blok ANTROPOLOGIA OGÓLNA I TEORIA ARCHEOLOGII

blok
ANTROPOLOGIA OGÓLNA
I
TEORIA ARCHEOLOGII
formacje
podstawowe in
7
2006 — 200
na okładce: kamienny menhir posągowy z Saint–Sernin, Francja
W
roku 2003 w Instytucie Archeologii UW został otwarty blok
Antropologia ogólna i teoria archeologii
Blok oferuje poszerzone spojrzenia na człowieka i jego kulturę, jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów zainteresowanych zastosowaniami metod i modeli antropologicznych w archeologii, antropologią fizyczną i ogólną
oraz szczególnymi technikami archeologicznymi (patrz dalej). Kierownikiem
bloku jest prof. UW dr hab. Mariusz Ziółkowski, współautorem programu zajęć jest dr Arkadiusz Sołtysiak. Obaj badacze nawiązali w tym programie do
założeń metodologicznych wybitnego polskiego antropologa, prof. Andrzeja
Wiercińskiego (1930—2003).
W ramach bloku można ukończyć pracę magisterską, nie ma natomiast
możliwości pisania licencjatu (na III roku). Podczas zajęć kursowych i dodatkowych słuchacze zapoznają się z następującymi zagadnieniami: historia
i podstawowe pojęcia antropologii, religioznawstwo (zwłaszcza w zastosowaniu
do interpretacji danych archeologicznych), archeologia szczątków ludzkich (w
tym podstawowy kurs tafonomii i kurs paleopatologii), metody datowania bezwzględnego w archeologii (zwł. metoda radiowęglowa), archeoastronomia.
Ze względu na problematykę badań prowadzonych przez Zakład Antropologii
Historycznej we współpracy z innymi ośrodkami, w ramach bloku można także
rozwijać zainteresowania archeologią krajobrazu, analizami biochemicznymi,
paleogenetyką, archeomuzykologią. Dla studentów starszych lat istnieje możliwość odbycia specjalistycznego dwutygodniowego kursu z tafonomii u prof.
Henri Dudai w Bordeaux (warunek: biegła znajomość francuskiego).
ZAJĘCIA
OBOWIĄZKOWE
Wykład dla II roku (prof. M. Ziółkowski, dr A. Sołtysiak), wtorek g. 14.30–16.00,
s. 2.09. Podstawowy wykład kursowy, podczas którego zostanie zaprezentowana
historia i podstawowe pojęcia antropologii, teoria kultury, a także podstawowe
informacje na temat poszczególnych technik archeologicznych, którym poświęcony jest blok. Słuchacze będą mogli wybrać jedno lub dwa zagadnienia, które
zostaną szczegółowiej omówione podczas kilku ostatnich zajęć.
Literatura:
Wierciński A., Magia i religia, Wydawnictwo Nomos, Kraków 1995 (i wznowienia) — rozdz. II–V, IX
Eliade M., Traktat o historii religii, Łódź 1993 (lub aktualne wydanie w miękkiej okładce. — rozdz. 1, 4, 7–11
Wasilewski J.S., Podróże do piekieł, LSW, Warszawa 1979
Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Wydawnictwa UW, Warszawa 2005
3
UWAGA!
W poprzednich wydaniach (od 1997 r.) tego zbioru nie ma tekstu Iana Watta, pozostałe są.
— B. Malinowski „Małżeństwo, pokrewieństwo”
— R. Benedict „Wzory kultury”
— E.T. Hall „Ukryty wymiar”
— A. Kępiński „Twarz, ręka”
— S. Freud „Ego i id”
— M. Bloch „Społeczeństwo feudalne”
— Ian Watt „Robinson Kruzoe — Homo oeconomicus”
— J. Ortega y Gasset „Bunt mas”
Kurczewski J., Prawo prymitywne. Zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwowych, Seria „Omega”,
Wiedza Powszechna, Warszawa 1973 (wstęp i rozdziały „Własność i uprawnienia do dóbr” oraz „Kontrola
zachowań w społeczeństwach najprostszych”)
Paluch A.K., Mistrzowie antropologii społecznej, Warszawa 1990
Colin Renfrew, Paul Bahn, ARCHEOLOGIA. Teorie i metody, Prószynski I S-ka, Warszawa 2002 (rozdział
5 — Jak wyglądała organizacja dawnych społeczeństw? Archeologia społeczna ss. 165–210; rozdział 10
— Co myśleli? Archeologia kognitywna, sztuka i religia, ss. 369–402)
Hassan F.A., Demographic Archaeology, New York – Londyn 1981
Minta – Tworzowska D., Klasyfikacja w archeologii, Poznań 1994 (część druga)
Teoria i praktyka badań archeologicznych, t. I, red. W. Hensel i in., Wrocław 1986, ss. 246-304
ĆWICZENIA DLA II ROKU (mgr E. Jaskulska, mgr W. Więckowski), wtorek g. 16.15–
–17.45, s. 2.09. Podstawowym celem ćwiczeń jest promowanie krytycznego myślenia oraz kształtowanie umiejętności wyszukiwania i wykorzystywania informacji.
Podczas zajęć uczestnicy będą zachęcani (a często wręcz zmuszani) do udziału
w dyskusji na różne tematy będące przedmiotem wykładów. Zaczątkiem takich
dyskusji będą krótkie wystąpienia przygotowywane przez uczestników zajęć na
podstawie uprzednio podanej przez prowadzących literatury przedmiotu.
