Post´py nowych cz∏onków Unii Europejskiej w

Makroekonomia 25
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
Post´py nowych cz∏onków Unii
Europejskiej w realizowaniu kryteriów
konwergencji gospodarczej
Progress of the New EU Member States
in Fulfilling the Criteria of Economic
Convergence
To m a s z B e r n h a r d *
Streszczenie
Abstract
Kraje, które przystàpi∏y do UE w 2004 r., stojà przed konieczno-
The ten countries that joined the EU in 2004 face the necessity
Êcià wprowadzenia wspólnej waluty. Aby uniknàç szoków asyme-
of adopting the single currency. To evade asymmetric shocks and
trycznych i nie zagroziç realizacji wspólnej polityki monetarnej,
not to threaten the pursuance of the common monetary policy
muszà osiàgnàç nominalnà i realnà zbie˝noÊç gospodarczà. W ar-
they must achieve economic convergence in both nominal and
tykule przeanalizowano post´py nowych cz∏onków UE w wype∏-
real variables. In this article the new EU Member States’ progress
nianiu kryteriów z Maastricht – deficytu i d∏ugu publicznego, sta-
in fulfilling Maastricht nominal criteria has been analyzed – fi-
bilnoÊci cen, zbie˝noÊci d∏ugoterminowych stóp procentowych
scal balance, public debt, price stability, long-term interest rates
i stabilnoÊci kursu walutowego. Przedstawiono prognozy Komisji
convergence and exchange rate stability. The European Commis-
Europejskiej dotyczàce tych zmiennych na lata 2006–2007. Prze-
sion 2006-07 forecasts of these variables have been presented.
analizowane zosta∏y post´py w osiàganiu zbie˝noÊci realnej, defi-
Progress in achieving real convergence in terms of GDP per capi-
niowanej jako poziom PKB na osob´. Dokonano krótkiego przeglà-
ta has been analyzed. A brief literature survey of optimum cur-
du badaƒ dotyczàcych wype∏niania przez nowych cz∏onków UE
rency area criteria fulfillment has been made to assess new mem-
kryteriów postulowanych przez teori´ optymalnych obszarów
bers’ progress in that aspect. In general the analyzed period span-
walutowych. Analizowane dane obejmujà, w zale˝noÊci od ich
ned from 1995-2005 but the choice of particular indicators’ pe-
dost´pnoÊci, lata 1995–2005.
riods depended on data availability.
S∏owa kluczowe: integracja ekonomiczna, szok asymetryczny,
Keywords: economic integration, asymmetric shock, economic
unia walutowa, zbie˝noÊç nominalna, zbie˝noÊç realna.
integration, monetary union, nominal convergence, real convergence.
JEL: F15, F33, F36
* Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Wydzia∏ Finansów i Ubezpieczeƒ, Katedra Finansów, Zak∏ad Finansów
Mi´dzynarodowych.
26 Macroeconomics
Wst´p
Unia walutowa wymaga prowadzenia wspólnej polityki pieni´˝nej dla obj´tego nià obszaru. Wià˝e si´ to
z przekazaniem dotychczasowych uprawnieƒ narodowych banków centralnych na szczebel ponadnarodowy oraz z koniecznoÊcià ich rezygnacji z prowadzenia samodzielnej polityki pieni´˝nej. Tym samym
znacznie zmniejsza si´ arsena∏ Êrodków, którymi dany kraj mo˝e wp∏ywaç na swojà gospodark´ w razie
jej odejÊcia od stanu równowagi.
Uczestnictwo danego paƒstwa w unii walutowej
mo˝e mu przynieÊç wiele korzyÊci, zw∏aszcza gdy
wi´kszoÊç jego obrotów w handlu zagranicznym jest
dokonywana w ramach unii. Jednak utrata mo˝liwoÊci prowadzenia samodzielnej polityki pieni´˝nej niesie pewne zagro˝enia dla krajów cz∏onkowskich i ich
unikni´cie jest powa˝nym wyzwaniem dla ca∏ej unii.
Jednym z g∏ównych zagro˝eƒ dla uczestników
unii walutowej jest mo˝liwoÊç wystàpienia szoków
asymetrycznych, czyli zaburzeƒ, które powodujà odmienne skutki w poszczególnych krajach cz∏onkowskich (NBP 2004b, s. 17–18). W sytuacji pojawienia
si´ takich szoków powrót poszczególnych gospodarek
do stanu równowagi makroekonomicznej mo˝e wymagaç sprzecznych posuni´ç unijnych w∏adz monetarnych. Poniewa˝ polityka pieni´˝na w ramach unii
walutowej kieruje si´ celami dotyczàcymi jej obszaru
jako ca∏oÊci, unijny bank centralny mo˝e nie byç
w stanie podjàç skutecznych dzia∏aƒ przywracajàcych równowag´ gospodarczà we wszystkich krajach
cz∏onkowskich. Brak równowagi makroekonomicznej
w danym kraju mo˝e wi´c utrzymywaç si´ d∏u˝ej
i powodowaç dotkliwsze skutki spo∏eczne, ni˝ gdyby
narodowy bank centralny mia∏ pe∏nà suwerennoÊç
prowadzenia polityki pieni´˝nej (Michalczyk 2006,
s. 302–305).
Sà pewne warunki, których spe∏nienie zwi´ksza
prawdopodobieƒstwo unikni´cia szoków asymetrycznych w unii walutowej lub przynajmniej zapewnia
stosunkowo szybki powrót gospodarek do równowagi
w razie ich wystàpienia. Jednym z takich warunków
jest wzajemne podobieƒstwo (konwergencja, zbie˝noÊç) gospodarek wchodzàcych w sk∏ad obszaru walutowego. Chodzi tutaj o podobieƒstwo struktury gospodarczej i stopnia rozwoju (zbie˝noÊç realna), jak
równie˝ o podobieƒstwo kszta∏towania si´ wskaêników zwiàzanych ze sferà pieni´˝nà gospodarki
(zbie˝noÊç nominalna).
1 styczna 1999 r. jedenaÊcie paƒstw wchodzàcych w sk∏ad Unii Europejskiej (UE) przystàpi∏o
do trzeciego, ostatniego etapu Unii Gospodarczej
i Walutowej (UGW), wprowadzajàc wspólnà walut´
euro do obiegu bezgotówkowego i przekazujàc
uprawnienia swoich banków centralnych na szczebel
wspólnotowy. Europejski Bank Centralny (EBC) prze-
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
jà∏ pe∏nà kontrol´ nad prowadzeniem polityki pieni´˝nej w strefie euro. 1 stycznia 2002 r. 12 paƒstw UGW
(rok wczeÊniej wspólnà walut´ przyj´∏a tak˝e Grecja)
wprowadzi∏o euro równie˝ w obiegu gotówkowym.
G∏ównym celem postawionym przed w∏adzami
monetarnymi UGW, zapisanym w Traktacie o Unii
Europejskiej (TUE) z Maastricht z 1992 r. oraz potwierdzonym w Amsterdamie w 1997 i w Nicei
w 2001 r. w Traktacie ustanawiajàcym Wspólnot´ Europejskà (TWE), jest utrzymanie stabilnego poziomu
cen. Aby cel ten móg∏ byç realizowany, konieczne jest
utrzymanie odpowiedniej zbie˝noÊci gospodarek krajów cz∏onkowskich w zakresie kszta∏towania si´
zmiennych pieni´˝nych i fiskalnych. Aby zmniejszyç
ryzyko wystàpienia wspomnianych wczeÊniej szoków
asymetrycznych, gospodarki krajów cz∏onkowskich
powinny byç do siebie podobne równie˝ pod wzgl´dem stopnia rozwoju i struktury gospodarczej (zbie˝noÊç realna).
W Traktacie ustanawiajàcym Wspólnot´ Europejskà (TWE) z Nicei zawarto kryteria nominalne, których spe∏nienie jest warunkiem przystàpienia danego
kraju do UGW. W ich sk∏ad wchodzà kryteria monetarne, dotyczàce inflacji, d∏ugoterminowych stóp procentowych i kursu walutowego, oraz kryteria fiskalne, dotyczàce wielkoÊci deficytu bud˝etowego i d∏ugu
publicznego. Warunkiem przystàpienia danego kraju
do UGW jest równie˝ dostosowanie krajowego ustawodawstwa dotyczàcego narodowego banku centralnego do wymogów TWE i zapewnienie jego zgodnoÊci ze statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESBC)1.
Dziesi´ç krajów, które przystàpi∏y do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r., zobowiàza∏o si´ do póêniejszego przystàpienia do UGW. Wià˝e si´ to z koniecznoÊcià
spe∏nienia przez nie kryteriów zbie˝noÊci zawartych
w Traktacie ustanawiajàcym Wspólnot´ Europejskà.
