Turystyki i Rekreacji, Wydział Zarządzania
Politechnika Białostocka
STRESZCZENIE:
Rozwój gospodarki turystycznej uruchamia określone procesy zmian, którym towarzyszą
nie tylko pozytywne następstwa ekonomiczne, ale też wielokierunkowe konsekwencje społeczne i
ekologiczne. Turystyka bowiem, stanowiąc źródło dochodów miejscowej ludności, przyczynia się
do podnoszenia jej poziomu życia. Stanowi także czynnik awansu kulturowo – cywilizacyjnego,
wywiera istotny wpływ na zmiany stylu życia, motywuje do podnoszenia kwalifikacji i
wykształcenia, kształtuje osobowość człowieka otwartą na innowacje, odgrywa ważną rolę w
podnoszeniu poziomu intelektualnego społeczeństwa. Ponadto sprzyja podejmowaniu działań
społeczności lokalnych w kierunku utrzymywania oraz rozwijania walorów i atrakcji turystycznych
regionu. Turystyka ma szansę stać się aktywną formą ochrony środowiska, gdyż jej rozwój wiąże
się z podejmowaniem różnych przedsięwzięć i inwestycji infrastrukturalnych, chroniących
środowisko przyrodnicze poprzez budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków, porządkowanie
wysypisk
odpadów,
estetyczne
kształtowanie
krajobrazu,
rozwiązywanie
problemów
transportowych.
Rozwój turystyki na obszarach chronionych powoduje, że obok możliwości uzyskania korzyści
ekonomicznych istotnym problemem stają się zagrożenia, jakie dla przyrody tych terenów niesie
intensywny ruch turystyczny, zwłaszcza tam gdzie koncentruje się on na niewielkiej przestrzeni.
Konflikty między koniecznością ochrony przyrody a gospodarką turystyczną na obszarach
chronionych
powstają
wskutek
przekroczenia
chłonności
turystycznej,
wprowadzania
nieodpowiednich dla danego obszaru form turystyki oraz zbyt intensywnego zagospodarowania
turystycznego. Największe zagrożenie środowiska przyrodniczego wynika z nadmiernego
1
zagęszczenia ruchu turystycznego na najbardziej atrakcyjnych obszarach, zlokalizowanych często
w sąsiedztwie zbiorników wodnych i rzek oraz na przyległych do nich terenach leśnych, a także w
najwyższych partiach gór. Intensywność ruchu turystycznego zwiększa ograniczenie sezonu do
kilku miesięcy w roku. Niebezpieczeństwo degradacji środowiska przy realizacji funkcji
turystycznej wiąże się również z:

niewłaściwą lokalizacją elementów zagospodarowania turystycznego, np. w strefach
brzegowych zbiorników wodnych,

niedostatecznie rozwiniętą infrastrukturą turystyczną, co prowadzi do nadmiernej i
niekontrolowanej penetracji obszarów turystycznych,

brakiem centrów kompleksowej obsługi turystów, organizujących i kontrolujących ruch
turystyczny,

nadmiernym natężeniem ruchu samochodowego w rejonach recepcyjnych,

„samowolą budowlaną” na terenach wypoczynkowych,

zablokowaniem naturalnych korytarzy ekologicznych, m.in. w wyniku ogradzania terenów
wokół obiektów turystycznych, rozwoju sieci drogowej,

niskim poziomem świadomości ekologicznej turystów.
W celu przeciwdziałania powyższym zjawiskom, należy przede wszystkim określić
wskaźnik naturalnej chłonności turystycznej poszczególnych obszarów, wyrażający relację między
wielkością ruchu turystycznego a pojemnością recepcyjną, determinowaną bazą noclegową,
gastronomiczną i towarzyszącą, która określa możliwości przyjęcia określonej liczby turystów
przez dany teren tak, aby nie naruszać walorów naturalnych i nie doprowadzić do spadku jego
atrakcyjności. Badania chłonności turystycznej dokonuje się przy wykorzystaniu odpowiednich
mierników, uwzględniających m.in. stopień odporności zbiorowisk roślinnych na użytkowanie
turystyczne, okresy wegetacji roślin, odporność gleb na erozję, poziom ochrony udostępnianych
obszarów, czy preferowane formy ruchu turystycznego. Ustalenie wskaźnika naturalnej chłonności
pozwala określić stopień obciążenia środowiska oraz jego rezerwy w zakresie tworzenia nowych
inwestycji turystycznych.
Dostosowanie intensywności użytkowania turystycznego do granic chłonności naturalnej
ekosystemów wiąże się z dziedziną planowania i zagospodarowania przestrzennego obszarów
chronionych i ich otoczenia oraz z działaniami organizacyjno – administracyjnymi, np.
ograniczenie dostępności danego terenu poprzez reorganizację sieci komunikacyjnej i odsunięcie
przystanków i parkingów od granic obszarów chronionych. Innym sposobem może być
limitowanie liczby i wielkości grup wycieczkowych oraz ustalenie różnych wariantów tras
zwiedzania. Wielkość ruchu turystycznego winna podlegać ciągłemu sterowaniu i kontroli. Istotną
rolę w ograniczaniu intensywności masowego ruchu turystycznego może również pełnić
2
lokalizacja obiektów służących turystyce pobytowej na obrzeżach obszarów chronionych (otuliny
parków narodowych i krajobrazowych), a także specjalnie zorganizowane atrakcje dla turystów,
np. muzea, sale wystawowe, ścieżki dydaktyczne, parki leśne, trasy spacerowe, restauracje z
daniami regionalnymi.
Podstawowe kierunki działań, na poziomie lokalnym, na rzecz zmniejszenia antropopresji,
związanej z turystyką powinny obejmować:

