PPytania i odpowiedzi prawne

PPytania
i odpowiedzi prawne
Ewa Stawicka
Czy możliwe jest stwierdzenie przez sąd nieważności
samego skutku rzeczowego, bez unieważnienia samej czynności prawnej
bądź zdarzenia prawnego?
Sąd Najwyższy w orzeczeniu oznaczonym
sygnaturą III CZP 80/15 zajął stanowisko odnoszące się do sytuacji dosyć wyjątkowej, acz
prawnie i ekonomicznie niezwykle doniosłej,
polegającej na tym, że dla nieruchomości
stanowiącej składnik majątku spółki prawa
handlowego nie uzyskano zezwolenia na jej
nabycie przez cudzoziemca, choć podmiot
właścicielski został w wyniku fuzji całkowicie
wchłonięty przez spółkę cudzoziemską. Takie
połączenie spółek stanowi przypadek sukcesji
uniwersalnej, zatem prawo własności nieruchomości bądź też prawo wieczystego użytkowania należące dotąd do majątku spółki
przejmowanej co do zasady przejść powinno
– jako jeden ze skutków uchwały o połączeniu
– do majątku spółki przejmującej; problem rodzi się wówczas, gdy spółka przejmująca jest
cudzoziemcem w rozumieniu ustawy z dnia
24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości
przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r.
poz. 1380; dalej: u.n.n.c.) i nie zachodzi też
wyjątek w ograniczeniach obrotu wynikający
z akcesji Polski do Unii Europejskiej.
Wspomniana wyżej uchwała Sądu Najwyższego ma tezę następującą: „Roszczenie przewidziane w art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez
cudzoziemców (tekst jedn.: Dz.U. z 2014 r.
116
poz. 1380) zmierza do stwierdzenia nieważności skutku w postaci nabycia własności (użytkowania wieczystego) nieruchomości”.
Brzmienie wskazanego przepisu ustawy
(a także łączącego się z nim immanentnie przepisu art. 6 ust. 1) jest dość lakoniczne, a trzeba
też podkreślić, że pomimo nowelizacji uwspółcześniających tę regulację zdefiniowanie skutku niedopełnienia wymogu uzyskania zezwolenia na nabycie nieruchomości pozostaje niezmienione nieprzerwanie od roku 1920:
1) Nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wbrew przepisom ustawy jest nieważne.
2) W razie nabycia nieruchomości wbrew
przepisom ustawy, o nieważności nabycia
orzeka sąd także na żądanie, właściwego ze
względu na miejsce położenia nieruchomości,
wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa lub wojewody
albo na żądanie ministra właściwego do spraw
wewnętrznych.
W kazusie, który stał się kanwą orzeczenia,
znalazł zastosowanie art. 494 § 1 k.s.h., który
stanowi, że na spółkę przejmującą ex lege przechodzą prawa spółki przejmowanej. Mimo braku stosownego zezwolenia, w konsekwencji
połączenia spółek w księgach wieczystych
nieruchomości, których użytkownikiem wieczystym była spółka przejmowana, ujawnio-
3/2016
no w jej miejsce spółkę przejmującą. Minister
Spraw Wewnętrznych wystąpił na podstawie
art. 6 ust. 2 u.n.n.c. o stwierdzenie nieważności
nabycia wieczystego użytkowania przez spółkę
przejmującą.
Sąd okręgowy orzekł zgodnie z żądaniem
powoda. Rozpoznając apelację pozwanej od
tego wyroku, sąd apelacyjny powziął poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnieniu prawnym. Zauważył bowiem, że
choć nie budzi w judykaturze wątpliwości deklaratywny charakter orzeczenia wydawanego
w postępowaniu z art. 6 ust. 2 u.n.n.c., to nie
jest w pełni jasne, czego ono dotyczy: czy potwierdzana jest nieważność czynności prawnej jako podstawy nabycia nieruchomości, czy
też niewystąpienie skutku w postaci przejścia
prawa do nieruchomości bez względu na to,
z czego skutek ten miałby wynikać.
Teza uprzednio zacytowana, stanowiąca
podsumowanie rozważań składu orzekającego,
oznacza opowiedzenie się Sądu Najwyższego
za konstrukcją „wyizolowania” i tym samym
zadeklarowania wyrokiem nieważności samego skutku rzeczowego. Tym samym wszelkie
inne następstwa fuzji spółek pozostają w mocy
– w szczególności to, że zgodnie z dyspozycją
art. 493 § 1 k.s.h. spółka przejmowana zostaje
rozwiązana, bez przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, w dniu wykreślenia
jej z rejestru. Wykreślenie z rejestru następuje z dniem połączenia, tj. z dniem wpisania
połączenia do właściwego rejestru. Skutkiem
konstytutywnego wykreślenia spółki kapitałowej z rejestru jest utrata przez spółkę bytu
prawnego.
Trzeba też podkreślić, że art. 51617 § 1 k.s.h.
wprost wyłącza dopuszczalność zaskarżenia
uchwały o połączeniu spółek w przypadku
transgranicznego łączenia.