W maju 2006 r. Komisja Europejska, na podstawie opracowanego przez EBC Raportu o Konwergencji (ECB 2006a), uzna∏a, ˝e S∏owenia osiàgn´∏a wysoki stopieƒ trwa∏ej konwergencji gospodarczej z innymi krajami cz∏onkowskimi UE i spe∏nia warunki niezb´dne do przyj´cia wspólnej waluty. Ostatecznà decyzj´ w tej sprawie podj´∏a Rada Unii Europejskiej
w lipcu 2006 r. Ministrowie finansów krajów unijnych, po konsultacjach z Parlamentem Europejskim
i wczeÊniejszych ustaleniach g∏ów paƒstw i rzàdów,
zdecydowali, ˝e S∏owenia mo˝e wprowadziç euro
od 1 stycznia 2007 r. Wydaje si´, ˝e jest to dobry moment, aby przeanalizowaç post´py dziesi´ciu nowych
cz∏onków UE na ich drodze do Unii Gospodarczej
i Walutowej.
1 Traktat ustanawiajàcy Wspólnot´ Europejskà, art. 104 i 121; Protokó∏ w
sprawie kryteriów konwergencji do art. 121 TW; Protokó∏ w sprawie
procedury nadmiernego deficytu, Dziennik Urz´dowy UE C 235 z
24.12.2002 r., Urzàd Komitetu Integracji Europejskiej (www.cie.gov.pl).
Makroekonomia 27
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
W kolejnych rozdzia∏ach b´dà przedstawione nominalne kryteria przystàpienia do UGW i dokonane
zostanà analiza i ocena post´pów nowych cz∏onków
UE w ich wype∏nianiu. Kryteria dotyczàce sfery fiskalnej zostanà zaprezentowane w rozdzia∏ach 1. (deficyt bud˝etowy) i 2. (d∏ug publiczny). Kryteria dotyczàce sfery pieni´˝nej zostanà przedstawione w rozdzia∏ach 3. (stabilnoÊç cen), 4. (zbie˝noÊç d∏ugoterminowych stóp procentowych) i 5. (stabilnoÊç kursu walutowego). Problem zbie˝noÊci realnej zostanie omówiony w rozdziale 6. Opracowanie koƒczà wnioski
podsumowujàce wyniki badaƒ. Analizowane dane
statystyczne obejmujà, zale˝nie od dost´pnoÊci, lata 1995–2005.
1. Kryterium stabilnoÊci finansów publicznych:
deficyt bud˝etowy
Luêna polityka fiskalna wywo∏uje presj´ inflacyjnà.
W sytuacji wyst´pujàcej w UGW decentralizacji polityki bud˝etowej rzàdy paƒstw cz∏onkowskich mog∏yby ulegaç pokusie nap´dzania koniunktury we w∏asnych krajach kosztem ca∏ej Unii. EBC by∏by zmuszony do zacieÊniania polityki pieni´˝nej w celu przeciwdzia∏ania nadmiernemu wzrostowi cen. Tym samym swoista konkurencja fiskalna mi´dzy krajami
cz∏onkowskimi prowadzi∏aby do wzrostu stóp procentowych, spadku poziomu inwestycji (na skutek
dro˝szego pieniàdza i efektu wypierania inwestycji
przez deficyty bud˝etowe) i – w konsekwencji –
do zmniejszenia si´ tempa rozwoju gospodarczego
UGW w d∏ugim okresie.
Paƒstwa przyst´pujàce do UGW zobowiàzane sà
do posiadania stabilnych finansów publicznych. Dà˝enie do zrównowa˝enia dochodów i wydatków bud˝etowych w paƒstwach cz∏onkowskich i wykazywanie
umiarkowanych poziomów deficytów jest podstawowym warunkiem skutecznego realizowania polityki
EBC. Zgodnie z kryterium stabilnoÊci finansów publicznych kraj cz∏onkowski w momencie dokonywania oceny nie mo˝e byç obj´ty procedurà nadmiernego deficytu w rozumieniu art. 104 TWE. Celem analizy sytuacji fiskalnej w danym kraju jest sprawdzenie,
czy faktyczny lub planowany deficyt sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych2 w relacji do PKB
przekracza wartoÊç referencyjnà. JeÊli tak, to czy:
• relacja ta znacznie i trwale spada∏a i zbli˝y∏a
si´ do wartoÊci referencyjnej albo
• przekroczenie wartoÊci referencyjnej ma charakter wyjàtkowy i chwilowy, a relacja ta pozostaje
bliska wartoÊci referencyjnej.
W protokole w sprawie procedury nadmiernego
deficytu okreÊlono maksymalny dopuszczalny poziom deficytu w wysokoÊci 3% PKB danego kraju (Ministerstwo Finansów 2005, s. 12).
W tabeli 1 przedstawione zosta∏o kszta∏towanie
si´ poziomów deficytów finansów publicznych w latach 1998–2005 w dziesi´ciu badanych krajach oraz
prognozy Komisji Europejskiej na lata 2006–2007.
Wszystkie badane kraje w analizowanym okresie
obni˝y∏y deficyt finansów publicznych. W latach 1998–2005 najwi´ksze post´py w obni˝aniu deficytu odnotowa∏a Malta (zmniejszenie deficytu o 7,5
punktów procentowych), a nast´pnie Litwa (2,5
punktu), Czechy (2,4 punktu), Cypr, Estonia i W´gry
(po 1,9 punktu). Najs∏abiej w analizowanym okresie
wypad∏a Polska (wzrost deficytu o 0,4 punktu procentowego), a nast´pnie S∏owenia (spadek deficytu o 0,4
2 Sektor instytucji rzàdowych i samorzàdowych (ang. general government)
definiowany jest wed∏ug Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych
i Regionalnych – ESA’95 (ang. European System of National and Regional
Accounts). ESA’95 jest spójnym systemem statystycznym dotyczàcym ca∏ej
gospodarki, obowiàzujàcym wszystkie paƒstwa cz∏onkowskie UE (Ministerstwo
Finansów 2005, s. 11).
Tabela 1. Deficyty i (lub) nadwy˝ki sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych jako
procent PKB
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006P
2007P
Cypr
-4,3
-4,5
-2,4
-2,4
-4,5
-6,3
-4,1
-2,4
-2,1
-2,0
Czechy
-5,0
-3,6
-3,7
-5,9
-6,8
-6,6
-2,9
-2,6
-3,2
-3,4
Estonia
-0,3
-3,7
-0,6
0,3
1,0
2,4
1,5
1,6
1,4
0,8
Litwa
-3,0
-5,6
-2,5
-2,0
-1,4
-1,2
-1,5
1,6
1,4
0,8
¸otwa
-0,6
-4,9
-2,8
-2,1
-2,3
-1,2
-0,9
0,2
-1,0
-1,0
Malta
-10,8
-7,6
-6,2
-6,6
-5,6
-10,2
-5,1
-3,3
-2,9
-3,2
Polska
-2,1
-1,4
-0,7
-3,7
-3,2
-4,7
-3,9
-2,5
-3,0
-3,0
S∏owacja
-4,7
-6,4
-12,3
-6,6
-7,7
-3,7
-3,0
-2,9
-2,7
-2,1
S∏owenia
-2,2
-2,1
-3,5
-3,9
-2,7
-2,8
-2,3
-1,8
-1,9
-1,6
W´gry
-8,0
-5,6
-3,0
-3,5
-8,4
-6,4
-5,4
-6,1
-6,7
-7,0
WartoÊç
referencyjna
-3,0
-3,0
-3,0
-3,0
-3,0
-3,0
-3,0
-3,0
-3,0
-3,0
Strefa euro (12)
-2,2
-1,3
0,1
-1,9
-2,5
-3,0
-2,8
-2,4
-2,4
-2,3
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: ECB (2004a), ECB (2006b), European Commission (2006), Eurostat.
28 Macroeconomics
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
punktu procentowego) i ¸otwa (spadek o 0,8 punktu
procentowego).
Kryterium zbie˝noÊci w 2005 r. spe∏ni∏o osiem
krajów, z wyjàtkiem Malty i W´gier, których deficyty
przekroczy∏y wartoÊç referencyjnà i wynios∏y odpowiednio -3,3% i -6,1%. Szczególnie niekorzystny wynik W´gier Êwiadczy o tym, ˝e kraj ten stoi przed powa˝nym wyzwaniem uzdrowienia finansów publicznych. Sytuacja W´gier jest niekorzystna równie˝ z tego wzgl´du, ˝e prognozy Komisji Europejskiej na lata 2006–2007 sugerujà wzrost deficytu o prawie jeden
punkt procentowy w stosunku do wyniku za 2005 r.
