pobierz plik

Jolanta Budzowska
Zadośćuczynienie za krzywdę w związku ze śmiercią osoby bliskiej w polskim prawie –
analiza prawna
Sprawy o zadośćuczynienie za krzywdę w związku ze śmiercią osoby bliskiej, w
którym właściwym prawem materialnym jest prawo polskie, potrafią budzić sporo
kontrowersji – czy to przez wzgląd na specyficzne zasady ustalania wysokości
zadośćuczynienia, czy to różne terminy przedawnienia roszczeń. Co więcej, w przeszłości
nawet sama możliwość dochodzenia zadośćuczynienia w przypadku śmierci osoby bliskiej
nie zawsze była oczywista. Przepisy regulujące omawiane zagadnienie doczekały się na
przestrzeni lat kilku istotnych nowelizacji, niemniej jednak od kilku już lat stan prawny oraz
poglądy orzecznictwa są stabilne. Warto zatem przyjrzeć się bliżej temu jak omawiana
instytucja funkcjonuje obecnie, a także w skrócie przedstawić jak funkcjonowała w
przeszłości.
I.
Zmiany przepisów w zakresie roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdę – stan
prawny przed oraz po 3 sierpnia 2008 roku
Przed dniem 3 sierpnia 2008 roku dochodzenie zadośćuczynienia za krzywdę doznaną
w związku ze śmiercią osoby bliskiej w polskim prawie było w pewien sposób utrudnione.
Przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej: „Kodeks Cywilny”)
- a konkretnie art. 446 - nie przewidywały bowiem możliwości zasądzenia na rzecz
pokrzywdzonego zadośćuczynienia; możliwe było jedynie przyznanie odszkodowania oraz
renty, które to roszczenia miały jednak na celu kompensację szkody stricte majątkowej. Sądy
polskie dostrzegały pewną niekompletność tych uregulowań, w związku z czym możliwe było
co do zasady uzyskanie przez osoby bliskie zmarłego zadośćuczynienia opartego o inną
podstawę prawną, a mianowicie o art. 448 Kodeksu Cywilnego - tj. jako zadośćuczynienie za
naruszenie ich dóbr osobistych. Dobrem osobistym, które mogło w ten sposób doznać
naruszenia, była szczególna więź rodzinna łącząca osobę zainteresowaną ze zmarłym. Warto
zaznaczyć, że ten tok rozumowania został uznany za słuszny również przez Sąd Najwyższy1.
Za sprawą noweli z dnia 3 sierpnia 2008 roku, art. 446 Kodeksu Cywilnego uległ
istotnej modyfikacji. Uzupełniono bowiem ten artykuł o paragraf 4, który wprost przewiduje
możliwość zasądzenia na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego zadośćuczynienia za
doznaną krzywdę. Jednocześnie utrzymana została regulacja przewidująca możliwość
zasądzenia odszkodowania i renty za szkodę majątkową. Omawiana nowelizacja z jednej
strony ułatwiła dochodzenie roszczeń niemajątkowych w związku ze śmiercią osoby bliskiej,
1
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2010 roku, sygn. akt: III CZP 76/10, opubl. Orzecznictwo
Sądu Najwyższego Izba Cywilna 2011, nr B, poz. 42, str. 106.
albowiem po jej wejściu w życie nie jest już konieczne udowodnienie adekwatnego związku
przyczynowego pomiędzy zaistniałą krzywdą, a zdarzeniem będącym źródłem szkody, tj.
śmiercią poszkodowanego2. Jednocześnie należy wskazać, że nowelizowany przepis
ograniczył krąg osób, które mogą domagać się zasądzenia przewidzianego w nim
zadośćuczynienia, wyłącznie do „najbliższych członków rodziny” zmarłego. Takiego
ograniczenia nie przewiduje art. 448 Kodeksu Cywilnego (naruszenie dóbr osobistych).
Jednoznaczne ustalenie kręgu osób zaliczających się do „najbliższych członków rodziny” nie
jest ani łatwe, ani oczywiste. W orzecznictwie przyjmuje się, że najbliższymi członkami
rodziny zmarłego są przede wszystkim osoby połączone pokrewieństwem i więzami krwi, do
którego to kręgu należy zaliczyć w szczególności małżonka, dzieci, rodziców oraz
rodzeństwo zmarłego3 . Doktryna z kolei wskazuje, że kluczową rolę w zakresie wyznaczenia
kręgu najbliższych członków rodziny powinien odgrywać charakter rzeczywistych
stosunków, a nie sama formalno-prawna więź4. Ostatecznie zatem ocena, czy osoba
dochodząca zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, będzie w okolicznościach danej
sprawy zaliczać się do kręgu „najbliższych członków rodziny”, należy do sędziego.
Niezależnie od opisanych powyżej wątpliwości interpretacyjnych, osoby, które nie
zaliczają się do omawianego kręgu „najbliższych członków rodziny”, w dalszym ciągu (tj.
nawet po wejściu w życie omawianej nowelizacji) mogą być uprawnione do dochodzenia
zadośćuczynienia na podstawie art. 448 Kodeksu Cywilnego; niezbędne jest jednak w takim
wypadku wykazanie wszystkich przewidzianych w tym przepisie przesłanek (w szczególności
adekwatnego związku przyczynowego, a także występowanie szczególnej więzi rodzinnej,
która występowała pomiędzy zmarłym, a osobą ubiegającą się o rekompensatę).
