Pobierz PDF

Krakowskie Studia Małopolskie
2013, nr 18
Bartosz Koziński
OD TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ KU TOŻSAMOŚCI
MIEJSCA. DUALIZM HISTORYCZNEJ TOŻSAMOŚCI
POLSKIEGO MIASTA – STUDIUM PRZYPADKU
FROM THE NATIONAL IDENTITY TO THE IDENTITY OF PLACE.
DUALISM HISTORICAL IDENTITY OF THE POLISH CITY –
A CASE STUDY
Wstęp
Naturalnym jest, że w całym państwie widoczne są wpływy dawnych środowisk i wydarzeń. Burzliwa historia Polski sprawiła jednak, że dominujący
charakter mają obecnie dwie historyczne koncepcje tożsamości państwa polskiego, tj. niepodległościowa (przedwojenna) i postkomunistyczna (powojenna). Ze względu na wielkość, historię oraz znaczenie stolicy dla każdego
państwa, odpowiednim przykładem ilustrującym owe zjawisko jest Warszawa. Historię Warszawy, jako miasta, powszechnie datuje się na przełom XIII
i XIV wieku, gdy założono gród książąt mazowieckich. Stopniowo zyskując
na znaczeniu, Warszawa najpierw stała się najważniejszym ośrodkiem regionu, a w XVI wieku została stolicą Rzeczpospolitej. Największy rozwój miasta nastąpił w XVII i XVIII wieku. W konsekwencji utraty niepodległości,
przez państwo polskie, Warszawa dostała się pod obce panowanie (Prus).
Wyjątkiem było okres funkcjonowania quasi-suwerennego Księstwa Warszawskiego, którego była stolicą. W latach 1815–1918 była stolicą Królestwa
Polskiego (tzw. Kongresowego), będącego pod panowaniem Rosji. W efekcie
odzyskania niepodległości w 1918 roku, Warszawa ponownie została stolicą
suwerennego państwa. Trudne lata dla miasta nadeszły wraz z rozpoczęciem
II wojny światowej, wówczas Niemcy i ZSRS zaatakowały Polskę – doszło do
34
Bartosz Koziński
kolejnego rozbioru Rzeczypospolitej. Warszawa znalazła się pod okupacją
niemiecką. Krwawo stłumione powstanie warszawskie, razem z wcześniejszymi zniszczeniami niemieckimi, doprowadziły miasto do całkowitej ruiny1.
Po wojnie, choć Polska znalazła się w gronie zwycięzców, państwo dostało
się pod władanie komunistów, wykonujących rozkazy Kremla. Nowa władza
zaczęła umacniać swoje wpływy, rozpoczynając wojnę totalną z przedstawicielami przedwojennej Polski. Rozpoczęło się też masowe odbudowywanie miasta. Kolejne lata Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a także decyzje
podjęte w III Rzeczypospolitej Polskiej, uformowały dwie historyczne tożsamości Polski, tj. niepodległościową i postkomunistyczną. Widoczne jest
to zwłaszcza w miejscach pamięci oraz architekturze współczesnej stolicy
Polski. Pytania o to, która tożsamość bliższa jest przeciętnemu mieszkańcowi Warszawy, wymaga specjalnych badań socjologicznych. Jednakże na
podstawie obserwacji życia społeczno-politycznego oraz kwerendy literatury
przedmiotu, można wskazać na powyższe tożsamości. W przeszłości o tożsamości Warszawy decydował charakter konkretnych dzielnic oraz osiedli środowiskowych (np. inteligencki Żoliborz, robotnicza Wola). Po 1945 roku owa
stratyfikacja społeczna uległa rozmyciu (komunistyczne władze często dążyły
do owej zmiany)2. Transformujące się państwo polskie sprawiło, że tak jak
cały kraj, również w Warszawie zaczęto szukać swojej tożsamości3. Niniejszy
artykuł jest próbą pokazania, jak ów stan wygląda obecnie, rzecz jasna w wybranym zakresie. Celem artykułu jest również zwrócenie uwagi na to, czy
w obecnej epoce nowoczesnych technologii i globalizacji oraz stopniowej wymiany pokoleń, pamięć o historycznych wydarzeniach może determinować
współczesną tożsamość obywateli danego miasta. Owej korelacji przyjrzę się
1 W literaturze przedmiotu możemy spotkać się z różnymi danymi o stratach obydwu
stron. Zazwyczaj się szacuje, że w walkach życie straciło ok. 10 tysięcy powstańców, ok. 6 tysięcy zaginęło, ok. 20 tysięcy było rannych a 15 tysięcy dostało się do niewoli, śmierć poniosło
również ok. 150 tysięcy cywilnych mieszkańców Warszawy. Zdecydowana większość miasta
była zrujnowana, jakby tego było mało, po kapitulacji odziały niemieckie niszczyły ocalałe
budynki. Żyjących mieszkańców Warszawy, tj. około 500 tys. wypędzono z miasta. Straty Niemiec w czasie PW wyniosły ok. 10 tysięcy zabitych (Niemcy podają znacznie niższe straty, tj.