Prognozy Komisji sà niekorzystne równie˝ w odniesieniu do Czech (wzrost deficytu 0,8 punktu procentowego) i Polski (wzrost o 0,5 punktu). Wed∏ug prognoz deficyty w tych trzech krajach przekroczà wartoÊç referencyjnà (lub zrównajà si´ z nià w przypadku Polski), decydujàcà o spe∏nieniu kryterium stabilnoÊci finansów publicznych. W odniesieniu do pozosta∏ych siedmiu krajów prognozy Komisji sà raczej
korzystne – zgodnie z przewidywaniami w 2007 r. ˝aden kraj nie odnotuje deficytu przekraczajàcego wartoÊç referencyjnà lub niebezpiecznie zbli˝onego
do niej.
Nale˝y zauwa˝yç, ˝e na poziomy deficytów
w 2005 r. pozytywnie wp∏yn´∏a ogólna poprawa koniunktury gospodarczej w nowych krajach cz∏onkowskich. Ewentualne zakoƒczenie o˝ywienia mo˝e spowodowaç pogorszenie stanu finansów publicznych.
Dlatego okres dobrej koniunktury powinien zostaç
wykorzystany do ich uzdrowienia. Wymaga to jednak
podj´cia decyzji politycznych o ograniczeniu wydatków bud˝etowych i (lub) zwi´kszeniu opodatkowania, co przewa˝nie jest niekorzystnie odbierane przez
spo∏eczeƒstwo. Dlatego partie polityczne mogà przedk∏adaç swój interes wyborczy nad interes ekonomiczny paƒstwa, odwlekajàc uzdrowienie finansów publicznych lub nadmiernie ograniczajàc ciecia wydat-
ków. Zagra˝a to realizacji kryterium stabilnoÊci finansów publicznych.
2. Kryterium stabilnoÊci finansów publicznych:
d∏ug publiczny
Poziom d∏ugu publicznego jest jednym z podstawowych wskaêników branych pod uwag´ przy ocenie
ryzyka inwestycyjnego zwiàzanego z prowadzeniem
dzia∏alnoÊci gospodarczej w danym kraju. Zró˝nicowanie poziomu ryzyka inwestycyjnego mi´dzy krajami w warunkach swobodnego przep∏ywu kapita∏u
wp∏ywa na powstawanie ró˝nic mi´dzy rynkowymi
stopami procentowymi. W unii walutowej mo˝e to
utrudniaç skuteczne prowadzenie jednolitej polityki
pieni´˝nej i zwi´kszaç ryzyko wystàpienia szoków
asymetrycznych. Dlatego dla zwi´kszenia szans
na powodzenie unii walutowej wa˝ne jest doprowadzenie do zbie˝noÊci gospodarek krajów cz∏onkowskich pod wzgl´dem poziomu d∏ugu publicznego.
Kryterium stabilnoÊci finansów publicznych wymaga, by w momencie dokonywania oceny relacja
d∏ugu sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych
do PKB danego kraju nie przekracza∏a wartoÊci referencyjnej. Gdyby okaza∏o si´, ˝e przekracza t´ wartoÊç, to wymagane jest, by relacja ta mala∏a odpowiednio szybko i zbli˝a∏a si´ do wartoÊci referencyjnej w satysfakcjonujàcym tempie. Protokó∏ w sprawie
procedury nadmiernego deficytu okreÊla maksymalny dopuszczalny poziom d∏ugu sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych w wysokoÊci 60% PKB danego kraju.
Na wysokoÊç zarówno d∏ugu, jak i deficytu sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych, a tym samym na spe∏nianie fiskalnych kryteriów konwergencji, wp∏ywa klasyfikacja otwartych funduszy emerytalnych. 23 wrzeÊnia 2004 r. Eurostat stwierdzi∏, ˝e
Wykres 1. Zad∏u˝enie sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych jako procent PKB
90
80
1998
70
1999
2000
60
2001
50
2002
40
2003
2004
30
2005
2006P
20
2007P
10
0
Cypr
Czechy
Estonia
Litwa
¸otwa
Malta
Polska
S∏owacja
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: ECB (2004a), ECB (2006b), European Commission (2006), Eurostat.
S∏owenia
W´gry
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
kraje, które wprowadzi∏y reformy emerytalne polegajàce na stworzeniu obowiàzkowych systemów kapita∏owych o zdefiniowanej sk∏adce, mogà do marca 2007 r.
korzystaç z okresu przejÊciowego w klasyfikacji tych
systemów do sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych.
Na posiedzeniu w dniach 22–23 marca 2005 r.
Rada Europejska przyj´∏a raport Rady Ecofin
z dnia 20 marca 2005 r. Poprawa wdra˝ania Paktu
StabilnoÊci i Wzrostu oraz zatwierdzi∏a zawarte w nim
ustalenia i propozycje reformy Paktu. Rada postanowi∏a, ˝e oceniajàc polityk´ fiskalnà Komisja Europejska i Rada b´dà uwzgl´dnia∏y koszty netto reform
emerytalnych. Koszty te majà byç uwzgl´dniane
przez pi´ç lat w sposób regresywny, tj. 100% w pierwszym roku, 80% w drugim, 60% w trzecim, 40%
w czwartym i 20% w piàtym, poczàwszy od roku 2005 – w krajach, które ju˝ wprowadzi∏y reformy
– lub od roku wprowadzenia tych reform. Poj´cie
kosztu netto reformy emerytalnej nie zosta∏o przy tym
jednoznacznie zdefiniowane i mo˝liwe sà jego ró˝ne
interpretacje. Nale˝y jednak podkreÊliç, ˝e deficyt
sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych b´dzie móg∏ zostaç skorygowany o koszty reformy emerytalnej tylko w sytuacji, gdy wartoÊç tego deficytu
b´dzie zbli˝ona do 3% (Ministerstwo Finansów 2005,
s. 12–13).
Wykres 1 przedstawia kszta∏towanie si´ zad∏u˝enia sektora instytucji rzàdowych i samorzàdowych
w dziesi´ciu nowych krajach cz∏onkowskich UE w latach 1998–2005 oraz prognozy Komisji Europejskiej.
W latach 1998–2005 tylko dwa kraje (W´gry i Estonia) odnotowa∏y zmniejszenie d∏ugu publicznego
– odpowiednio o 3,5 i 0,8 punktu procentowego. Pozosta∏e osiem krajów zwi´kszy∏o swoje zad∏u˝enie.
Najbardziej zwi´kszy∏ si´ d∏ug publiczny Czech
(o 17,6 punktów), Malty (o 9,8 punktu), Cypru (o 8,4
punktu) i S∏owenii (o 5,5 punktu).
W 2005 r. tylko w dwóch krajach (na Cyprze
i Malcie) poziom d∏ugu przekraczy∏ wartoÊç referencyjnà. Przed 2005 r. poziom d∏ugu w tych krajach wykazywa∏ tendencj´ rosnàcà. Dlatego w Êwietle zapisów TWE nale˝y uznaç, ˝e kraje te nie spe∏niajà kryterium stabilnoÊci finansów publicznych. Nale˝y zauwa˝yç, ˝e w porównaniu z krajami strefy euro sytuacja finansów publicznych nowych cz∏onków UE jest
raczej korzystna. W 2005 r. Êrednie zad∏u˝enie krajów
UGW stanowi∏o 70,8% ich PKB, czyli by∏o podobne
do d∏ugu Malty i Cypru – krajów o najwy˝szym zad∏u˝eniu wÊród krajów akcesyjnych. W momencie wprowadzania euro w styczniu 1999 r. zad∏u˝enie wielu
krajów przyjmujàcych wspólnà walut´ znacznie przekracza∏o wartoÊç referencyjnà. Potwierdza to, ˝e
do wype∏nienia kryterium stabilnoÊci finansów publicznych powinno wystarczyç wykazanie malejàcej
tendencji rozmiaru d∏ugu publicznego.
Makroekonomia 29
Prognozy Komisji Europejskiej na lata 2006–2007
w wi´kszoÊci przypadków wskazujà na dalszy wzrost
zad∏u˝enia nowych cz∏onków UE. Przewidywania Komisji sà szczególnie niekorzystne w odniesieniu
do W´gier, gdzie zad∏u˝enie publiczne wzroÊnie
do poziomu 62% PKB w 2007 r., czyli przekroczy
wartoÊç referencyjnà. W po∏àczeniu z tendencjà
do wzrostu zad∏u˝enia oznacza to, ˝e w 2007 r. W´gry
prawdopodobnie przestanà spe∏niaç kryterium wielkoÊci d∏ugu publicznego. W odniesieniu do pozosta∏ych krajów prognozy Komisji nie dajà powodów
do niepokoju – w krajach spe∏niajàcych kryterium
zbie˝noÊci w 2005 r. zad∏u˝enie publiczne prawdopodobnie nie zbli˝y si´ niebezpiecznie do wartoÊci referencyjnej przed 2007 r. Z kolei kraje niespe∏niajàce
kryterium zbie˝noÊci w 2005 r. (Cypr i Malta) zdaniem Komisji odnotujà do 2007 r. spadek zad∏u˝enia
w relacji do PKB.
