Wypas kulturowy

Wypas kulturowy
Pasterstwo jest jednym z najbardziej charakterystycznych zjawisk, które
kojarzy się z Podhalem. Od bardzo dawna, wg dokumentów już od średniowiecza, a od
XVI wieku na mocy przywilejów krakowskich, było ono dla górali jednym z
najważniejszych źródeł utrzymania i jednocześnie etosem kultury. Zjawisko to
powiązane było z faktem, że na terenach tych występowało mało ziem nadających się
pod uprawę, ale nie brakowało za to łąk, które zapewniały odpowiednią ilość paszy dla
zwierząt. Na halach wypasano nie tylko owce, których wypas był najkorzystniejszy ze
względu na mleko i wełnę, ale i krowy.
Wyjście na hale rozpoczynało się wiosną (tzw. redyk wiosenny) i towarzyszyła
mu muzyka i śpiewy. Wypas odbywał się zazwyczaj w stałych miejscach i obejmował te
same zabudowania gospodarskie, a także koszary, w których nocowały pod gołym
niebem owce. Najważniejszą osobą, a zarazem odpowiedzialną za cały wypas był baca.
Stadem opiekowali się zaś juhasi, którym z kolei pomagali honielnicy. Na przełomie
września i października odbywał się redyk powrotny.
Do dzisiaj pasterstwo zachowało się na Podhalu, ale jedynie w formie tzw.
kulturowego wypasu, który obecnie jest bardziej ciekawostką turystyczną niż źródłem
utrzymania górali. Wypasane owce stały się atrakcją turystyczną i elementem ochrony
krajobrazu. Wypas kulturowy wprowadzono po raz pierwszy w 1981 roku na mocy
porozumienia działaczy solidarnościowych z władzami. Jest on ściśle związany z
Tatrami i prowadzony na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Obejmuje on ok. 30
polan w Parku. Jest on także świadectwem podtrzymywania tradycji i zwyczajów tego
regionu oraz pozwala na zachowanie jego tożsamości.
Mimo że, najczęstszym kierunkiem użytkowania owiec jest produkcja jagnięciny,
a w mniejszym stopniu mleka i wełny, to w ostatnich latach zwierzęta te zaczęły być
coraz częściej wykorzystywane do pielęgnacji krajobrazu poprzez: wypas nieużytków i
gruntów ugorowanych, zapewnienie opieki nad parkami krajobrazowymi i rezerwatami
przyrody, pielęgnację wydm, budowli wodnych i melioracyjnych oraz wypas obiektów
sportowych. Warto wspomnieć, że poszukiwania alternatywnych i niskonakładowych
metod wykorzystania owiec, np. w pielęgnacji krajobrazu i ochronie środowiska, mogą
przyczynić się nawet do zwiększenia opłacalności produkcji owczarskiej.
Wypas kulturowy zastrzeżony jest jednak pewnymi ograniczeniami, ponieważ
obecność owiec w Parku przyczyniała się do powstawania m.in. erozji gleby. Jedno z
ograniczeń dotyczy wypasanych owiec i krów, których liczba nie powinna powodować
szkód w środowisku naturalnym. Ponadto wypasać powinno się jedynie owce i krowy
ras miejscowych, które są świetnie przystosowane do lokalnych warunków
środowiskowych, tzn. cechują się dużą odpornością na choroby i niewielkimi
wymaganiami paszowymi. Natomiast do pilnowania należy wykorzystywać psy ras
miejscowych, czyli owczarki podhalańskie. Istotny jest także fakt, że owce wypasane
zarówno na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, jak i poza nim są własnością
górali utrzymujących niewielkie stada tych zwierząt. Wiosną stada owiec przekazywane
są bacom, którzy jako jedynie mogą wypasać owce pod warunkiem, że otrzymali na to
koncesję. Ponadto musi on udowodnić, że posiada łąki i polany (tzw. przepaski), na
których będą wypasać się owce i krowy dopóki trawa w Tatrach nie urośnie na co
najmniej 8 cm. Tradycyjny sezon trwa do końca września. Podstawową kwestią jest
również zachowanie tradycyjnych obrzędów pasterskich oraz używanie tradycyjnego
sprzętu, odzieży góralskiej oraz gwary góralskiej.
Jedną z ważniejszych funkcji wypasu kulturowego jest kształtowanie krajobrazu,
a także pełnienie znaczącej roli w aspekcie ekonomicznym tego regionu. Zaprzestanie
wypasu owiec mogłoby spowodować niekorzystne zmiany w szacie roślinnej czy nawet
radykalne zmniejszenie bioróżnorodności. Dzieje się tak dlatego, bo powstałe w wyniku
działalności człowieka polany i hale tatrzańskie mogą istnieć tylko, gdy są one
użytkowane. W przeciwnym wypadku zaczną one zarastać borówczyskami, malinami, a
w końcu i lasem, powodując zmniejszenie różnorodności biologicznej. Wówczas
zagrożonych wyginięciem byłoby wiele gatunków roślin (np. szafran spiski) i zwierząt
(np. niektóre gatunki motyli). Ponadto zarastanie polan i hali przez lasy przyczynia się
także do zmniejszenia ich atrakcyjności turystycznej. Drzewa bowiem przesłaniają
piękne widoki turystom. Kolejną istotną rolą wypasu owiec jest ekologiczny sposób
oczyszczania upraw leśnych np. z chwastów oraz pielęgnacja niektórych kultur leśnych.
Ponadto wypasanie tych zwierząt na obrzeżach lasów może skutecznie przyczynić się
do ochrony go przed pożarem. Bardzo ważnym powodem wypasu jest jednak przede
wszystkim konieczność zachowania liczącej kilkaset lat kultury pasterskiej.
Wypas kulturowy nie składa się jednak z samych zalet. Może on nieść także
negatywne następstwa, dlatego tak ważne jest kontrolowanie ilości pogłowia
wypasanego na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Jednym z zagrożeń, które
wypas kulturowy może powodować, jest degradacja krajobrazu i środowiska
spowodowana m.in. nadmierną obsadą zwierząt na hektar, wypalaniem traw lub zbyt
dużym nawożeniem nie uwzględniającym typu gleby czy rodzaju wegetacji danego
terenu.
Mimo, że wypas kulturowy nie posiada samych zalet, jest on bardzo
pozytywnym zjawiskiem, kojarzącym się i reklamującym Tatry. Sprzyja on
kształtowaniu się różnorodności biologicznej, jest atrakcją, która przyciąga turystów, a
przede wszystkim jest świadectwem kulturowym regionu.
Spis piśmiennictwa:
Bernacka H., Siminska E., Niedźwiecki P. 2011: Alternatywne metody wykorzystania owiec. Wiadomości
Zootechniczne R XLIX, 3, s. 59-66.
Bukowski M 2009: Dynamika zarastania polan tatrzańskich. Długookresowe zmiany w przyrodzie i
użytkowaniu TPN, Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, s. 15-32.
Szewczuk M, Czerniawska-Piotrowska E. i Lachowski W. 2009: Alternatywne kierunki użytkowania owiec.
Wiadomości Zootechniczne R XLVII, s. 45-50.
Zawadzka M. 2008: Pasterstwo na Podhalu. Biuletyn Koła Dialektologicznego. Podhale, 2, s. 4.