Marcin Orlicki

Za i przeciw
zadośćuczynieniom sprzed
sierpnia 2008 r. – prawne
aspekty zagadnienia
PROF. DR HAB. MARCIN ORLICKI,
UNIWERSYTET I M. ADAMA MICKIEWICZA
W POZNANIU
1
Art. 446 KC
§4. Sąd może także przyznać najbliższym
członkom rodziny zmarłego odpowiednią
sumę
tytułem
zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę.
[wszedł w życie z dniem 3.08.2008 r.]
2
Art. 446 §4 KC – niezbędny!
Ból
spowodowany
przez
utratę
najbliższego członka rodziny jest często
znacznie większy niż w przypadku
naruszenia „klasycznych” dóbr osobistych.
Nowelizacja oczekiwana i słuszna.
3
Art. 448 KC
W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać
temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią
sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę
pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie
od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków
naruszenia. Przepis art. 445 § 3 stosuje się.
4
Więź rodzinna nie była uznawana za dobro
osobiste
Przed 2005 r. w judykaturze nie było znane dobro osobiste
polegające na poczuciu miłości rodzinnej, czy więzi rodzinnej.
Problemem rozstrzyganym w orzeczeniach wydawanych przed
rokiem 2005 było nie to, czy więź rodzinna może być uznawana za
szczególnego rodzaju dobro osobiste i czy w przypadku jego
naruszenia można dochodzić zadośćuczynienia na podstawie art. 448
kc, lecz raczej sposób interpretacji art. 446 §3 kc i rozstrzyganie na ile
w „stosownym odszkodowaniu” powinny być uwzględniane krzywdy
moralne doznawane przez najbliższych członków rodziny zmarłego.
5
Z rządowego uzasadnienia projektu
Rzecznik Praw Obywatelskich w wystąpieniu z dnia 17 października 2006 r.
skierowanym do Ministra Sprawiedliwości, zawarł sugestię, ażeby – w celu zwiększenia
ochrony ofiar wypadków komunikacyjnych – w Kodeksie cywilnym zamieszczony został
przepis o zadośćuczynieniu pieniężnym za krzywdę z powodu śmierci osoby najbliższej.
Zaproponowano zmianę art. 446 § 3 K.c., który przewiduje przyznanie stosownego
odszkodowania najbliższym członkom rodziny zmarłego, jeżeli wskutek jego śmierci
nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Podniesiono przy tym, że skoro
istnieje możliwość zadośćuczynienia w przypadku naruszenia dóbr osobistych
wskazanych w art. 23 K.c. (art. 24 w zw. z art. 448 K.c.), „tym bardziej taka możliwość
powinna istnieć w przypadku śmierci osoby bliskiej, co w sposób istotny narusza
sferę psychicznych odczuć jednostki”.
6
Nowa interpretacja od 2005 r.
Pierwszym powszechnie znanym orzeczeniem, w którym dokonano
identyfikacji dobra osobistego polegającego na utrzymywaniu więzi
pomiędzy najbliższymi członkami rodziny, być wyrok Sądu
Apelacyjnego w Gdańsku w wyroku z dnia 23 września 2005 r. (I ACa
554/05).
Uznano w nim za dobro osobiste więź rodziców z dzieckiem. Sąd
Apelacyjny wywodził, „że szczególna więź rodziców z dzieckiem,
przysługująca zarówno dziecku, jak i rodzicom w prawidłowo
funkcjonującej rodzinie, zasługuje na status dobra osobistego,
podlegającego ochronie przewidzianej w art. 24 § 1 k.c.”
7
Nowy pogląd Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy o art. 448 kc jako
podstawie dla zasądzania zadośćuczynień
dla
najbliższych
członków
rodziny
zmarłego, zaczął mówić dopiero po wejściu
w życie ustawy wprowadzającej art. 446 §4
kc (tj. po dniu 3 sierpnia 2008 r.).
8
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2010
roku, sygn. akt IV CSK 307/09
Wprowadzenie art. 446 § 4 k.c. nie powinno być natomiast rozumiane w ten
sposób, że w dotychczasowym stanie prawnym art. 448 k.c. nie mógł stanowić
podstawy przyznania zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej. Takie
stwierdzenie oznaczałoby, że chwila, w której zaszło zdarzenie będące źródłem
szkody, decydująca - zgodnie z wyborem ustawodawcy - o możliwości
zastosowania art. 446 § 4 k.c., rozstrzygałaby definitywnie o istnieniu lub braku
istnienia uprawnienia do uzyskania zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną
śmiercią osoby bliskiej, bez względu na rodzaj tej krzywdy. Prowadziłoby to do
radykalnego zróżnicowania sytuacji osób, które doznały krzywdy o podobnym
charakterze, nawet w krótkich odstępach czasu, co jest trudne do
zaakceptowania.