3. Kryterium stabilnoÊci cen
Kraje wchodzàce do UGW muszà osiàgnàç wysoki
stopieƒ stabilnoÊci cen. Prowadzenie jednolitej polityki pieni´˝nej w ramach unii walutowej jest bardziej
efektywne, gdy wchodzàce w jej sk∏ad gospodarki cechujà si´ niskà i stabilnà inflacjà. JednoczeÊnie wymóg niezale˝noÊci narodowych banków centralnych
wp∏ywa na obni˝anie si´ oczekiwaƒ inflacyjnych
i u∏atwia utrwalenie si´ niskiej inflacji3. Podobieƒstwo stóp inflacji jest równie˝ jednym z czynników
ograniczajàcych ryzyko wystàpienia szoku asymetrycznego (Mongelli 2002, s. 9–10).
Kryterium stabilnoÊci cen przewiduje, ˝e Êrednia 12-miesi´czna rocznych stóp inflacji w danym
kraju nie mo˝e przekraczaç o wi´cej ni˝ 1,5 punktu
procentowego Êredniej 12-miesi´cznej rocznych stóp
inflacji trzech krajów cz∏onkowskich o najbardziej
stabilnych cenach (Ministerstwo Finansów 2005,
s. 9). W celu wyeliminowania ró˝nic w sposobach obliczania wskaênika inflacji za wià˝àcy uznaje si´
ujednolicony wskaênik HICP (Harmonised Index of
Consumer Prices). WartoÊci tego wskaênika w nowych krajach cz∏onkowskich UE obrazuje wykres 2.
Wi´kszoÊç badanych krajów odnotowa∏a w latach 1997–2005 du˝e sukcesy w walce z inflacjà.
W kilku z nich spad∏a ona z poziomu dwucyfrowego
do wielkoÊci charakterystycznych dla krajów „starej
Unii”. Ârednia arytmetyczna wskaênika HICP dla dziesi´ciu krajów w 1997 r. wynios∏a 9,1%, a w 2005 r. 3,1%.
JednoczeÊnie poziomy inflacji w badanych krajach
stopniowo upodobnia∏y si´ – o ile w 1997 r. odchylenie standardowe wskaênika HICP wynosi∏o 4,7 punktu procentowego, o tyle w 2005 r. jedynie 1,5 punktu.
3 Chodzi tutaj o poruszany przez neoklasyków problem wiarygodnoÊci.
Szerzej w: Snowdon, Vane, Wynarczyk (1998, s. 213–225).
30 Macroeconomics
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
Wykres 2. Ârednie 12-miesi´czne roczne stopy inflacji (HICP)
20,0
Cypr
15,0
Czechy
Estonia
Litwa
10,0
¸otwa
Malta
Polska
5,0
S∏owacja
S∏owenia
W´gry
0,0
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006P
2007P
-5,0
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: ECB (2003). ECB (2004a), ECB (2004b), ECB (2004c), European Commission (2006), Eurostat.
W badanym okresie znakomite wyniki w walce z wysokà inflacjà odnotowa∏y W´gry (spadek z 18,5%
do 3,5%), Polska (spadek z 15,0% do 2,2%) i Litwa
(spadek z 10,3% do 2,7%).
WartoÊç referencyjna wskaênika HICP za 2005
r. wynios∏a 2,5%4. W tym okresie kryterium stabilnoÊci cen spe∏ni∏o pi´ç krajów: Cypr, Czechy, Malta, Polska i S∏owenia. Pozosta∏e pi´ç krajów b´dzie
musia∏o w nadchodzàcych latach zmniejszyç poziom inflacji, aby móc przystàpiç do UGW. W krajach ba∏tyckich w latach 2004–2005 pojawi∏ si´
niepokojàcy wzrost poziomu inflacji, co mo˝e zagroziç realizacji przez nie kryterium stabilnoÊci
cen w kolejnych latach.
Prognozy Komisji Europejskiej sugerujà pewnà
popraw´ stabilnoÊci cen w nadchodzàcych dwóch latach. W 2007 r. liczba krajów niespe∏niajàcych tego
kryterium prawdopodobnie spadnie do trzech (Litwa,
¸otwa, W´gry).
4. Kryterium zbie˝noÊci d∏ugoterminowych stóp
procentowych
Warunkiem przystàpienia danego kraju do UGW jest
trwa∏y charakter osiàgni´tej konwergencji, „co odzwierciedla si´ w poziomach d∏ugoterminowych stóp
procentowych”5. Kryterium stopy procentowej stanowi, ˝e w ciàgu jednego roku poprzedzajàcego moment
oceny wype∏nienia kryterium Êrednia d∏ugoterminowa stopa procentowa nie mo˝e byç wy˝sza wi´cej ni˝
o 2 punkty procentowe od Êredniej analogicznych
stóp procentowych w trzech krajach UE o najbardziej
stabilnych cenach. Konwergencj´ d∏ugookresowej nominalnej stopy procentowej ocenia si´ na podstawie
rentownoÊci d∏ugoterminowych obligacji skarbowych
4 Obliczenia w∏asne na podstawie: ECB (2006).
5 Traktat ustanawiajàcy Wspólnot´ Europejskà, Artyku∏ 121, ust´p 1.
lub porównywalnych papierów wartoÊciowych o terminie wykupu zbli˝onym do dziesi´cioletniego, których rynek jest wystarczajàco p∏ynny (Ministerstwo
Finansów 2005, s. 11).
D∏ugoterminowe stopy procentowe mogà byç
traktowane jako wskaêniki wyprzedzajàce, które odzwierciedlajà oczekiwania rynków finansowych co
do kszta∏towania si´ sytuacji gospodarczej w przysz∏oÊci. Ich poziom „zale˝y g∏ównie od realnej stopy
procentowej, oczekiwaƒ inflacyjnych, oczekiwanych ruchów kursów walutowych oraz premii za ryzyko” (NBP 2004a). O ile wi´c kryteria dotyczàce
stóp inflacji, kursu walutowego i finansów publicznych odnoszà si´ do bie˝àcej sytuacji makroekonomicznej danego kraju, to kryterium d∏ugoterminowych stóp procentowych odnosi si´ do przysz∏oÊci.
Zbie˝noÊç d∏ugoterminowych stóp procentowych
pomi´dzy cz∏onkami UGW wskazuje na trwa∏oÊç
konwergencji wykazanej w wartoÊciach pozosta∏ych
wskaêników.
Celem wprowadzenia kryterium stóp procentowych do Traktatu (oprócz wykazania trwa∏oÊci konwergencji) by∏a równie˝ ch´ç unikni´cia du˝ego zró˝nicowania rynkowych stóp procentowych mi´dzy
krajami wchodzàcymi do strefy euro oraz krajami ju˝
w niej obecnymi. Du˝e ró˝nice mi´dzy stopami procentowymi prowadzi∏yby do powstawania znacznych
strat lub zysków kapita∏owych poszczególnych podmiotów gospodarczych po wprowadzeniu wspólnej
waluty (NBP 2004a). Do czasu wyrównania si´ stóp
procentowych pod wp∏ywem si∏ rynkowych mog∏yby
nastàpiç du˝e, gwa∏towne przep∏ywy kapita∏u, które
zagrozi∏yby stabilnoÊci gospodarek krajów cz∏onkowskich. Zbli˝enie poziomów stóp procentowych w krajach przyst´pujàcych do UGW zwi´ksza szanse unikni´cia wymienionych zagro˝eƒ. Kszta∏towanie si´
d∏ugoterminowych stóp procentowych w dziesi´ciu
nowych krajach cz∏onkowskich Unii Europejskiej
w latach 1999–2005 przedstawia tabela 2.
Makroekonomia 31
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
Tabela 2. Ârednioroczne oprocentowanie 10-letnich obligacji skarbowych
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Cypr
7,36
7,55
7,65
5,37
4,70
6,08
5,16
Czechy
b.d.
6,94
6,31
4,87
b.d.
4,05
3,61
Estonia
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
4,28
3,94
Litwa
b.d.
b.d.
b.d.
5,97
5,22
4,43
3,73
¸otwa
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
4,85
3,57
4,57
Malta
b.d.
5,75
6,11
5,74
4,98
4,68
Polska
9,53
11,79
10,68
7,32
5,78
6,92
5,23
S∏owacja
b.d.
8,33
8,05
6,91
4,99
5,02
3,52
3,81
S∏owenia
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
2,49
W´gry
9,91
8,55
7,94
7,09
6,83
8,19
6,60
WartoÊç referencyjna
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
6,28
5,37
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: ECB (2004a), ECB (2006b), Eurostat.
