Bałwan solny „krakowski” - Wirtualne Muzea Małopolski

Bałwan solny „krakowski”
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Czas powstania XVIII w. Miejsce powstania Bochnia Wymiary długość: 1640 mm, średnica: 600 mm Numer inwentarzowy MŻKW II/517 Muzeum Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce Tematy wokół stołu, natura, wydobyte z ziemi Materiał sól Prawa do obiektu Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce Prawa do wizerunków cyfrowych domena publiczna Digitalizacja RPD MIK, projekt Wirtualne Muzea Małopolski Tagi kopalnia, Wieliczka, sól, górnictwo, 3D, audiodeskrypcja, 3D plus Podstawowa metoda urabiania złoża solnego w wielickiej kopalni polegała na odrywaniu (odspajaniu) — za pomocą żelaznych klinów — prostopadłościennych bloków, z których po obróbce formowano zróżnicowane wagowo i rozmiarowo bryły handlowe o kształcie beczkowatym lub walcowatym. Bryły te nosiły nazwę bałwanów, były głównym produktem żup krakowskich na przestrzeni sześciu stuleci: od 2. poł. XIII wieku do 1876 roku. Podłużny, obły kształt ułatwiał transport — niejednokrotnie bardzo ciężkich — solnych walców labiryntem podziemnych wyrobisk. Przetaczaniem bałwanów trudniły się zespoły górników zwanych walaczami, pomagających sobie przy tym mocnymi drągami.
Pierwsza wzmianka o produkcji bałwanów solnych, zawarta w Kodeksie Dyplomatycznym Katedry Krakowskiej, pochodzi z roku 1278 i dotyczy Bochni, natomiast o bałwanach w kopalni wielickiej dowiadujemy się po raz pierwszy z aktu lokacji miasta Wieliczki, nadanego w 1290 roku.
Według Ordynacji Kazimierza Wielkiego z 1368 roku ówczesne bałwany ważyły 6 i 8 cetnarów, czyli ok. 300−400 kg. W XIV wieku żupa wielicka produkowała na sprzedaż trzy rodzaje bałwanów: krakowskie, oświęcimskie i słowackie, w wieku XVII zaś już 9 rodzajów, charakteryzujących się znaczną wagą, od ok. 1000 do 2000 kg.
Oto krótkie opisy niektórych z nich:
• bałwan krakowski — podstawowy produkt, nabywany przez kupców krajowych po niższej cenie, przeznaczony na rynek polski; • bałwan oświęcimski — o większej wartości, przeznaczony na skład solny w Oświęcimiu (na granicy Śląska i Małopolski), skąd dostarczany był na Śląsk i Morawy, będące głównym kierunkiem eksportu; • bałwan słowacki — niewielki, ważący 12 cetnarów (ok. 600 kg); wielkość dostosowana była do długotrwałego transportu w tereny górskie, z częstymi zmianami środków transportu; • bałwan szlachecki — ważący 25 cetnarów (ok. 1250 kg) bałwan przeznaczony był dla szlachty, wiązało się z przywilejem stanowym dla tej warstwy społecznej na tzw. sól suchedniową, wydanym przez króla Kazimierza Jagiellończyka w Nieszawie w 1454 roku. W „suche dni” (czyli dni postu), trzy razy do roku szlachta mogła zaopatrywać się w sól bezpośrednio w żupach; • bałwan donacyjny — wydawany nieodpłatnie dla posiadaczy odpowiednich przywilejów (np. kościoły, klasztory).
Prezentowany przykład bałwana solnego zalicza się do wspomnianego wcześniej typu „krakowskiego”. Jest to bryła soli w kształcie walca, długości 1640 mm i średnicy 600 mm, ociosana kilofkiem (ze śladami obróbki na powierzchni). Zakończenia bryły obrobiono lekko ukośnie. Ścianki boczne zostały lekko spłaszczone.
Ciekawostką jest, iż na początku XVI wieku przeciętna wartość małego solnego bałwana była porównywalna z kosztem zakupu osiodłanego konia.
Opracowanie: Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, © wszystkie prawa zastrzeżone
Złoża żup krakowskich
W Polsce historia eksploatacji soli związana jest z morskimi utworami miocenu wypełniającymi zapadlisko przedkarpackie. Seria solna, o miąższości od 250 m w okolicy Wieliczki do 1500 m koło Wojnicza, zbudowana jest z osadów pięciu cyklotemów, tzn. pięciu cykli sedymentacji rozpoczynających się zwykle od skał okruchowych i ilastych (piaskowce, mułowce, iłowce), następnie osadzających się skał ilasto­wapnistych i iłowców anhydrytowych, a na koniec anhydrytów i soli kamiennych. Nasunięcie karpackie spowodowało silne sfałdowanie serii solnej i lokalnie utworzyło skupienia soli o znaczeniu przemysłowym.
Mioceńskie złoża soli kamiennej położone są u podnóża Karpat pomiędzy Wieliczką na zachodzie a Tarnowem na wschodzie. Źródła historyczne z XI i XIII wieku wzmiankują o nadaniach górniczych i przywilejach wydobywania soli. Dzięki nim stwierdzono, że działalność górnicza w Kopalniach Soli „Wieliczka” i „Bochnia” trwa nieprzerwanie od ponad 700 lat. Wchodziły one w skład żup krakowskich, które wraz z żupami ruskimi (Kałusz, Tyrawa Solna, Jasienica, Starasól, Stebnik, Modrycz, Solec, Sołotwina i Truskawiec) tworzyły dobra zwane żupami królewskimi. Stanowiły one bogactwo miejscowej ludności, dzierżawców i skarbu królewskiego. Badania archeologiczne dostarczają coraz to liczniejszych danych o pozyskiwaniu soli na tych terenach. Okolice Bochni już około 3500 lat p.n.e. znane były z uzyskiwania soli przez odparowanie wody z solanek, a na hałdach żup ruskich znajdowano monety z czasów cesarza Hadriana oraz narzędzia z rogowca i krzemienia. W związku z rozwojem otworowego wydobycia soli i coraz szerszym wykorzystywaniem złóż cechsztyńskich spadło znaczenie dawnych kopalń soli. Obecnie pełnią one funkcje obiektów turystycznych i sanatoryjnych. W Kopalni Soli „Bochnia” podsadzono najniższe poziomy (od XVI do X), a zabytkową część (poz. I do IX) przystosowuje się do prowadzenia działalności turystycznej. Kopalnia Soli „Wieliczka” sięgająca do głębokości 327 metrów ma 9 poziomów i około 300 km wyrobisk (chodników, pochylni, komór eksploatacyjnych, jezior solnych, szybów i szybików). Znaczna część z nich jest udostępniona do zwiedzania w ramach współpracujących z kopalnią firm i instytucji: Kopalnia Soli „Wieliczka” Trasa Turystyczna sp. z o. o. i Muzeum Żup Krakowskich.
Opracowanie: Muzeum Geologiczne WGGiOS AGH, © wszystkie prawa zastrzeżone
Zobacz w zbiorach WMM:
Halit z wrostkami organicznymi (trawa)
Kryształy halitu
Kryształy halitu z Grot Kryształowych
Kryształy halitu na konewce
Tagi: Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce, kopalnia, Wieliczka, górnictwo, Muzeum Geologiczne WGGiOS AGH, sól, minerał, kryształ, czas, Muzeum Geologiczne ING PAN