docwykład 3
download 
Reklamacja Transkrypt
wykład 3
2014-06-03 Formalna struktura myślenia decyzyjnego • Psychologia decyzji DR BEATA BAJCAR ZAKŁAD PSYCHOLOGII I ERGONOMII wykład 3 „Naturalne reguły decyzyjne” to reguły stosowane spontanicznie przez osoby dokonujące ocen i podejmujące decyzje • Służą one do integrowania ocen cząstkowych dokonanych w układzie kryteria x warianty • Stosowanie reguł decyzyjnych jest podobne do stosowania reguł gramatycznych w języku • Problem – jak wybrać odpowiednią regułę (reguła wyboru reguł) Mechanizm integrowania ocen cząstkowych W miejsce nierealistycznego paradygmatu racjonalności Simon (1955) wysunął koncepcję racjonalności ograniczonej decydent „[...] konstruuje uproszczony model rzeczywistego problemu tak, by mógł go rozwiązać i zachowuje się racjonalnie z punktu widzenia tego modelu". • Pełna reprezentacja sytuacji decyzyjnej (ocena adekwatności i nadrzędnego celu decyzji) • Określony zbiór wariantów działania (sprawdzenie pod względem kompletności i niesprzeczności) • Sformułowane kryteria oceny wariantów działania • Dokonana ocena w układzie kryteria x warianty (efekt – macierz decyzyjna) • Wybór właściwej reguły decyzyjnej, zagregowana ocena i podjęcie decyzji • Wpływ podjętej decyzji na przyszłe decyzje (w jaki sposób decyzja zmienia stopień swobody wyboru dla przyszłych decyzji) • Podjęcie decyzji w trafnym momencie czasowym ze względu na prakseologiczny sens decyzji i okazję do działania Mechanizm integrowania ocen cząstkowych Reguły decyzyjne • Jakie składniki struktury musi zawierać myślenie decyzyjne, aby jego skutki można było uznać za racjonalne i warte realizacji? Krytyka Simona - niedopasowanie wymagań paradygmatu racjonalności w podejmowaniu decyzji (opartego na zasadzie maksymalizacji użyteczności), do ograniczonych możliwości systemu poznawczego człowieka. Rozpatrywanie jakiegokolwiek problemu decyzyjnego w całej jego złożoności wraz z wykonaniem wymaganych przez model maksymalizacji użyteczności „kalkulacji„ daleko przekracza ludzkie możliwości przetwarzania informacji. Mechanizm integrowania ocen cząstkowych a złożoność decyzji Dane eksperymentalne wskazują, że na wybór strategii decyzyjnej wpływa złożoność problemu decyzyjnego (tj. liczba rozpatrywanych alternatyw oraz liczba atrybutów charakteryzujących te alternatywy). Reguła upraszczania – w sytuacjach decyzji opartych na złożonych (wieloaspektowych) alternatywach decydenci opierają swoje wybory na ocenach ograniczonych tylko do kilku (najistotniejszych) atrybutów tych alternatyw — w skrajnym przypadku ograniczonych tylko do jednego atrybutu (por. Shepard, 1964; Phelps i Shanteau, 1978). Zasada satysfakcji – sprawdzanie alternatyw pod względem satysfakcjonującego poziomu przyjętych założeń i wymagań (Simon, 1955). 1 2014-06-03 Mechanizm integrowania ocen cząstkowych a złożoność decyzji Mechanizm integrowania ocen cząstkowych a złożoność decyzji Wraz ze wzrostem złożoności problemu (zwłaszcza liczby alternatyw) rośnie znaczenie zasady porównywania alternatyw według, tych samych atrybutów (Payne, 1976; van Raaij, 1976). Przypuszczalnie jest to łatwiejszy sposób odnalezienia „najlepszej" alternatywy (np. poprzez eliminację alternatyw niezadowalających pod jakimś względem) niż dokonanie całościowej oceny każdej z alternatyw, co wiąże się z poszukiwaniem informacji w kolejności według alternatyw. Mechanizm