Podsumowując ten wątek należy stwierdzić, że linia orzecznicza w Polsce jest w
omawianym zakresie od wielu lat jednolita i ustabilizowana. Czynnikiem decydującym o
rodzaju przysługujących roszczeń jest data śmierci osoby bliskiej poszkodowanego. W
przypadku gdy do tej śmierci doszło przed wejściem w życie nowelizacji Kodeksu Cywilnego
(tj. przed dniem 3 sierpnia 2008 roku), poszkodowanym przysługuje roszczenie o
zadośćuczynienie na podstawie art. 448 Kodeksu Cywilnego (naruszenie dobra osobistego w
postaci szczególnej więzi rodzinnej), natomiast w przypadku gdy śmierć nastąpiła po wejściu
w życie nowelizacji, najbliżsi członkowie rodziny zmarłego mogą dochodzić
zadośćuczynienia za krzywdę na podstawie art. 446 § 4 Kodeksu Cywilnego (bez
konieczności wykazywania związku przyczynowego pomiędzy doznaną krzywdą, a
zdarzeniem będącym źródłem szkody).
II.
Zasady ustalania wysokości zadośćuczynienia za krzywdę w związku ze śmiercią
osoby bliskiej
2
„Kodeks Cywilny. Komentarz”, pod. red. prof. dr hab. Krzysztofa Pietrzykowskiego, Tom I, Wydanie 7,
Wydawnictwo CH Beck, 2013.
3
wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, Wydział I Cywilny, z dnia 23 kwietnia 2014 roku, sygn. akt: I ACa 1372/13,
opubl. Legalis.
4
„Kodeks Cywilny. Komentarz”, pod. red. prof. dr hab. Krzysztofa Pietrzykowskiego, Tom I, Wydanie 7,
Wydawnictwo CH Beck, 2013.
W odniesieniu do omawianego zagadnienia należy w pierwszej kolejności wskazać, że
w polskim prawie nie obowiązują jakiekolwiek tabele, czy też inne szczególne, ustawowe
zasady ustalania wysokości zadośćuczynienia za krzywdę w związku ze śmiercią osoby
bliskiej. Właściwe przepisy Kodeksu Cywilnego przewidują jedynie, że wysokość
zadośćuczynienia powinna być „odpowiednia” (do rozmiaru doznanej krzywdy). W efekcie
decyzja o wysokości zadośćuczynienia została pozostawiona do uznania sędziego
orzekającego, który przy jej podejmowaniu w każdym przypadku zobowiązany jest wziąć pod
uwagę wszystkie istotne okoliczności sprawy.
W orzecznictwie wskazuje się, że zadośćuczynienie ma na celu przede wszystkim
kompensację krzywdy doznanej przez najbliższego członka rodziny zmarłego, a zatem
złagodzenie cierpienia psychicznego wywołanego śmiercią osoby najbliższej oraz pomoc w
dostosowaniu się do nowej sytuacji życiowej, niewątpliwie istotnie zmienionej przez to
zdarzenie (funkcja kompensacyjna)5. Podnosi się także, że każdorazowa ocena sędziego co do
wysokości zadośćuczynienia powinna opierać się kryteriach obiektywnych, a nie wyłącznie
na subiektywnych odczuciach poszkodowanego6. Co również istotne, przyznanie
zadośćuczynienia za krzywdę nie jest zależne od pogorszenia się sytuacji materialnej
poszkodowanego i poniesienia przez niego jakiejkolwiek szkody majątkowej (co jest z kolei
przesłanką niezbędna do zasądzenia odszkodowania).
III.
Regulacje w zakresie terminów przedawnienia roszczeń
Termin przedawnienia roszczeń wynikających ze śmierci osoby bliskiej wynosi w
myśl polskiego prawa 3 lata od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie oraz
o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, nie dłużej jednak niż 10 lat od dnia, w którym
nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Należy jednak wskazać na szczególny wyjątek od
opisanej powyżej zasady, a mianowicie w przypadku, gdy szkoda wynikła ze zbrodni lub z
występku, termin przedawnienia wynosi 20 lat od dnia, w którym popełniono przestępstwo –
niezależnie od tego kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie oraz o osobie
zobowiązanej do jej naprawienia. Warto podkreślić, że w odniesieniu do wypadków
drogowych, w których doszło do śmierci jednego z uczestników wypadku, stosunkowo często
dochodzi do skazania sprawcy tego wypadku za zbrodnię lub występek. Powoduje to, że w
tego typu sprawach w wielu przypadkach (aczkolwiek z pewnością nie w każdym) ma
zastosowanie bardzo długi, bo aż 20 – letni termin przedawnienia roszczeń.
Istotnym zagadnieniem w odniesieniu do przedawnienia roszczeń jest także fakt, że
opisane powyżej terminy przedawnienia zostały wprowadzone za sprawą nowelizacji
Kodeksu Cywilnego, która weszła w życie dnia 10 sierpnia 2007 roku. Przed wejściem w
życie tejże nowelizacji, w odniesieniu do spraw, w których szkoda wyniknęła ze zbrodni lub
występku, termin przedawnienia nie wynosił 20, a jedynie 10 lat. Powstaje zatem pytanie,
który z tych terminów przedawnienia będzie miał zastosowanie w odniesieniu do zdarzeń,
5
6
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2014 roku, sygn. akt: IV CSK 374/13, opubl. Legalis.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2014 roku, sygn. akt: IV CSK 374/13, opubl. Legalis.
które miały miejsce przed wejściem nowelizacji w życie. Zgodnie z przepisami
intertemporalnymi, regulacje dotyczące terminu przedawnienia, wprowadzone za sprawą
nowelizacji Kodeksu Cywilnego z dnia 10 sierpnia 2007 roku, mają zastosowanie do
roszczeń, które w dniu wejścia tej nowelizacji w życie nie były jeszcze przedawnione w myśl
dotychczas obowiązujących przepisów.