ok. 2 tysięcy zabitych), ok. 7 tysięcy zaginionych i ok. 9 tysięcy rannych, ponieśli też znaczne
straty w sprzęcie ciężkim. W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914–1945, t. 1, Warszawa 2003, s. 597; M. Getter, Straty ludzkie i materialne w Powstaniu Warszawskim, „Biuletyn
Instytutu Pamięci Narodowej” 2004, nr 8–9, s. 72.
2 M. Madurowicz, Miejska przestrzeń tożsamości Warszawy, Warszawa 2007, s. 139.
3 Zob. S. Niewiadomski, Warszawa jakiej nie ma, Warszawa 2001.
Od tożsamości narodowej ku tożsamości...
35
w dalszej części artykułu. Zanim jednak przejdziemy do omawiania niniejszej
kwestii, pokazana zostanie relacja pomiędzy tożsamością narodową a tożsamością miejsca, która ułatwi Czytelnikowi odbiór analizowanego zjawiska.
Tożsamość narodowa a tożsamość miejsca
Zagadnienie tożsamości jest pojęciem niejednoznacznym, będącym różnie
interpretowanym przez konkretne dyscypliny naukowe. W niniejszej pracy
zajmiemy się porównaniem tożsamości narodowej i tożsamości miejsca z perspektywy socjologiczno-politologicznej. Nade wszystko należy zastanowić się
nad kwestią komplementarności obydwu zjawisk.
Na ogół wśród badaczy panuje zgoda, że tożsamość jednostki składa się
z dwóch fundamentalnych elementów, tj. identyfikacja z terytorium i identyfikacja z populacją, a także ma charakter wartościujący4. Jednakże przyjrzenie
się bliżej poszczególnym definicjom pokazuje, że podejście do owego terminu,
zależy często od przedmiotu badań i dyscypliny naukowca. Otóż socjolog Zbigniew Bokszański konstatuje: „Tożsamość narodowa jest zbiorem przekonań,
postaw i emocji, który zostaje ukształtowany w świadomościach członków
zbiorowości narodowej, w związku z poczuciem więzi z narodem i przeżywaniem przez nich uczestnictwa w grupie narodowej. Są to przekonania, postawy i emocje, poddające się w istotnym zakresie procesom upodabniania czy
uniformizacji [...]. Podobieństwo treści poznawczych, postaw i emocji wielu
jednostek zogniskowanych wokół więzi z macierzystą zbiorowością narodową
pozwala na charakterystykę tożsamości tej zbiorowości”5.
Z kolei politolog Radosław Zenderowski sprowadza tożsamość narodową
do ujęcia subiektywistycznego (socjologiczno-psychologicznego) i obiektywistycznego (antropologicznego). Otóż stwierdza, że tożsamość narodowa stanowi: „«wyobrażenie siebie»: swoich początków i swojej historii, swojego charakteru narodowego, swojego terytorium i tego wszystkiego, co wydaje się być
szczególną wartością w życiu narodu (ujęcie subiektywistyczne). Tożsamość
narodowa to również pewien «styl życia» obserwowany z zewnątrz, specyficzny sposób zachowania się w określonych sytuacjach, nierzadko podświadomy
4 J. Zadencki, Tożsamość partykularna, tożsamość globalna, biopolityka, [w:] Globalizacja
i my. Tożsamość lokalna wobec trendów globalnych, red. R. Piekarski, M. Graban, Kraków 2003,
s. 110.