Dost´pne dane wskazujà na rosnàcà zbie˝noÊç
stóp procentowych w badanym okresie. Ich poziomy
stopniowo zbli˝a∏y si´ do Êredniej dla strefy euro i coraz mniej ró˝ni∏y si´ od siebie. W 2005 r. dziewi´ç
krajów mia∏o d∏ugoterminowe stopy procentowe ni˝sze od wartoÊci referencyjnej (5,37%), spe∏niajàc tym
samym kryterium zbie˝noÊci. Kryterium nie spe∏ni∏y
jedynie W´gry.
Poziomy nominalnych stóp procentowych sà
w du˝ym stopniu zdeterminowane obecnymi i oczekiwanymi poziomami inflacji. Oczekiwania majà
szczególnie du˝e znaczenie w przypadku stóp d∏ugoterminowych. Przytoczone wczeÊniej prognozy Komisji Europejskiej dotyczàce inflacji w latach 2006–2007
nie sugerujà, aby w tym okresie ogólny wzrost cen
mia∏ zagroziç realizacji kryterium d∏ugoterminowych
stóp procentowych przez kraje cz∏onkowskie UE, które wype∏ni∏y to kryterium w 2005 r. W przypadku W´gier na 2007 r. prognozowane jest obni˝enie stopy inflacji o 0,2 punktu procentowego wzgl´dem wyniku
za 2005 r., co powinno korzystnie wp∏ywaç na zbli˝anie si´ poziomów stóp d∏ugoterminowych do wartoÊci referencyjnej.
D∏ugi horyzont czasowy stóp procentowych stosowanych do pomiaru konwergencji powoduje, ˝e
na ich poziom wp∏ywajà równie˝ d∏ugoterminowe
oczekiwania rynków finansowych co do kszta∏towania si´ zjawisk gospodarczych i politycznych w danym kraju. Dlatego sama perspektywa przyj´cia przez
dany kraj wspólnej waluty, zwiàzanych z tym zobowiàzaƒ w polityce makroekonomicznej i ogólnego
wzrostu bezpieczeƒstwa inwestycyjnego powinna sprzyjaç obni˝aniu si´ d∏ugoterminowych stóp
procentowych. I przeciwnie – ewentualne odwlekanie cz∏onkostwa w UGW mo˝e niekorzystnie wp∏ynàç
na zaufanie do gospodarki danego kraju, co ma niekorzystny wp∏yw na poziom stóp procentowych. Inwestorzy wymagajà bowiem rekompensaty za zwi´kszony poziom ryzyka.
5. Kryterium stabilnoÊci kursu walutowego
Z punktu widzenia efektywnoÊci alokacji czynników
produkcji w unii walutowej wa˝nym zagadnieniem
jest ustalenie odpowiednich kursów wymiany walut
paƒstw cz∏onkowskich na wspólnà walut´. Kursy te
powinny ukszta∏towaç si´ w ten sposób, aby wyst´pujàce mi´dzy krajami ró˝nice cen odzwierciedla∏y
realne ró˝nice mi´dzy kosztami wytworzenia poszczególnych dóbr. Zawy˝one lub zani˝one kursy wymiany prowadzi∏yby do nieefektywnych decyzji alokacyjnych po utworzeniu unii walutowej, przynajmniej do czasu zmiany cen dóbr w efekcie dzia∏ania
si∏ rynkowych.
Kryterium stabilnoÊci kursu walutowego stanowi, ˝e przez okres co najmniej dwóch lat przed ocenà
gotowoÊci kraju do cz∏onkostwa w strefie euro wahania kursu waluty krajowej muszà mieÊciç si´ w normalnym przedziale wahaƒ wokó∏ kursu centralnego.
Kurs waluty krajowej nie mo˝e w ciàgu tych dwóch
lat podlegaç silnym napi´ciom, a tak˝e nie mo˝e byç
na wniosek danego kraju dewaluowany w stosunku
do ˝adnej waluty krajów UE. Podczas oceny stabilnoÊci kursu walutowego dokonywana jest analiza, czy
w okresie referencyjnym na rynku waluty krajowej
wyst´powa∏y silne napi´cia, o których mogà Êwiadczyç takie czynniki, jak d∏ugoÊç i zmiennoÊç odchyleƒ kursu rynkowego od parytetu oraz sposób odpowiedzi na nie polityki gospodarczej kraju, ze szczególnym uwzgl´dnieniem interwencji na rynku walutowym i (lub) zmian krótkoterminowych stóp procentowych.
Kraje chcàce przyjàç wspólnà walut´ sà zobowiàzane do co najmniej dwuletniego uczestnictwa w systemie ERM II. Nale˝y jednak podkreÊliç, ˝e istnieje
ró˝nica pomi´dzy standardowym pasmem wahaƒ
w ramach systemu ERM II a interpretacjà kryterium
stabilnoÊci kursu walutowego. ERM II jest wielostronnym systemem sta∏ych, ale dostosowywanych kursów
32 Macroeconomics
walutowych, z kursem centralnym i standardowym pasmem wahaƒ +/- 15%6. Zgodnie z interpretacjà kryterium kursowego przez KE i EBC wymagane jest natomiast osiàgni´cie znacznie wy˝szej stabilizacji kursu
wobec parytetu centralnego. Zgodnie z tà interpretacjà
przy ocenie spe∏nienia kryterium kursu walutowego
b´dà uwzgl´dniane czynniki, które mog∏y doprowadziç do aprecjacji, takie jak efekt Balassy-Samuelsona7 czy znaczny nap∏yw kapita∏u zagranicznego.
Kwestia niewyst´powania „powa˝nych napi´ç”
jest natomiast zasadniczo rozstrzygana poprzez:
• badanie zakresu odchyleƒ kursu wymiany
od kursu centralnego,
• wykorzystywanie takich wskaêników, jak ró˝nice wzgl´dem krótkookresowych stóp procentowych
w strefie euro i ich ewolucja,
• rozwa˝enie roli odgrywanej przez interwencje
walutowe (Ministerstwo Finansów 2005, s. 10 – 11).
Zgodnie z wynikami badaƒ przeprowadzonych
przez EBC za okres 1.10.2002 – 30.09.2004 r. waluty
dziewi´ciu nowych krajów UE zmieÊci∏y si´ w referencyjnym przedziale wahaƒ kursu walutowego8
wzgl´dem Êredniego kursu odnotowanego w paêdzierniku 2002 r. Jedynie Polska musia∏aby w badanym dwuletnim okresie dokonaç interwencji w celu
zapobie˝enia ponad 15-procentowej deprecjacji kursu
z∏otego. Jednak, jak wczeÊniej wskazano, dwuletnie
uczestnictwo w systemie ERM II mo˝e nie byç wystarczajàcà przes∏ankà do uznania, ˝e dany kraj wype∏ni∏ kryterium stabilnoÊci kursu walutowego. Poza tym w warunkach pe∏nej swobody przep∏ywu kapita∏u nawet 30-procentowe pasmo wahaƒ mog∏oby
nie byç wystarczajàco szerokie, gdyby pojawi∏y si´
gwa∏towane zaburzenia na rynkach finansowych.
Banki centralne mogà mieç za ma∏e rezerwy dewizowe, aby przeciwdzia∏aç destabilizujàcym skutkom nag∏ych przep∏ywów kapita∏u spekulacyjnego.
6. Zbie˝noÊç realna
Osiàgni´cie zbie˝noÊci nominalnej w dziedzinie finansów publicznych, inflacji, stóp procentowych
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
i kursu walutowego jest formalnym warunkiem
uczestnictwa w UGW. Udane uczestnictwo w unii
walutowej (unikni´cie szoków asymetrycznych) jest
jednak bardziej prawdopodobne w sytuacji, gdy kraje
cz∏onkowskie osiàgn´∏y oprócz zbie˝noÊci nominalnej równie˝ zbie˝noÊç realnà.
Zgodnie z teorià ekonomii w gospodarkach
otwartych o swobodnym przep∏ywie kapita∏u dysproporcje mi´dzy poziomem rozwoju gospodarczego sà
stopniowo niwelowane. Dzieje si´ to w wyniku przemieszczania si´ kapita∏u z krajów bogatszych (majàcych wy˝szà proporcj´ mi´dzy kapita∏em a pracà,
w których kapita∏ wykazuje ni˝szà produktywnoÊç
kraƒcowà) do krajów biedniejszych (o ni˝szej proporcji mi´dzy kapita∏em a pracà, w których kapita∏ wykazuje wy˝szà produktywnoÊç kraƒcowà)9.