Rozumowanie prezentowane w uzasadnieniu uchwały III CZP 80/15 w zakresie następstw prawnorzeczowych uwzględnienia
roszczenia z art. 6 ust. 2 u.n.n.c. doprowadza
do konstatacji, że wobec zakończenia prawnego bytu „rodzimej” spółki, która uległa
Czy możliwe jest stwierdzenie...
przejęciu przez firmę „cudzoziemską”, prawo
wieczystego użytkowania – wobec braku zezwolenia dla spółki przejmującej – wygasa. Jeśliby zaś spółka przejmowana była uprzednio
właścicielem nieruchomości, wówczas prawo
własności przechodzi na Skarb Państwa, a to
z mocy normy art. 25e ust. 1 ustawy o k.r.s.;
przepis ten przewiduje, że Skarb Państwa ex
lege nieodpłatnie nabywa mienie pozostałe po
wykreślonym z Krajowego Rejestru Sądowego
podmiocie, bez względu na przyczynę wykreślenia, którym to mieniem nie rozporządził
przed wykreśleniem właściwy organ.
Ze względu na opowiedzenie się przez Sąd
Najwyższy w omawianym tutaj orzeczeniu za
radykalizmem i nieodwracalnością następstw
fuzji spółek niepoprzedzonej uzyskaniem
stosownego zezwolenia wymaganego przez
ustawodawcę w u.n.n.c., warto zauważyć, że
rozważania nad problemem zostały podjęte
nieco wcześniej w literaturze. W szczególności J. Szewczyk w artykule: Zakaz nabywania
nieruchomości przez cudzoziemców w kontekście
przepisów o łączeniu się spółek („Monitor Prawniczy” 2012, nr 19) zwracał uwagę na niedopracowanie przepisów w omawianym zakresie
i stawiał postulat de lege ferenda sprowadzający
się do potrzeby bądź to zakreślenia w prawie
terminu na uzyskanie przez spółkę przejmującą, już po połączeniu, stosownego zezwolenia,
bądź też całkowitego wyłączenia tego rodzaju
fuzji spod działania u.n.n.c. Tenże autor podjął
próbę wypracowania rozwiązań, które mogłyby funkcjonować w obecnym stanie prawnym,
mianowicie: dopuszczenia możliwości uzyskania przez spółkę przejmującą administracyjnego zezwolenia na nabycie post factum, to znaczy
już po ziszczeniu się fuzji, a także odwołania
się do koncepcji, że ten majątek spółki przejmowanej (w tym wypadku: nieruchomość),
który nie stał się składnikiem mienia spółki
przejmowanej, stanowi własność dotychczasowych wspólników. Gwoli ścisłości trzeba przy
tym zauważyć, że zdaniem cytowanego autora majątek ten w przeciwnym razie stawałby
się „niczyim” – co dosyć radykalnie odróżnia
ten punkt widzenia od stanowiska Sądu Naj-
117
Ewa Stawicka
wyższego, który w omawianej uchwale jednoznacznie kieruje los takiego majątku w stronę
statusu mienia publicznego.
Zagadnienie jest niezmiernie interesujące
przynajmniej z trzech punktów widzenia. Po
pierwsze – z pozycji oceny konstytucyjności
skutku quasi-ekspropriacyjnego przypisywanego przez Sąd Najwyższy działaniu art. 6
ust. 2 u.n.n.c. w przedstawianej tu szczególnej
sytuacji. Po drugie – ze względu na podjęcie
próby ukształtowania całkowicie nowej kategorii „nieważności skutku”, to znaczy samego
efektu prawnorzeczowego zdarzenia prawnego (trzeba wszak podkreślić, że wedle dominującego poglądu uchwała o połączeniu spółek
nie jest czynnością prawną, lecz inną kategorią
zdarzenia prawnego), nietożsamego ani z nieważnością, ani z bezskutecznością. Po trzecie
wreszcie – z powodów proceduralnych, jako że
118
PALESTRA
zaprezentowane rozstrzygnięcie pozostawiło
poza zakresem rozważań zagadnienie wzajemnej relacji pomiędzy podstawą roszczenia
wynikającą z art. 6 ust. 2 u.n.n.c. a zakresem
stosowania art. 10 u.k.w.h.
Ustawodawca, pomimo niedawnej kolejnej
ingerencji w treść ustawy z 1920 r. o nabywaniu
nieruchomości przez cudzoziemców (z dniem
1 maja 2016 r. wchodzi w życie regulacja ograniczająca swobodę obrotu ze względu na
zmiany w kształtowaniu ustroju rolnego), nie
zdecydował się na nowelizację jej przepisów
w zakresie tu omawianym i można się spodziewać, że dotychczas uwidocznione problemy
ulegną wkrótce dalszemu wyostrzeniu. Wypada zatem z zainteresowaniem śledzić dalszy
rozwój orzecznictwa oraz oczekiwać podjęcia
przez komentatorów pracy nad zarysowanym
zespołem zagadnień.