5 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2006, s. 133.
36
Bartosz Koziński
i niepoddawany refleksji, to «wzorzec kulturowy», specyficzny układ wartości
(ujęcie obiektywistyczne)”6.
Zagadnienie tożsamości miejsca7 Zbigniew Myczkowski podzielił na dwa
rodzaje: (1) dawną tożsamość miejsca, tworzy grupa czynników stanowiących
w krajobrazie miasta kompleks ciągłości tradycji i kultury, w ich historycznym nawarstwieniu postrzeganym przez mieszkańca. Owa dawna tożsamość
stanowi zespół postaw obywatela, w stosunku do dawnego obszaru architektoniczno-krajobrazowego; (2) nową tożsamość miejsca, czyli czynniki, które
wyrażają w krajobrazie miasta całokształt współczesnych form i treści. Świadomie kontynuujących bądź negujących ciągłość tradycji i kultury danego
miejsca. Nowa tożsamość miejsca jest sumą postaw człowieka, odzwierciedlonych w ludzkich działaniach wobec konkretnego obszaru architektoniczno-krajobrazowego, w zależności od rodzaju i stopnia ingerencji w elementy
środowiska kulturowego i przyrodniczego8.
Kluczowym odróżnieniem obydwu tożsamości jest to, że w przeciwieństwie do tożsamości miejsca (lub lokalnej), która definiowana jest jako zespół
przyzwyczajeń (kwestie „tubylcze i tutejsze”), tożsamość narodowa tworzy
wyobrażoną wspólnotę, która określana jest przez kwestie polityczno-ideologiczne9.
Zjawisko stosunku jednostki wobec miejsca zamieszkania, scharakteryzował dobitnie Stanisław Ossowski, który ujął ów paradygmat w dwa pojęcia: (1) ojczyzną ideologiczną zwiemy przekonanie jednostki o jej uczestnictwie w określonej zbiorowości i na jej przekonaniu, że owa grupa terytorialna
jest związana z tym obszarem, a więc ziemia jednostki jest ziemią jej narodu;
(2) ojczyzna prywatna, która jest różna dla danych członków narodu, jej zasięg
może być mniejszy lub większy, może to być wieś, miasto lub osiedle10.
6 R. Zenderowski, Religia, etnonacjonalizm i tożsamość narodowa: powiązania i modele
relacji (ujęcie teoretyczne), [w:] My już jesteśmy zjedzeni... Rola i znaczenie prawosławia w konflikcie etnicznym w dolinie Preszewa, red. R. Zenderowski, Warszawa 2012, s. 26.
7 Zob. H.M. Proshansky, The city and self-identity, „Journal of Environment and Behaviour” 1978, nr 10, s. 57–83.
8 J. Wrana, Tożsamość miejsca: kryterium w projektowaniu architektonicznym, Lublin
2011, s. 27; zob. Z. Myczkowski, Tożsamość „dawna” i „nowa”, [w:] Materiały z Konferencji
Naukowej Kongres Kultury Polskiej 2000. Architektura i dobra kultury, tożsamość i kontynuacja
tradycji, Kraków 2000, s. 45.
9 Zob. C. Calhoun, Nacjonalizm, Warszawa 2007, s. 3.
10 S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984, s. 26–27.
Od tożsamości narodowej ku tożsamości...
37
Podsumowując powyższe rozważania, relację pomiędzy tożsamością narodową a tożsamością miejsca, rozumieć będę następująco: choć tożsamość
narodowa i tożsamość miejsca na pierwszy rzut oka stanowią odrębne zjawiska, to często na siebie zachodzą, uniemożliwiając ich odróżnienie. Miejsca
pamięci na danym obszarze lub przeżycia lokalnej ludności wpisują się szerzej
w historię narodu i państwa. Przykładowo, powstanie warszawskie nie było
walką o los Warszawy i jej mieszkańców, ale elementem walki o niepodległość
Polski. Chociaż czczone w innych miejscach Polski, to jednak owe wydarzenie
jest nade wszystko wpisane w krajobraz jednego miasta, za sprawą żyjących
tutaj uczestników powstania oraz wielu miejsc pamięci.