9
Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października
2010 roku
Odnosząc się do tej kwestii należy zauważyć, że katalog dóbr
osobistych określony w art. 23 k.c. ma charakter otwarty. W
orzecznictwie i w piśmiennictwie przyjmuje się zgodnie, że ochroną
przewidzianą w art. 23 i 24 k.c. objęte są wszelkie dobra osobiste
rozumiane jako pewne wartości niematerialne związane z istnieniem
i funkcjonowaniem podmiotów prawa cywilnego, które w życiu
społecznym są uznawane za doniosłe i zasługujące z tego względu na
ochronę. W judykaturze uznano, że do katalogu dóbr osobistych
należy np. prawo do intymności i prywatności, płeć człowieka, prawo
do planowania rodziny, tradycja rodzinna, pamięć o osobie zmarłej.
10
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15
kwietnia 2010 r., I ACa 207/10
„W polskim systemie prawa cywilnego zasadą jest, że odszkodowanie z tytułu szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym /w tym szkody niemajątkowej/ przysługuje wyłącznie
osobie przeciw której taki czyn został skierowany/ por. np. wyrok SN z 4.VII.1969, ICR116/69,
OSNCP 1970,z.5, poz. 87;z dnia 7.XI.1984,IICZ 402/84,LEX nr 8645 ; z dnia 13.X.1987, IVCR
266/87,OSNCP 1989,z.9,poz.142/. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest unormowanie zawarte
w art. 446 § 3 i obecnie/ od dnia 3.VIII.2008 r./ również § 4 k.c, przyznające określone
uprawnienia osobie najbliższej zmarłemu. Wobec istnienia szczegółowego przepisu prawa nie
można stosować przepisów art. 24 i nast. k.c. nawet w sytuacji, gdy aktualnie obowiązujące
przepisy
zezwalają na przyznanie zadośćuczynienia w związku ze śmiercią bliskiej
osoby. Gdyby stosowanie przepisów dotyczące ochrony dóbr osobistych należało rozszerzyć
obejmując nimi bliskich osoby zmarłej wskutek czynu niedozwolonego, ustawodawca nie
dokonywałby nowelizacji art. 446 przez dodanie § 4 uprawniającego osoby bliskie zmarłemu
do żądania zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę. Tymczasem takie rozszerzenie zakresu
stosowania art. 446 k.c. nastąpiło.”
11
Zabieg interpretacyjny
Sąd Najwyższy nie mógł uznać, że art. 446 §4 kc powinien
być stosowany przed dniem, w którym wszedł w życie.
Zamiast tego SN dokonał karkołomnego zabiegu
interpretacyjnego, którego skutkiem jest stworzenie
całkowicie nowej normy prawnej z przepisów, które
obowiązywały wcześniej – art.24 i 448 kc.
Skutkiem takiego zabiegu jest rzeczywiste rozciągnięcie
perspektywy czasowej stosowania art. 446 §4 kc na okres
przed jego wejściem w życie.
12
LEX RETRO AGIT?
Pojęcia rozstrzygnięć intertemporalnych związanych
ze zmianą prawa nie mogą być zawężane do zmian
przepisów prawnych. Należy nimi obejmować one
również zmianę norm prawnych dokonaną w wyniku
zmiany reguł egzegezy, czy też zmiany przesłanek
ocennych.
[J. Mikołajewicz, Prawo intertemporalne. Zagadnienia teoretycznoprawne, Poznań 2000, s. 5254]
13
Skutki dla ubezpieczycieli
Wiele lat po zakończeniu okresu ubezpieczenia ubezpieczyciel OC
konfrontowany jest z roszczeniem, którego nie przewidywał
(i którego nie mógł przewidzieć) w momencie zawierania umowy
ubezpieczenia.
Wszelkie rachuby, analizy statystyczne, aktuarialne i finansowe tracą
jakiekolwiek znaczenie, a ich wyniki w żaden sposób nie
odzwierciedlają nowej (choć dotyczącej dawno minionego czasu)
rzeczywistości prawnej.
Koszty wynikające ze zwiększonych wypłat zadośćuczynień muszą
być pokryte z bieżących składek.
14
Dziękuję za uwagę!
[email protected]
15