Wskaênikiem, który syntetycznie charakteryzuje
stopieƒ zbie˝noÊci realnej, jest PKB na jednego mieszkaƒca (˚abiƒska 2003, s. 6). Kszta∏towanie si´ tego
wskaênika wed∏ug standardu si∏y nabywczej w dziesi´ciu krajach przyj´tych do UE w maju 2004 r. pokazano na wykresie 3.
W latach 1995–2005 w dziewi´ciu krajach
zmniejszy∏ si´ dystans dzielàcy je od Êredniej dla strefy euro – od 6–7 punktów procentowych w przypadku Czech i S∏owacji do 24 punktów w przypadku Estonii. Pogorszenie (o 5 punktów procentowych) odnotowa∏ jedynie Cypr. W badanym okresie najszybsze
tempo wzrostu gospodarczego osiàgn´∏y gospodarki
relatywnie ma∏e, startujàce z najni˝szego wyjÊciowego poziomu wskaênika PKB na osob´ (kraje ba∏ty–
ckie). Wi´ksze gospodarki oraz kraje, które w 1995 r.
dzieli∏ mniejszy dystans od Êredniej dla strefy euro,
rozwija∏y si´ nieco wolniej. W 2005 r. najwi´kszy dystans wobec Êredniej dla strefy euro wykaza∏a ¸otwa
9 Szerzej w: Caves, Frankel, Jones (1998, s. 230-250).
Wykres 3. PKB na osob´ wed∏ug standardu
si∏y nabywczej jako procent Êredniej dla
strefy euro
90
%
1995
6 Do systemu ERM II przystàpi∏o dotàd siedem nowych krajów cz∏onkow-
80
skich UE: Cypr, Estonia, Litwa, ¸otwa, Malta, S∏owacja i S∏owenia. W systemie obecna jest równie˝ Dania. èród∏o: EBC (www.ecb.int).
7 W przypadku integracji gospodarczej krajów o odmiennym poziomie rozwoju zró˝nicowanie stóp inflacji mo˝e byç nieod∏àcznym skutkiem procesu integracji realnej, polegajàcej na wyrównywaniu si´ poziomu PKB na
mieszkaƒca. Chodzi tutaj o tzw. efekt Balassy-Samuelsona, zwiàzany
z ró˝nà produktywnoÊcià pracy w sektorach dóbr handlowych
i niehandlowych w gospodarkach krajów rozwijajàcych si´ w po∏àczeniu
z nieproporcjonalnym, w stosunku do wzrostu produktywnoÊci, wzrostem
p∏ac w tym ostatnim sektorze. Szerzej w: Michalczyk (2006, s. 305–306).
8 Stopieƒ ewentualnych napi´ç, jakim w∏adze nowych krajów cz∏onkowskich b´dà musia∏y w przysz∏oÊci sprostaç, aby spe∏niç kryterium stabilnoÊci kursu walutowego, okreÊlono na podstawie analizy kszta∏towania si´
kursów ich walut w ciàgu dwóch lat (minimalny okres uczestnictwa w ERM
II) (ECB 2004a).
70
2005
60
50
40
30
20
10
0
Cypr
Czechy Estonia Litwa
¸otwa
Malta
Polska S∏owacja S∏owenia W´gry
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: ECB (2002), ECB (2004c), ECB
(2006b).
Makroekonomia 33
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
Tabela 3. Metody operacjonalizacji kryteriów wyboru optymalnego obszaru walutowego
Kryterium
Metody operacjonalizacji
MobilnoÊç czynników produkcji
• mi´dzyregionalne zró˝nicowanie dochodów na osob´
• mi´dzyregionalne zró˝nicowanie stóp bezrobocia
• relacja migracji do liczby ludnoÊci
• relacja inwestycji bezpoÊrednich do PKB
OtwartoÊç gospodarki
• relacja eksportu i importu do PKB
• udzia∏ dóbr handlowych w strukturze produkcji i konsumpcji
• kraƒcowa sk∏onnoÊç do importu
ElastycznoÊç cen i p∏ac
• testowanie tempa reakcji poziomu cen na szoki popytowe i poda˝owe
• korelacja dynamiki p∏ac realnych i stopy bezrobocia
Dywersyfikacja produkcji
• wskaêniki koncentracji bran˝owej struktury produkcji
Podobieƒstwo stóp inflacji
• miary zró˝nicowania stóp inflacji (odchylenie standardowe, wspó∏czynnik
Integracja fiskalna
• relacja wielkoÊci bud˝etu wspólnotowego do PKB
zmiennoÊci)
• relacja wielkoÊci transferów mi´dzyregionalnych do PKB
Integracja polityczna
• indeksy integracji instytucjonalnej (tworzone g∏ównie na podstawie danych
ZgodnoÊç cykli koniunkturalnych
• korelacja dynamiki PKB
jakoÊciowych – wprowadzonych rozwiàzaƒ prawnych i instytucjonalnych)
• korelacja dynamiki produkcji przemys∏owej
• korelacja zmian wartoÊci indeksów gie∏dowych
Integracja finansowa
• wskaêniki oparte na cenach (testujàce prawo jednej ceny odnoÊnie do wartoÊci i stopy
zwrotu jednakowych instrumentów finansowych)
• wskaêniki oparte na informacjach (testujàce reakcje cen instrumentów finansowych
na pojawiajàce si´ informacje rynkowe)
• wskaêniki oparte na iloÊciach (posi∏kujàce si´ danymi o wielkoÊciach przep∏ywów
kapita∏u i mi´dzynarodowej dywersyfikacji portfeli inwestycyjnych)
• wskaêniki s∏u˝àce do szacowania prawnych i instytucjonalnych barier integracji
finansowej.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Adam et al. (2002), Baele et al. (2004), Dorrucci et al. (2002), Eichengreen (1991), Horvath (2003), Mongelli (2002).
(56 punktów procentowych), za nià znalaz∏y si´ Polska (53 punkty) i Litwa (51 punktów). Cypr w latach 1995–2005 nie odnotowa∏ wprawdzie konwergencji realnej pod wzgl´dem poziomu PKB na osob´,
jednak w 2005 r. cechowa∏ go najmniejszy dystans
wzgl´dem Êredniej dla strefy euro (22 punkty). Za Cyprem znalaz∏y si´ S∏owenia (25 punktów) i Czechy
(31 punktów).
Mimo ró˝nic mi´dzy poszczególnymi krajami
ogólna tendencja rozwojowa jest korzystna, co pozwala oczekiwaç stopniowego redukowania dysproporcji wyst´pujàcych w tej dziedzinie w poszerzonej UE. Jednak porównanie dotychczasowego tempa wzrostu i wyst´pujàcych obecnie dysproporcji sugeruje, ˝e realna konwergencja stopnia rozwoju jest wyzwaniem na kolejne dziesi´ciolecia.
Realna konwergencja to nie tylko podobny poziom rozwoju, ale równie˝ zbli˝enie struktur gospodarczych krajów cz∏onkowskich. Wymagane jest tak˝e powo∏anie do ˝ycia odpowiednich instytucji
i wprowadzenie jednolitych procedur w obszarach
funkcjonowania rynku (˚abiƒska 2003, s. 13).
Przed przystàpieniem do UE dziesi´ç badanych krajów musia∏o dostosowaç swoje prawodawstwo
i struktur´ instytucjonalnà do wymogów wspólnego
rynku. WejÊcie do UE wiàza∏o si´ równie˝ z koniecznoÊcià dostosowania regulacji dotyczàcych banków
centralnych.
Szeroko rozumiana zbie˝noÊç realna jest jednym
z g∏ównych problemów, którymi zajmuje si´ teoria
optymalnych obszarów walutowych. Teori´ t´ uwa˝a
si´ obecnie za teoretycznà podstaw´ funkcjonowania
unii walutowych. Jest ona wa˝nym punktem odniesienia w procesie wyboru re˝imu kursowego dla poszczególnych krajów. Odegra∏a równie˝ g∏ównà rol´
przy projektowaniu Unii Gospodarczej i Walutowej
w Europie (Horvath 2003, s. 7).
Literatura zwiàzana z teorià optymalnych obszarów walutowych oprócz identyfikacji korzyÊci i kosztów zwiàzanych z przystàpieniem kraju do unii walutowej, skupi∏a si´ na okreÊleniu cech strukturalnych
gospodarki, które pozytywnie wp∏ywajà na bilans korzyÊci i kosztów utworzenia na danym obszarze unii
walutowej (Tavlas 1993, s. 33). WÊród cech strukturalnych gospodarek, zwi´kszajàcych korzyÊci
34 Macroeconomics
(i zmniejszajàcych straty) utworzenia przez nie unii
walutowej, najcz´Êciej wymienia si´10:
•
mobilnoÊç czynników produkcji,
•
otwartoÊç gospodarki,
•
elastycznoÊç cen i p∏ac,
•
dywersyfikacj´ produkcji,
•
podobieƒstwo stóp inflacji,
•
integracj´ fiskalnà,
•
integracj´ politycznà,
•
zgodnoÊç cykli koniunkturalnych,
•
integracj´ finansowà.