integrowania ocen cząstkowych a czas reakcji Czas decyzji nie odgrywa roli w integrowaniu ocen Eksperyment: dzieci miały do wyboru lizaki alternatyw (Kiesler, 1966) , a studenci – krawaty (Hendrick i in.,1968). Badani decydowali się szybciej wybierając jeden z czterech atrakcyjnych przedmiotów niż wtedy, gdy tylko dwa przedmioty były atrakcyjne, a dwa pozostałe — zdecydowanie nieatrakcyjne. Czas decyzji był krótszy wtedy, gdy wybór był trudniejszy (między czterema atrakcyjnymi alternatywami) niż wtedy, gdy wybór był łatwiejszy (tylko między dwoma atrakcyjnymi alternatywami). Z eksperymentu Englandera i Tyszki (1980) wynika, że gdy decydent może zupełnie swobodnie uzyskiwać różnego rodzaju informacje o alternatywach, nie zdobywa on całej informacji ważnej w świetle jego własnych standardów oceny. Procent informacji gromadzonej przez decydenta systematycznie maleje w miarę wzrostu, liczby alternatyw i ich charakterystyk, tj. w miarę wzrostu złożoności zadania (por. Payne, 1976; van Raaij, 1981; Thorngate i Maki, 1977). Spadek proporcji badanych aspektów jest szczególnie wyraźny w miarę wzrostu liczby atrybutów rozważanych alternatyw wyboru. Mechanizm integrowania ocen cząstkowych a czas reakcji W sytuacji zbyt złożonego (trudnego) problemu decyzyjnego, badany rezygnował z wyczerpującej analizy i porównywania alternatyw, wybierając przypadkowo jedną z alternatyw. W sytuacji prostszej mógł natomiast pozwolić sobie na pełną analizę wchodzących w grę alternatyw (i stąd dłuższy czas wyboru). Reguła dominacji • Wybierz ten wariant, który jest korzystniejszy od pozostałych pod względem przynajmniej jednej cechy, a nie gorszy pod względem wszystkich pozostałych cech • Najprostsza, często stosowana • Pozwala na uzyskanie kontrastowej sytuacji decyzyjnej, nie obciąża zbytnio naszych zasobów umysłowych i zapewnia stałą rezerwę operacyjną • Wynik stosowania reguły dominacji obciążony jest stosunkowo niewielkim dysonansem postdecyzyjnym Reguła koniunkcyjna Wybierz ten wariant, w którym wszystkie ocenione cechy osiągają lub przekraczają założone minimalne progi krytyczne Ułatwia podejmowanie ostrożnych decyzji, gdy decydent najprawdopodobniej rozpoznaje decyzję jako bardzo ryzykowną, Reguła dogodna, gdy sytuacja decyzyjna jest otwarta, tj. gdy zbiór alternatyw nie jest z góry określony i wymaga myślenia analitycznego Decydent wytwarza wtedy i sprawdza kolejne alternatywy tak długo, aż znajdzie taką, która spełnia wszystkie wymagania decydenta. Stawia dość duże wymagania umysłowi decydenta Prowadzi do bardzo ostrej selekcji wariantów działania 2 2014-06-03 Kwestia progów krytycznych Dla każdego kryterium progi wyznaczane są oddzielnie Wartość progu musi być uzależniona od zmienności obiektywnej (rozkładu statystycznego) dla danej skali Należy się starać formułować kryteria ilościowe, a nie jakościowe Reguła dysjunkcyjna • Wybierz ten wariant, w którym przynajmniej jedna spośród ocenianych cech przekracza lub osiąga założony próg krytyczny • Przeciwieństwo reguły koniunkcyjnej • Bierzemy pod uwagę jedną, góra dwie najbardziej wyróżniające się cechy • Wybieramy zwykle ten wariant, który jest najbardziej skontrastowany, albo który jako pierwszy nasunął się nam na myśl • Przydatna w sytuacjach codziennych, rutynowych, powtarzalnych • W sytuacjach nietypowych prowadzi do błędów i chaotycznych decyzji Reguła leksykograficzna • Wybierz ten wariant, który jest korzystniejszy pod względem najważniejszej cechy. Powtarzaj tę procedurę, biorąc pod uwagę hierarchię ważności cech • W zbiorze kryteriów tworzony jest porządek hierarchiczny, uporządkowanie pod względem ważności, przez co ujawniane są preferencje decydenta • • W decyzjach rutynowych nie ma potrzeby drobiazgowego analizowania preferencji, w sytuacjach złożonych pojawia się natomiast forma myślenia hierarchizującego zarówno kryteria, jak i warianty decyzji Reguła eliminacji • Odrzuć wszystkie te warianty, które na skalach ocen dla określonych cech nie osiągnęły założonego progu krytycznego. Powtarzaj tę procedurę, biorąc pod uwagę hierarchię cech • Ułatwia redukcję zbioru wariantów gdy ich liczba jest zbyt duża, jej stosowanie zmniejsza zakres przetwarzanych informacji • W sytuacjach prostych może doprowadzić do końcowej decyzji Zastosowanie tej reguły rozwiązuje problem niespójności w strukturze preferencji, i porządkuje myślenie inwencyjne Reguła maksymalizacji subiektywnej użyteczności Reguła maksymalizacji Z dwóch wariantów wybierz ten, który przeważa pod względem liczby korzystnych cech, Dla każdej pary wariantów podaj liczby świadczące o przewadze określonych wariantów Stosowanie – jak w przypadku reguły eliminacji Wybierz ten wariant, który osiągnął największą sumę ważonej użyteczności ocenianej dla wszystkich cech Reguła ta ma wiele postaci i modeli formalnych Wymaga, by decydenci określili wagi dla użyteczności stosowanych kryteriów, rozkłady prawdopodobieństwa itp. Reguła ta jest trafna i stosowana jedynie w przypadku wąskiej klasy sytuacji 3 2014-06-03 Ćwiczenie: Wybierz płyn do mycia naczyń Reguły decyzyjne Eksperci Konsumenckiego Instytutu Jakości (KIJ) ocenili pięć płynów do mycia naczyń dostępnych na naszym rynku. Oceny dokonali posługując się 10-cio stopniową skalą, w której liczba 10 oznaczała w każdym kryterium największą korzystność dla klienta. DOMINACJI – wybieramy wariant korzystniejszy od innych pod względem przynajmniej jednej cechy a nie gorszy pod względem wszystkich innych cech KONIUNKCJI – wybieramy wariant, którego wszystkie oceniane cechy osiągają lub przekraczają próg krytyczny „C” Mając te dane, na który płyn zdecydowałbyś się? DYSJUNKCJI - wybieramy wariant, którego przynajmniej jedna cecha osiąga lub przekracza próg krytyczny „C” LEKSYKOGRAFICZNA - wybieramy wariant korzystniejszy od innych pod względem najważniejszej cechy. Procedurę powtarzamy zgodnie z przyjętą hierarchią cech ELIMINACJI – odrzucamy warianty, które nie osiągnęły krytycznego progu „C”. powtarzamy procedurę zgodnie z hierarchią ważności cech MAKSYMALIZACJI - wybieramy wariant przeważający w parze pod względem liczby korzystnych cech. Procedurę powtarzamy parami SUMOWANIA UŻYTECZNOŚCI - wybieramy wariant, który osiągnie największą sumę ważoną użyteczności, ocenianych dla wszystkich cech Kryteria Płyn A Płyn B Płyn C Płyn D Płyn E 1. Cena 5 7 5 6 8 2. Wydajność 3 8 10 6 4 3. Estetyka opakowania 5 7 6 4 5 4. Szkodliwość dla skóry rąk 4 5 8 6 5 5. Szkodliwość dla środowiska 8 6 7 5 3 6. Zapach 7 6 7 4 3 7. Rozpuszczalność tłuszczu 7 6 6 7 8 Istnieją dane eksperymentalne sugerujące, że ludzie szczególnie chętnie korzystają z reguł opartych na eliminacji (koniunkcyjnej, tj. eliminacji wg kolejnych aspektów) w sytuacjach, gdy mają do czynienia z dużą liczbą alternatyw. 4
