Barta górnicza - Wirtualne Muzea Małopolski

Barta górnicza
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Czas powstania 1701 Miejsce powstania Saksonia Wymiary wysokość: 87 cm, szerokość: 22,5 cm Oznaczenie autorskie na stopie wyryte godło górnicze (skrzyżowane młotki) i napis 17 DS 01, z drugiej strony — herb elektora saskiego Numer inwentarzowy MŻKW IV/ 358 Muzeum Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce Tematy życie codzienne, stroje Technika inkrustacja, kucie Materiał drewno, metal, kość Prawa do obiektu Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce Prawa do wizerunków cyfrowych domena publiczna Digitalizacja RPD MIK, projekt Wirtualne Muzea Małopolski Tagi górnictwo, narzędzia, 3D, wydarzenia, 3D plus Górniczy topór paradny (barta) inkrustowany z kościaną stopą. Drzewce ozdobione inkrustacją w formie plakietek z ornamentami roślinnymi i geometrycznymi. Na stopie wyryte godło górnicze (skrzyżowane młotki) i napis 17 DS 01, z drugiej strony — herb elektora saskiego. Żeleźce wykonane są z blachy żelaznej, prostokątne, z uskokiem w dolnej części, u góry wydłużające się w charakterystyczny długi kolec (szpic) ze śladem mocowania mosiężnej lub kościanej kulki (żołędzia) — niezachowanej; w środkowej części mają otwór w kształcie liścia koniczynki; w rogach żeleźców znajdują się dwie grupy otworków (pięć w górnej części, trzy w dolnej części toporzyska). Osada jest niesymetryczna. Żeleźce wyposażone są w wyraźnie wyodrębniony, niewielki młotek (obuch).
Drzewce są ozdobione inkrustacją w formie plakietek i centek kościanych z ornamentami roślinnymi i geometrycznymi. W dolnej części drzewce zakończone charakterystyczną stopą kościaną, pod którą znajduje się jeszcze kościana płytka i kulka. Na stopie wyryte są skrzyżowane młotki górnicze i napis: „17 DS 01” (w otoku), oraz − po drugiej stronie − stylizowany herb elektora saskiego (w wieńcu).
Topory górnicze (Bergbarten) wywodzą się z Saksonii i związane były z górnictwem kruszcowym − rud metali: srebra, miedzi i ołowiu. Początkowo, w XVII wieku, noszone były jako narzędzie pracy i oznaka statusu górników, którzy mieli przywilej posiadania broni. Szybko zaczęły się pojawiać także w rękach książąt i kierownictwa górniczego. Od początku XVIII wieku były zastrzeżone dla kopaczy (do których należały szyby) i najwyższych urzędników. Barty, podobnie jak laski górnicze były odznakami honorowymi, które były noszone przy uroczystych okazjach jako ozdoba i element stroju górników. Wykorzystywane były m.in. podczas parad Akademii Górniczej we Freibergu w XVIII wieku.
Przedstawienia ryte na drzewcach bart bardzo często się powtarzają. W górnej części znajduje się zwykle krucyfiks adorowany przez górników. Z kolei w dolej części toporzyska − na stopie − umieszczano herb Wettinów (książąt − elektorów saskich), po drugiej stronie zaś godło górnicze − skrzyżowane młotki. Na stopie widnieją też czasami daty wykonania barty (w tym przypadku: „1701”) oraz inicjały właściciela („DS”). Na wielu bartach znajdują się motywy religijne (Chrystus Zmartwychwstały, święci), portrety książąt − elektorów saskich. Bardzo interesujące są przedstawienia górników różnych rang, często podczas pracy, na których odtworzony jest strój górników, ich narzędzia (młotek, kilof, klin, drabina, kaganek, różdżka, a także barta czy laska sztygarska), urządzenia (haspel, pompa), instrumenty muzyczne i przedmioty osobiste (fajka). Miejsca pomiędzy poszczególnymi wyobrażeniami zapełnione są ornamentami roślinnymi i geometrycznymi. Na niektórych bartach pojawiają się też ciekawe napisy związane z górnictwem lub mające charakter modlitwy. Zwykle rysunki na kości (rogu) wyryte są dość nieporadnie, schematycznie, choć zdarzają się wyjątki.
Opracowanie: Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, © wszystkie prawa zastrzeżone
Barta górnicza w „Bitwie pod Grunwaldem” Matejki?
Wszyscy znają monumentalny obraz Jana Matejki Bitwa pod Grunwaldem. Dzieło imponujące rozmiarami jest niezwykle dynamiczne, pełne kłębiących się ciał rycerzy, wojowników, koni. Dopiero po chwili obserwator jest w stanie wyodrębnić scenę centralną — Wielki Mistrz Krzyżacki na białym koniu, w białym płaszczu wznoszącym się nad jego głową osłania się mieczem przed atakiem dwóch pieszych wojowników, których strój świadczy o stanie niższym niż rycerski. Obok półnagiego mężczyzny mierzącego w pierś Wielkiego Mistrza włócznią św. Maurycego (jest to replika włóczni ofiarowana Bolesławowi Chrobremu przez cesarza Ottona III podczas zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku) stoi drugi wojownik, w czerwonym kapturze, który zamierza się na wroga trzymanym w prawej ręce toporem. Broń ta ma bardzo charakterystyczny kształt — barty górniczej.
Oczywiście przedmioty ten nie mogły się znaleźć podczas bitwy grunwaldzkiej 15 lipca 1410 roku i to w rękach wojowników niższego stanu, ale Jan Matejko często i świadomie dokonywał takiego zabiegu, starając się zawrzeć dodatkowe aluzje i znaki o znaczeniu symbolicznym. Topór namalowany przez Matejkę to barta ze styliskiem kościanym (rogowym). Jest to bardzo ozdobny i efektowny typ barty. Dokładnie taki zabytek znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Być może Mistrz, malując Bitwę pod Grunwaldem, miał okazję przyjrzeć się jej z bliska i wykorzystać jako jeden z rekwizytów. Czy Matejko popełnił błąd, wkładając w rękę wojownika paradną broń górniczą z XVII wieku? Niekoniecznie. Pochodzenie kształtu barty nie jest do końca wyjaśnione. W literaturze niemieckiej na temat genezy bart toczy się od lat dyskusja. Jedni badacze wskazują na ewolucję narzędzia pracy — topora ciesielskiego, inni z kolei wywodzą kształt barty od topora bojowego. Rzeczywiście wśród późnośredniowiecznych toporów rycerskich można odszukać takie, które do złudzenia przypominają bartę górniczą. Byłaby to groźna broń służąca zarówno do cięcia, jak i do zadawania sztychów (stąd charakterystyczny szpic), podobnie jak berdysz.
Muzeum Żup Krakowskich szczyci się największą w Polsce kolekcją toporów górniczych. Niestety nie sposób wiązać pochodzenia którejkolwiek z bart z Wieliczką, trafiły one tutaj znacznie później. Być może któryś z urzędników saskich, przybyłych do Wieliczki za panowania królów z dynastii Wettinów, przywiózł z sobą topór górniczy. Takim wybitnym saskim fachowcem był Jan Gottfryd Borlach, geometra, twórca planów wielickiej kopalni i inicjator ważnych dla postępu technicznego przedsięwzięć. Czy przywiózł do Wieliczki bartę — nie wiadomo.
Opracowanie: Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, © wszystkie prawa zastrzeżone
Zobacz bartę górniczą w kolekcji Wirtualnych Muzeów Małopolski.
Tagi: Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, kopalnia, górnictwo, Jan Matejko, bitwa