Kryteria postulowane przez teori´ optymalnych
obszarów walutowych zosta∏y formalnie skonkretyzowane w toku wielu badaƒ empirycznych. W tabeli 3
wymieniono najcz´Êciej spotykane w literaturze metody operacjonalizacji.
Operacjonalizacja kryteriów wyboru optymalnego obszaru walutowego umo˝liwi∏a prowadzenie badaƒ empirycznych ró˝nych grup krajów, w tym mi´dzy innymi dziesi´ciu nowych cz∏onków UE. Badania
te by∏y prowadzone przewa˝nie pod kàtem synchronizacji cykli koniunkturalnych nowych i dotychczasowych cz∏onków UE, jak równie˝ wype∏niania przez
nowe kraje cz∏onkowskie pozosta∏ych kryteriów postulowanych przez teori´ optymalnych obszarów walutowych.
J. Fidrmuc i F. Schardax wskazali na rosnàcà korelacj´ cykli koniunkturalnych tych krajów ze strefà
euro i coraz silniejszà integracj´ handlowà. Stwierdzili, ˝e wyniki ich badaƒ nie potwierdzajà w pe∏ni
tezy, ˝e poszerzona UE jest optymalnym obszarem
walutowym. JednoczeÊnie uznali, ˝e nowe kraje
cz∏onkowskie sà na dobrej drodze do wype∏niania
kryteriów optymalnego obszaru walutowego w takim
samym stopniu, jak w krajach „starej” UE (Fidrmuc,
Schardax 2000). C. van de Coevering wskaza∏ na rosnàcà otwartoÊç gospodarek krajów Europy Ârodkowo-Wschodniej. JednoczeÊnie zwróci∏ uwag´ na ma∏à
mobilnoÊç si∏y roboczej zarówno w nowych, jak
i w starych krajach cz∏onkowskich UE (Coevering 2003). M. B∏aszkiewicz i P. Woêniak stwierdzili,
˝e gospodarki nowych krajów cz∏onkowskich sà bardzo otwarte na wymian´ handlowà z UE, cz´sto bardziej ni˝ dotychczasowi cz∏onkowie Unii. JednoczeÊnie autorzy wskazali na niskà (z wyjàtkiem S∏owenii
i W´gier) korelacj´ cykli koniunkturalnych z cyklem
strefy euro. Jest to szczególnie widoczne w dynamice
stopy bezrobocia (B∏aszkiewicz, Woêniak 2003). Badajàc synchronizacj´ cykli koniunkturalnych oÊmiu
nowych cz∏onków UE z Europy Ârodkowo-Wschodniej z cyklem koniunkturalnym strefy euro w latach 1993–2002, Z. Darvas i G. Szapáry wyodr´bnili
trzy grupy krajów: kraje o wysokiej synchronizacji cy10 Por.: Bieƒ (1988), Horvath (2003), Horvath, Komarek (2002), Mongelli
(2002).
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
kli, zbli˝onej do strefy euro (Polska, S∏owenia, W´gry), kraje o mniej zsynchronizowanych cyklach
(Czechy, S∏owacja) oraz kraje o cyklach niezsynchronizowanych, do których zaliczyli Estoni´, Litw´ i ¸otw´ (Darvas, Szapáry 2004). S. Eickmeier i J. Breitung,
po analizie danych za lata 1993-2003, wskazali Estoni´, Polsk´, S∏oweni´ i W´gry jako kraje o wysokiej
synchronizacji cykli koniunkturalnych ze strefà euro
oraz du˝à wymianà handlowà z tym obszarem.
Na przeciwleg∏ym biegunie usytuowali Litw´, wskazujàc na bardzo niskà korelacj´ jej cyklu koniunkturalnego (Eickmeier, Breitung 2006).
J. Fidrmuc i I. Korhonen dokonali metaanalizy 35
publikacji dotyczàcych synchronizacji cykli koniunkturalnych nowych cz∏onków UE z Europy Ârodkowo-Wschodniej z cyklem strefy euro. Wskazali na wysokà korelacj´ cykli koniunkturalnych, szczególnie
w przypadku Estonii, Polski, S∏owenii i W´gier.
Za g∏ównà przyczyn´ ró˝nic mi´dzy wynikami badaƒ
podanych w niektórych publikacjach Fidrmuc i Korhonen uznali odmienne metodologie stosowane przez
ich autorów (Fidrmuc, Korhonen 2006).
Podsumowanie
Kraje, które 1 maja 2004 r. przystàpi∏y do Unii Europejskiej, stojà przed kolejnym wyzwaniem w procesie
pog∏´biania integracji gospodarczej. Przystàpienie
do Unii Gospodarczej i Walutowej oraz przyj´cie
wspólnej waluty mogà przynieÊç gospodarkom tych
krajów wiele korzyÊci, ale niosà równie˝ pewne zagro˝enia.
Aby przystàpienie nowych krajów do UGW nie
zagrozi∏o realizacji celów polityki pieni´˝nej Europejskiego Banku Centralnego i nie prowadzi∏o do zaburzeƒ równowagi gospodarek krajów cz∏onkowskich,
konieczne jest osiàgni´cie zbie˝noÊci gospodarek krajów kandydujàcych z gospodarkami krajów ju˝ nale˝àcych do UGW. Kryteria nominalne zawarte w Traktacie ustanawiajàcym Wspólnot´ Europejskà, dotyczàce deficytu i d∏ugu finansów publicznych, stabilnoÊci cen, zbie˝noÊci d∏ugoterminowych stóp procentowych i stabilnoÊci kursu walutowego, sà formalnym
warunkiem wstàpienia do UGW.
W latach 1998–2005 najwi´ksze post´py w obni˝aniu deficytu finansów publicznych odnotowa∏y
Malta, Litwa, Czechy, Cypr, Estonia i W´gry. Najs∏abiej wypad∏y Polska, S∏owenia i ¸otwa. Kryterium
zbie˝noÊci spe∏ni∏o w 2005 r. osiem krajów, z wyjàtkiem Malty i W´gier. Szczególnie niekorzystny wynik
W´gier Êwiadczy o tym, ˝e kraj ten stoi przed powa˝nym wyzwaniem uzdrowienia finansów publicznych. Sytuacja W´gier jest niekorzystna równie˝ z tego wzgl´du, ˝e prognozy Komisji Europejskiej na lata 2006–2007 sugerujà dalszy wzrost deficytu. Pro-
Makroekonomia 35
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
Tabela 4. Spe∏nianie 4 z 5 kryteriów zbie˝noÊci wed∏ug danych za 2005 r.
Deficyt bud˝etowy
D∏ug publiczny
Inflacja
D∏ugoterminowe stopy
procentowe
TAK
Cypr
TAK
NIE
TAK
Czechy
TAK
TAK
TAK
TAK
Estonia
TAK
TAK
NIE
TAK
Litwa
TAK
TAK
NIE
TAK
¸otwa
TAK
TAK
NIE
TAK
Malta
NIE
NIE
TAK
TAK
Polska
TAK
TAK
TAK
TAK
S∏owacja
TAK
TAK
NIE
TAK
S∏owenia
TAK
TAK
TAK
TAK
W´gry
NIE
TAK
NIE
NIE
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych Eurostat i EBC.
gnozy Komisji sà niekorzystne równie˝ dla Czech
i Polski. Deficyty w tych trzech krajach zgodnie z prognozami przekroczà wartoÊç referencyjnà lub w przypadku Polski zrównajà si´ z nià. W odniesieniu do pozosta∏ych siedmiu krajów prognozy Komisji sà raczej
korzystne – zgodnie z przewidywaniami w 2007 r. ˝aden z tych krajów nie odnotuje deficytu przekraczajàcego wartoÊç referencyjnà lub niebezpiecznie do niej
zbli˝onego.
W latach 1998–2005 tylko W´gry i Estonia zmniejszy∏y d∏ug publiczny. Pozosta∏e osiem krajów zwi´kszy∏o swoje zad∏u˝enie. W 2005 r. jedynie Cypr i Malta nie
spe∏nia∏y kryterium stabilnoÊci finansów publicznych.
Prognozy Komisji Europejskiej na lata 2006–2007
w wi´kszoÊci przypadków wskazujà na dalszy wzrost
zad∏u˝enia nowych cz∏onków UE. Przewidywania Komisji sà szczególnie niekorzystne dla W´gier, które
prawdopodobnie przestanà spe∏niaç kryterium d∏ugu
publicznego. W odniesieniu do pozosta∏ych krajów prognozy Komisji nie sà tak pesymistyczne.