Historyczna tożsamość Warszawy
Cała Warszawa jest pomnikiem dramatycznej przeszłości, w którym monumenty i pamiątkowe tablice znajdują się niemal na każdej ulicy11. Poszukiwanie w przestrzeni miejskiej utrwalonej pamięci, potrafi być niezwykle fascynującym zajęciem, zwłaszcza gdy udaje się dostrzec istnienie czegoś, obok czego
wcześniej przechodziło się bezrefleksyjnie. W niniejszym artykule przyjmuję
szerokie rozumienie miejsca pamięci, które postrzegam jako obiekt stanowiący o historycznej tożsamości określonego miejsca. Stąd owa definicja jest
dosyć pojemna, zaczynając od niewielkich elementów urbanistycznych (np.
tablice pamiątkowe), poprzez nazwy ulic i instytucji, a kończąc na pomnikach
i zabytkowych budynkach. W aspekcie historycznym podzieliłem tożsamość
współczesnej Warszawy na dwie orientacje: niepodległościową oraz postkomunistyczną. Do każdej z nich przyporządkowałem cztery charakterystyczne miejsca pamięci: pamiątkowe tablice, monumentalne pomniki, cmentarze
i zabytkową architekturę.
Orientacja niepodległościowa, która po transformacji ustrojowej zaczyna coraz bardziej dominować w tożsamości warszawskiej. Lata swobodnego
dostępu do źródeł oraz uczestnictwo w wielu uroczystościach rocznicowych
zwiększają świadomość przeszłości mieszkańców miasta. Istotny jest również
fakt, że trudno w świetle obecnej wiedzy historycznej utożsamiać się publicznie ze zbrodniczym reżimem komunistycznym, którego działalność sygnował
Kreml. Czynnikiem odróżniającym orientację niepodległościową od postkomunistycznej jest aspekt ludzki, a więc obrona dobrego imienia decydentów
11 M. Madurowicz, Miejska przestrzeń..., s. 137–138.
38
Bartosz Koziński
i uczestników walk o niepodległość Polski, praca na rzecz utrzymania w dobrej
kondycji istniejących miejsc pamięci, a także staraniach o budowę nowych
symboli. Symptomatyczna jest też zwiększająca się z każdym rokiem frekwencja na różnego rodzaju oficjalnych uroczystościach i towarzyszących im projektach artystyczno-naukowych. Symbolicznym przykładem owej zależności
są kolejne rocznice powstania warszawskiego, gdyż z każdym rokiem pojawia
się więcej wydarzeń kulturalnych, które gromadzą tłumy mieszkańców, posiadających wiele patriotycznych i historycznych symboli – wpisujących się
w kontekst orientacji niepodległościowej. Stan fizyczny i podejście do owej
zabudowy będzie lepiej widoczny w proponowanych miejscach pamięci.
1. Tablice upamiętniające „Miejsca Uświęcone Krwią Polaków”. W Warszawie jest wiele takich tablic (z piaskowca), umieszczono je w miejscach,
w których Niemcy mordowali Polaków. Zaczęto je odsłaniać w latach 50.
Jedno z tych miejsc znajduje się na ul. Nowy Świat 64, gdzie pod ścianą
kamienicy 2 grudnia 1943 roku Niemcy rozstrzelali 34 mieszkańców.
W miejscach tych, w każdą rocznicę mieszkańcy zapalają symboliczne
znicze i składają kwiaty12.
2. Pomnik Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, usytuowany niedaleko Parlamentu RP (ul. Wiejska), odsłonięty w 1999 roku.