określenie w lokalnych planach nieprzekraczalnych granic rozwoju przestrzennego
miejscowości turystycznych oraz wyłączenie z zagospodarowania obszarów o wysokich
walorach środowiska przyrodniczego,

eliminowanie
obiektów
turystycznych
z
bezpośredniego
sąsiedztwa
obszarów
najcenniejszych przyrodniczo oraz likwidowanie lub modernizację bazy noclegowej o
niskim standardzie,

likwidowanie źródeł zanieczyszczenia wody i atmosfery przez wprowadzenie obowiązku
wyposażania obiektów turystycznych w odpowiednie urządzenia,

stopniowe przejmowanie funkcji rekreacyjnych dużych ośrodków wypoczynkowych przez
kameralną bazę noclegową (gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty),

lokalizowanie obiektów turystycznych na terenach o rozwiniętej infrastrukturze i
pozostawienie znacznych terenów niezainwestowanych,

wydłużenie sezonu turystycznego poprzez rozszerzenie oferty pobytu,

odpowiednią organizację ruchu turystycznego opartą na specjalistycznych biurach
turystycznych i centrach obsługi turystów oraz punktów informacji turystycznej,

edukację ekologiczną lokalnej społeczności i stymulowanie inicjatyw społecznych na rzecz
ochrony środowiska.
Natomiast na poziomie krajowym możliwości zapobiegania negatywnym skutkom
realizacji funkcji turystycznej na obszarach chronionych obejmują:

zmianę obowiązującego w kraju modelu turystyki zmierzającą do ograniczenia zbiorowych
form wypoczynku biernego na rzecz rozwoju kameralnych, przyjaznych środowisku form
wypoczynku aktywnego,

promocję turystyczną obszarów mniej spopularyzowanych w celu odciążenia terenów
najbardziej uczęszczanych przez turystów.
Z uwagi na konieczność podporządkowania działalności turystycznej na obszarach
chronionych zachowaniu równowagi środowiskowej istotnym zagadnieniem jest określenie
preferowanych form turystyki. Formy te powinny być ściśle dostosowane do obowiązującego
reżimu ochronnego oraz posiadanych zasobów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych.
Ekologizacja turystyki oznacza zatem dostosowanie jej form, wielkości ruchu i zagospodarowania
3
turystycznego do chłonności środowiska, bardziej równomierne wykorzystanie walorów i zasobów
oraz umiarkowaną koncentrację bazy rekreacyjnej. Do podstawowych zasad gospodarki
turystycznej na omawianych obszarach należy także przekształcanie struktury turystyki zgodnie z
zasadami ekorozwoju, np. w parkach narodowych i większości parków krajobrazowych powinna
następować restrukturyzacja skoncentrowanego zagospodarowania turystycznego. Natomiast w
odniesieniu do parków krajobrazowych utworzonych w celu ochrony walorów widokowych i
turystycznych oraz na obszarach chronionego krajobrazu powinny rozwijać się bardziej
różnorodne formy turystyki adekwatne do posiadanych zasobów turystycznych, przy zachowaniu
ogólnych zasad ochrony przyrody i krajobrazu.
Specyfika obszarów chronionych powoduje, że podstawowym kierunkiem rozwoju
turystyki jest turystyka wiejska, obejmująca bardziej aktywne formy wypoczynku, m.in.:
ekoturystykę, agroturystykę, turystykę kwalifikowaną (pieszą, rowerową, konną, kajakową,
żeglarską). Do podstawowych cech turystyki wiejskiej zaliczyć można m.in.:

świadczenie usług turystycznych przez małe podmioty dla niewielkiej liczby turystów,
stanowiąca dodatkowe źródło dochodu i pozwalająca bardziej racjonalnie wykorzystać
posiadane zasoby wytwórcze i wytworzoną produkcję rolniczą,

zapewnienie
zrównoważonego
rozwoju
obszarów
recepcyjnych,
oznaczającego
umożliwienie osiągania korzyści turystom i miejscowej ludności, przy minimalizacji
kosztów gospodarczych i społecznych oraz szkód ekologicznych,

bezpośredni kontakt turystów z usługodawcami i społecznościami lokalnymi, sprzyjający
poznaniu kultury, historii i gospodarki odwiedzanego regionu oraz stylu życia jego
mieszkańców.
Ekoturystyka polega na odpowiednim użytkowaniu i zagospodarowaniu środowiska,
zapewniającym utrzymanie przyrodniczych i kulturowych wartości obszaru recepcyjnego.
Obejmuje ona różne formy turystyki wypoczynkowej, krajoznawczej i specjalistycznej, które
pozwalają udostępniać atrakcyjne walory przyrodnicze danego terenu przy uwzględnieniu
ograniczeń wynikających z realizacji funkcji ochronnej. Ekoturystyka na obszarach chronionych
jest zatem istotnym elementem zrównoważonego rozwoju, integrując działalność turystyczną z
celami ochrony przyrody, stanowiąc szansę poprawy warunków życia miejscowej ludności oraz
wpływając na wzrost świadomości ekologicznej społeczności lokalnych.
Agroturystyka stanowi formę pozarolniczej działalności gospodarczej rodzin rolniczych, które
organizują pobyt turystów we własnym gospodarstwie. Z założenia wyklucza ona intensywny ruch
turystyczny, adresując swoją ofertę wypoczynku głównie do turystów indywidualnych, rodzin lub
małych grup turystycznych, w związku z czym nie pociąga za sobą
nadmiernej presji na
środowisko.
4
Szansą rozwoju gospodarki turystycznej na obszarach przyrodniczo cennych jest też
niewątpliwie uruchomienie na Wydziale Zarządzania Politechniki Białostockiej nowego kierunku
studiów - Turystyka i Rekreacja o specjalności turystyka na obszarach przyrodniczo cennych.
Specyfiką absolwenta tego kierunku jest umiejętność turystycznego i rekreacyjnego wykorzystania
obszarów przyrodniczo cennych, oraz kreowania i modelowania zachowań prozdrowotnych
społeczeństwa. Absolwent kierunku turystyka i rekreacja posiada umiejętność racjonalnego i
zrównoważonego kształtowania jakości życia lokalnych społeczności, wykorzystując przy tym
zasoby środowiska przyrodniczego, kierując się przy tym zasadami idei ekorozwoju.
W trakcie studiów zdobywamy wiedzę z zakresu przedmiotów kierunkowych: geografii
turystycznej, krajoznawstwa, zagospodarowania turystycznego i rekreacyjnego, podstaw turystyki,
teorii i metodyka rekreacji, prawa w turystyce i rekreacji, metodyki i technik obsługi ruchu
turystycznego.
Przedmioty zawodowe na kierunku Turystyka i Rekreacja to: kształtowanie ekorozwoju,
użytkowanie, ochrona i kształtowanie środowiska, zarządzanie turystyką na obszarach
przyrodniczo cennych, kształtowanie krajobrazu, agroturystyka, współczesny rynek turystyczny,
zarządzanie przedsiębiorstwem turystycznym.
Ponadto program studiów obejmuje, po pierwszym i drugim roku studiów, wakacyjne
obozy programowe, w czasie których studenci wcielają zdobytą w ciągu roku akademickiego
wiedzę.
Wyposażeni w taką wiedzę, jesteśmy w stanie racjonalnie gospodarować walorami
przyrodniczymi obszarów chronionych i kierując się polityką ekorozwoju, świadomie kształtować
rozwoju gospodarczy i społeczny regionu, dążąc jednocześnie do ich optymalnego wykorzystania,
nie uszczuplając przy tym ich naturalnego potencjału, a wręcz przeciwnie, dążymy do jego
zwielokrotnienia poprzez świadomą i odpowiedzialną politykę gospodarowania.
LITERATURA:
5
1. Dudel K., Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym, Wyd. ekonomia i
Środowisko, Białystok 1992.
2. Iwaniuk H., Turystyka stymulatorem ekorozwoju na obszarach przyrodniczo cennych, w:
Sterowanie ekorozwojem, t.3.Regionalne i gospodarcze aspekty ekorozwoju, red. B. Poskrobko,
Wyd. PB, Białystok 1998.
3. Michałowski K. Uwarunkowania ekologizacji rolnictwa na obszarze funkcjonalnym „Zielone
Płuca Polski”, Wyd. PB, Białystok 1997.
4. praca zbiorowa pod red. K. Michałowskiego, Informacja i promocja w turystyce. Materiały
konferencyjne z I Sympozjum Naukowego „Znaczenie informacji i promocji w gospodarce
turystycznej, Wyd. PB, Białystok 2002.
6