Ewentualne zakoƒczenie o˝ywienia gospodarczego mo˝e spowodowaç pogorszenie stanu finansów
publicznych w badanych krajach. Dlatego okres dobrej koniunktury powinien zostaç wykorzystany
do ich uzdrowienia. Wymaga to jednak podj´cia niepopularnych decyzji politycznych.
Wi´kszoÊç badanych krajów odnios∏a w latach 1997–2005 du˝e sukcesy w walce z inflacjà. JednoczeÊnie poziomy inflacji w badanych krajach stopniowo si´ upodabnia∏y. W 2005 r. kryterium stabilnoÊci cen spe∏ni∏o pi´ç krajów: Cypr, Czechy, Malta, Polska i S∏owenia. W krajach ba∏tyckich w latach 2004–2005 pojawi∏ si´ niepokojàcy wzrost poziomu inflacji, co mo˝e zagroziç realizacji przez nie kryterium stabilnoÊci cen w kolejnych latach. Prognozy
Komisji Europejskiej dotyczàce krajów akcesyjnych
sugerujà pewnà popraw´ stabilnoÊci cen w nadchodzàcych dwóch latach. W 2007 r. liczba krajów niespe∏niajàcych tego kryterium prawdopodobnie spadnie do trzech (Litwa, ¸otwa, W´gry).
Dost´pne dane wskazujà wzrost zbie˝noÊci stóp
procentowych w latach 1999–2005. Ich poziomy
stopniowo zbli˝a∏y si´ do Êredniej dla strefy euro i coraz mniej ró˝ni∏y si´ od siebie. W 2005 r. dziewi´ç
krajów spe∏ni∏o kryterium ich zbie˝noÊci. Nie spe∏ni∏y go jedynie W´gry. Z prognoz Komisji Europejskiej
dotyczàcych inflacji w latach 2006–2007 nie wynika,
˝e ogólny wzrost cen w tym okresie zagrozi spe∏nieniu kryterium d∏ugoterminowych stóp procentowych
przez kraje cz∏onkowskie UE, które wype∏ni∏y to kryterium w 2005 r.
Badania przeprowadzone w 2004 r. przez EBC
wskaza∏y w wi´kszoÊci przypadków na brak silnych
wahaƒ kursów walut nowych cz∏onków UE wzgl´dem euro. Dwuletnie uczestnictwo w systemie
ERM II mo˝e jednak nie byç wystarczajàcà przes∏ankà, aby uznaç, ˝e dany kraj wype∏ni∏ kryterium stabilnoÊci kursu walutowego. Poza tym w warunkach pe∏nej swobody przep∏ywu kapita∏u nawet 30-procentowe pasmo wahaƒ mog∏oby nie byç dostatecznie szerokie, gdyby pojawi∏y si´ gwa∏towne zaburzenia
na rynkach finansowych. Tabela 4 przedstawia obecny stopieƒ spe∏niania czterech z pi´ciu kryteriów
zbie˝noÊci nominalnej przez nowych cz∏onków UE.
W celu zmniejszenia ryzyka wystàpienia szoków
asymetrycznych wa˝ne jest równie˝ osiàgni´cie przez
kraje kandydujàce do UGW zbie˝noÊci realnej. Wi´kszoÊç badaƒ nowych cz∏onków UE pod kàtem wype∏niania przez nie kryteriów postulowanych przez teori´ optymalnych obszarów walutowych dostarczy∏a
raczej optymistycznych wniosków. Zwi´ksza si´ korelacja ich cykli koniunkturalnych z cyklem strefy euro
oraz roÊnie integracja handlowa z UE. Zgodnie z przewidywaniami teorii ekonomii nowi cz∏onkowie UE
w ostatnich latach nadrabiali dystans dzielàcy ich
od krajów strefy euro pod wzgl´dem rozwoju gospodarczego. Wzrost PKB na osob´ Êwiadczy o zwi´kszaniu si´ zbie˝noÊci realnej. Dystans jest jednak wcià˝
bardzo du˝y i jego usuni´cie b´dzie wymaga∏o wielu
lat dynamicznego wzrostu gospodarczego.
36 Macroeconomics
BANK I KREDYT s i e r p i e ƒ 2 0 0 6
Literatura
Adam K. et al. (2002), Analyse, Compare, and Apply Alternative Indicators and Monitoring Methodologies to
Measure the Evolution of Capital Market Integration in the European Union, Centre for Studies in Economics
and Finance, Department of Economics and Statistics, University of Salerno, Salerno.
Baele L. et al. (2004), Measuring financial integration in the euro area, “Occasional Paper Series”, No. 14, ECB,
Frankfurt am Main.
Bieƒ A. (1988), Optymalny obszar walutowy. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa.
B∏aszkiewicz M., Woêniak P. (2003), Do Candidate Countries Fit the Optimum-Currency-Area Criteria?, “Studies
& Analyses”, No. 267, CASE, Warszawa.
Caves R.E., Frankel J.A., Jones R.W. (1998), Handel i finanse mi´dzynarodowe, PWE, Warszawa.
Coevering C. van de (2003), Structural convergence and monetary integration in Europe, “MEB Series”,
No. 2003-20, De Nederlandsche Bank, Amsterdam.
Darvas Z., Szapáry (2004), Business Cycle Synchronization in the Enlarged EU: Comovements in the New and
Old Members, “Working Paper”, No. 2004/1, Magyar Nemzeti Bank, Budapest.
Dorrucci E. i inni (2002), European integration: What lessons for other regions? The case of Latin America,
“Working Paper Series”, No. 185, ECB, Frankfurt am Main.
ECB (2002), Monthly Bulletin, July, ECB, Frankfurt am Main.
ECB (2003), Monthly Bulletin, November, ECB, Frankfurt am Main.
ECB (2004a), Convergence Report 2004, ECB, Frankfurt am Main.
ECB (2004b), Monthly Bulletin, November 2004, ECB, Frankfurt am Main.
ECB (2004c), Statistics Pocket Book, November 2004, ECB, Frankfurt am Main.
ECB (2006a), Convergence Report 2004, ECB, Frankfurt am Main.
ECB (2006b), Statistics Pocket Book, July 2006, ECB, Frankfurt am Main.
Eichengreen B. (1991), Is Europe an optimum currency area?, “Working Papers Series”, No. 3579, NBER,
Cambridge.
Eickmeier S., Breitung J. (2006), How Synchronized are Central and Eastern European Economies with the Euro
Area – Evidence from a Structural Factor Model, “Journal of Comparative Economics”, Vol. 34, No. 3,
s. 538-563.
European Commission (2006), European Economy, No. 2/2006, European Commission, Directorate-General for
Economic and Financial Affairs, Brussels.
Fidrmuc J., Korhonen I. (2006), Meta-analysis of the business cycle correlation between the euro area and the
CEECs, „Working Paper Series”, No. 1693, CESifo GmbH, Munich.
Fidrmuc J., Schardax F. (2000), More “Pre-Ins” Ante Portas – Euro Area Enlargement, Optimum Currency Area,
..
and Nominal Convergence, „Focus on Transition”, 2/2000, Oesterreichische Nationalbank, Vienna.
Horvath J. (2003), Optimum currency area theory: A selective review, “BOFIT Discussion Papers”, No. 15, Bank
of Finland, Institute for Economies in Transition, Helsinki.
Horvath R., Komarek L. (2002), Optimum Currency Area Theory: An Approach for Thinking About Monetary
Integration, “Warwick Economic Research Papers”, No. 647, The University of Warwick, Coventry.
Michalczyk W. (2006), Teoria i praktyka mi´dzynarodowej integracji gospodarczej, w: J. Rymarczyk (red.),
Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa.
Mongelli F. P. (2002), “New” views on the optimum currency area theory: What is EMU telling us? “Working
Papers”, No. 138, ECB, Frankfurt am Main.
Ministerstwo Finansów (2005), Integracja Polski ze strefà euro: uwarunkowania cz∏onkostwa i strategia
zarzàdzania procesem, Ministerstwo Finansów, Warszawa.
NBP (2004a), Euro coraz bli˝ej, Multimedialny kurs e-learning, http://www.nbportal.pl
NBP (2004b), Raport na temat korzyÊci i kosztów przystàpienia Polski do strefy euro, NBP, Warszawa.
Snowdon B., Vane H., Wynarczyk P. (1998), Wspó∏czesne nurty teorii makroekonomii, PWN, Warszawa.
Tavlas G.S. (1993), The Theory of Optimum Currency Areas Revisited, “Finance & Development”, June,
s. 32-35.
Traktat ustanawiajàcy Wspólnot´ Europejskà, Dziennik Urz´dowy UE C 235 z 24.12.2002 r., Urzàd Komitetu
Integracji Europejskiej (www. cie. gov. pl).
˚abiƒska J. (2003), Droga Polski do Unii Europejskiej, Europejska Akademia na Âlàsku, Katowice.