Konstrukcja jest w kształcie obelisku (wysokość 32 metry), którą obłożono płytami włoskiego granitu (kolor jasno-szary). Memoriał natomiast
wykonano z granitu strzegomskiego. Na pomniku umieszczono nazwy
wszystkich instytucji i przywódców Polskiego Państwa Podziemnego,
najsilniejszej i najlepiej zorganizowanej struktury niepodległościowej
w ówczesnej Europie13.
3. Cmentarz Powstańców Warszawy, który znajduje się w dzielnicy Wola.
Na pamiątkowej tablicy umieszczono następujące słowa: „Cmentarz
Powstańców Warszawy założony w 1945 r., jest największą nekropolią
Powstania Warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i trwało
do 2 października 1944 roku. Spoczywają tu szczątki około 104 tysięcy
osób. We wspólnych mogiłach pochowano około 100 tysięcy cywilnych
mieszkańców stolicy oraz żołnierzy Armii Krajowej i innych formacji
12 Karta ewidencji obiektu upamiętniającego, http://www.srodmiescie.art.pl/files/164926
2104/nowy_ swiat_64.pdf [dostęp: 31.07.2013].
13 Pomnik Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, http://puszka.waw.pl/pomnik_
polskiego_ panstwa_podziemnego_i_armii_krajowej-projekt-pl-788.html [dostęp: 31.07.2013].
Od tożsamości narodowej ku tożsamości...
39
zbrojnych poległych w walkach, zamordowanych w masowych egzekucjach i spalonych podczas 63 dni Powstania Warszawskiego”14.
4. Prudential (Hotel Warszawa), znajduje się na Pl. Powstańców Warszawy, budynek ów jest bardzo ważny w historii miasta. Przed II wojną światową był najwyższą budowlą w mieście. Wieżowiec zostały wybudowany
w 1934 roku, dla angielskiej firmy ubezpieczeniowej Prudential. W 1938
roku zamocowano na jego szczycie eksperymentalny maszt telewizyjny. W 1944 roku, w czasie powstania warszawskiego, Prudential doznał
licznych zniszczeń, jednak jego solidna konstrukcja sprawiła, że budynek przetrwał walki. W okresie powojennym dokonano modyfikacji budynku. Przedwojenną elewację zamieniono na ponurą i monumentalną,
w popularnym wówczas stylu socrealistycznym. Dawny biurowiec Prudential stał się Hotelem Warszawa. Od 1 lipca 2003 roku hotel przestał
funkcjonować, gdyż jego standard był zbyt niski, jak na współczesne
warunki. Postanowiono wówczas ogłosić konkurs na przebudowę wieżowca, która nie zakończyła się do dnia dzisiejszego15.
Orientacja postkomunistyczna. Ze zrozumiałych względów mniej popularna, widoczna przede wszystkim w architekturze realizmu socjalistycznego
oraz działalności lewicowych środowisk politycznych. Ważne dla tego nurtu
uroczystości gromadzą z każdym rokiem coraz mniejszą liczbę uczestników.
Znamienna jest spadająca frekwencja i ranga pochodów pierwszomajowych,
które zwłaszcza w Warszawie, w czasie PRL-u, gromadziły tłumy mieszkańców
i były okazją do spotkań z działaczami partyjnymi. Wśród charakterystycznych symboli pamięci niniejszej orientacji wymienić należy:
1. Tablicę pamięci 3. Dywizji Piechoty im. R. Traugutta, usytuowaną na
Alejach Jerozolimskich, przed Muzeum Wojska Polskiego. Została poświęcona oddziałom polskim, tworzonym w Związku Radzieckim, znajdują się na niej: „Żołnierzom 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta, I Armii Wojska Polskiego, Bohaterom walk o Wisłę i przyczółki
w walczącej stolicy, którzy dotarli do tego miejsca we wrześniu 1944
roku. 17 września 1981 roku Warszawa”16. Poza poświęceniem zwykłych
14 K. Mórawski, Warszawskie cmentarze. Przewodnik historyczny, Warszawa 1991, s. 159–
–162; Poznaj te miejsca. Warszawa 1944, http://mapa.strazmiejska.waw.pl/pw44/Wola.html
[dostęp: 31.07.2013].
15 Hotel Warszawa (Prudential), http://wiezowce.waw.pl/prudential.php [dostęp: 1.08.2013].
16 Karta ewidencji obiektu upamiętniającego, http://www.srodmiescie.art.pl/files/164926
2104/aleje _ jerozolimskie.pdf [dostęp: 31.07.2013].
40
Bartosz Koziński
żołnierzy, aby być obiektywnym, należy podkreślić dwie symboliczne
rzeczy, lecz niezwykle ważne. Po pierwsze, tablica została ufundowana
w kolejną rocznicę agresji Armii Czerwonej na Polskę, która nastąpiła
17 września 1939 roku. Po drugie, polscy żołnierze mieli na ogół sowieckich dowódców, a cała Armia Polska, była jedynie elementem sił zbrojnych ZSRS, wykonując rozkazy Moskwy. W świetle współczesnych ustaleń badaczy tego tematu, podjęte przez oddziały polskie próby pomocy
powstańcom warszawskim były zaplanowaną, przez sowieckich dowódców (z góry założoną w taktyce), klęską. O zamiarach Moskwy wiedzieli
jedynie najwyżsi dowódcy sowieccy, dlatego wielu żołnierzy i oficerów
radzieckich uznało działania polskie za nieudolne i szkodliwe17.
2. Pomnik gen. Zygmunta Berlinga w Warszawie, odsłonięty w 1985 roku,
przy moście Łazienkowskim (po praskiej stronie miasta). Poświęcony
został dowódcy polskich oddziałów zbrojnych w ZSRS (mianowany
przez Stalina). Po wojnie był wysokiej rangi urzędnikiem państwowym
i członkiem PZPR. Berling przed wojną był zawodowym oficerem Wojska Polskiego, jednak sprawy obyczajowe sprawiły, że odszedł z wojska.
Aresztowany przez Sowietów w czasie wojny, trafił do obozu w Starobielsku. Zgadzając się na współpracę z NKWD i angażując się w działalność
prokomunistyczną, uniknął śmierci w czasie zbrodni katyńskiej. Jako
agent radziecki brał udział w tworzeniu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS,
pod dowództwem gen. W. Andersa. Po ewakuacji polskich żołnierzy
do Iranu, zdecydował się pozostać w Związku Radzieckim, za co został
zdegradowany i skazany na śmierć za zdradę Ojczyzny rozkazem gen.
W. Andersa18.
3. Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich, mający wszelkie cechy
architektury socrealistycznej, znajduje się przy ul. Żwirki i Wigury (spoczywa na nim 25 500 poległych żołnierzy Armii Czerwonej). Mauzoleum powstało w 1950 roku, charakterystycznymi elementami są aleja
(o długości 200 metrów i szerokości 30 metrów), zakończona placem
z 35-metrowym obeliskiem. Z lewej strony znajduje się pomnik pt. „Bohaterstwo”, a z prawej „Ofiarność”. Przy wejściu na cmentarz znajdują się
mury z płaskorzeźbami. Umieszczono na nich napisy w języku polskim
17 N. Iwanow, Powstanie Warszawskie widziane z Moskwy, Kraków 2010, s. 238.
W. Głębocki, Warszawskie pomniki. Warszawa 1990, s. 92; M. Korkuć, Forsowanie legendy, „Uważam Rze” 2011, nr 34, s. 66–68.
18 Od tożsamości narodowej ku tożsamości...
41
i rosyjskim, np. „Chwała Bohaterom Armii Radzieckiej, którzy przynieśli Polsce wolność i pokój”. Groby żołnierzy zostały rozmieszczone po
dwóch stronach głównej alei, a także w rzędach przy bocznych ścieżkach19.
4. Pałac Kultury i Nauki, wybudowany w 1955 roku, jest „darem” Związku Radzieckiego dla narodu polskiego. Znajduje się na Placu Defilad,
w miejscu niegdyś zabudowanym zabytkowymi kamienicami choć poważnie zniszczonymi w czasie działań wojennych, mogły zostać odbudowane po wojnie. Z premedytacją zniszczono owe pozostałości dawnej
Warszawy, aby zrobić miejsce dla socrealistycznego wieżowca, który stał
się symbolem zależności od Moskwy. W okresie PRL pełna nazwa budynku brzmiała: Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina. Chociaż posiada pewne odniesienia do wcześniejszych stylów architektonicznych,
to jednak jest budowlą socrealistyczną, co podkreślają również liczne
rzeźby związane z systemem komunistycznym. Podobne budynki wybudowano również w innych miastach dawnego bloku wschodniego (np.
w Rydze), kilka podobnych wieżowców znajduje się także w Moskwie20.
Zakończenie
Argumentów na konkretną tożsamość Warszawy nie brakuje, czasami są to
sprzeczne dowody, ale wciąż miejscowe. Odnaleźć je można w świadectwach
historycznych: ślady w architekturze miasta, w książkach i dokumentach
z przeszłości, w planach Warszawy, mitach, sztuce oraz zwyczajach ludzkich21.
Celem artykułu nie było odwzorowanie dokładnej charakterystyki tożsamości dzisiejszej Warszawy i jej mieszkańców. Zwłaszcza że należy pamiętać o obiektach i przedmiotach z innych epok historycznych (oraz współczesnych). Wśród lokalnych miejsc pamięci dominują jednak te, odnoszące się
do jednej z dwóch zaprezentowanych orientacji. Fundamentalną przyczyną
takiego stanu rzeczy były zniszczenia wojenne, które doprowadziły miasto
do ruiny. Większość zabytkowych miejsc zostało odbudowanych (z zachowaniem konserwatorskich zasad już po II wojnie światowej), albo w ich miejsce
wybudowano nowe budynki i pomniki. Chodziło o próbę scharakteryzowania
19 M. Szczepaniak, Cmentarz Mauzoleum Żołnierzy Radzieckich, http://naszastolica.waw.
pl/cykl-architektura-w-sluzbie-utopii-metryka-3.html [dostęp: 31.07.2013].
20 Pałac Kultury i Nauki, http://wiezowce.waw.pl/pkin.php [dostęp: 1.08.2013].
21 Zob. M. Madurowicz, Miejska przestrzeń..., s. 133.
42
Bartosz Koziński
tożsamości współczesnej Warszawy. Współistnienie obydwu orientacji obecnie jest czymś naturalnym, wpisanym w krajobraz miasta. Należy jednak pamiętać, że relacja pomiędzy obydwiema perspektywami ma zarówno charakter uzupełniający, jak i konfrontacyjny. Warszawa stanowi miejsce ścierania się
wskazanych orientacji i prób umiejscowienia owego fenomenu w tożsamości
mieszkańców miasta. Trudno dywaguje się nad kwestią przyszłości, tego jak
owa sprawa będzie wyglądała w kolejnych latach. Należy jednak stwierdzić, że
wielkim pytaniem tego artykułu jest to, w jakim kierunku podąża tożsamość
Warszawy i debata o niej? Czy aby na naszych oczach, przy okazji zmiany pokoleniowej, nie zachodzi również zmiana w postrzeganiu przeszłości? Czy nie
jest czasem tak, że jeżeli po I wojnie światowej ogół społeczeństwa pamiętał
lata zaborów i braku niepodległości, a obecne społeczeństwo przesiąknięte
ideami pacyfistycznymi, patrzy na wybory przodków z brakiem zrozumienia
idei wydarzenia? Owe pytania mogą stanowić wstęp do bardziej gruntownych
rozważań.
Summary
The article describes the issue of duality historical identity of Warsawin modern capital city. In the context of this relationship the author distinguishes
between two types of identity Warsaw: independence and the post-communist. The analysis begins with the characteristics of the relationship between
national identity and the identity of the place. The rest of the work raises issues
of Warsaw memory locations that make mid-duality historical identity. In the
requests, the author concludes, that the coexistence of two orientations, now
is natural, inherent in the landscape of the city. The relationship between the
two perspectives is both complementary and confrontational, and Warsaw is
a place of attrition indicated orientation. The article ends with a question that
could be the beginning of further analysis. In what direction will go the identity of Warsaw and the debate about it?
Keywords: city, Poland, place identity, national identity, Warsaw