Proseminaria, III rok
— Antropologia ogólna (dr J. Wołoszyn), poniedziałek g. 11.15–13.45, s. 1.09
— Archeologia szczątków ludzkich (dr A. Sołtysiak), poniedziałek g. 9.30–11.00,
s. 1.09
Uczestnicy proseminariów będą zobligowani do samodzielnego przygotowywania i przedstawiania referatów na temat wcześniej uzgodniony z prowadzącym zajęcia. Podczas każdego semestru będzie opracowywane jedno
ogólne zagadnienie, do którego będą nawiązywać poszczególne referaty.
Ponieważ celem proseminarium jest ćwiczenie umiejętności samodzielnego
zdobywania informacji oraz konstruowania wypowiedzi w mowie i w piśmie,
każdy uczestnik będzie zobligowany do wygłoszenia dwóch referatów w ciągu
roku oraz do złożenia dwóch prac pisemnych.
Seminarium, IV–V rok (dr hab. prof. UW M. Ziółkowski), poniedziałek g.
16.30–19.45, s. 1.09. Tymczasowo seminarium jest połączone z seminarium z „Archeologii i antropologii Nowego Świata i Oceanii” (tzw. „amerykanistycz4
nym”) i odbywa się raz na dwa tygodnie w wymiarze 4 godzin wykładowych
(3 godziny zegarowe), zwyczajowo w poniedziałki po południu. Podczas seminarium zaproszeni goście wygłaszają referaty, zwykle dotyczące jednego
lub dwóch wybranych tematów w ciągu roku. Prezentowane są także najbardziej zaawansowane prace magisterskie.
ZAJĘCIA
FAKULTATYWNE (DO
WYBORU PRZEZ STUDENTÓW)
Antropologia historyczna — definicje, cele, metody (60 godzin, dr A.
Sołtysiak), wtorek g. 16.15–17.45, s. 1.14. Zajęcia kierunkowe, mające na celu
przybliżenie studentom dziedziny jaką jest antropologia historyczna. Tematy
zajęć i literatura zostaną podane na początku zajęć.
Archeoastronomia (30 godzin, dr hab. prof. UW M. Ziółkowski), poniedziałek g. 14.45–16.15, s. 1.09. Wykład ogólnoinstytutowy, podczas którego
pokazane zostaną przykłady praktycznego wykorzystania wiedzy o niebie
w starożytności i wczesnym średniowieczu. Tematy poszczególnych zajęć to:
prymitywne metody obserwacji nieba, wiedza astronomiczna twórców kultury
megalitycznej, wiedza astronomiczna Greków, Azteków, Inków oraz wikingów, polityka i obserwacje nieba w starożytnym Rzymie, a także orientacje
budowli i stanowisk archeologicznych.
Archeologia i antropologia śmierci (30 godzin, mgr W. Więckowski),
semestr letni. Zajęcia kierunkowe, rozwinięcie tematyki poruszanej w ramach
proseminarium Archeologia szczątków ludzkich. Omówiony zostanie proces
jakim jest śmierć człowieka zarówno z perpektywy biologicznej, jak i kulturowej. Medyczne definicje śmierci uzupełnią omówienie praktyk grzebalnych
w różnych kulturach, składając się na pełny obraz zagadnienia. W dalszej
części zajęć omówione zostaną także podstawowe zagadnienia tafonomii i
jej znaczenie dla interpretacji archeologicznej.
Filogeneza czlowieka (30 godzin, mgr W. Więckowski), wtorek g. 11.10–12.30, s. 0.26.
Zajęcia kierunkowe, wprowadzające w zagadnienia paleoantropologii. Omówione
zostaną najwcześniejsze etapy ewolucji człowieka, od plio– i plejstoceńskich naczelnych do Homo erectus. W ramach zajęć przedstawione zostaną także koncepcje
dotyczące początków rodzaju Homo i migracji wczesnych hominidów.
Literatura:
Lewin R., Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002
5
Paleoantropologia (30 godzin, mgr W. Więckowski), semestr letni. Zajęcia kierunkowe, kontynuacja tematyki prowadzonej w ramach Filogenezy człowieka:
omówienie późnych etapów ewolucji rodzaju ludzkiego: Homo neandertalensis
i człowieka współczesnego, a także różne hipotezy dotyczące pojawienia się typowo ludzkich przystosowań: mowy artykułowanej i zdolności do tworzenia kultury.
Literatura:
Lewin R., Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002
Paleopatologia I (30 godzin, mgr E. Jaskulska), semestr letni. Zajęcia kierunkowe, podstawowy kurs prezentujący rodzaje zmian chorobowych widocznych na
materiale szkieletowym pochodzącym z wykopalisk oraz metody ich diagnostyki.
Paleopatologia II (30 godzin, mgr E. Jaskulska), poniedziałek g. 14.45–16.15,
s. 0.25. Zajęcia kierunkowe, zajęcia będące kontynuacją i uzupełnieniem
Paleopatologii I. Zajęcia te mają na celu zapoznanie studentów z określaniem
i opisywaniem zmian o charakterze patologicznym na kościach ludzkich pochodzących z wykopalisk i będą prowadzone w formie zajęć praktycznych.
PRAKTYKI
WYKOPALISKOWE
ORGANIZOWANE PRZEZ
ZAKŁAD ANTROPOLOGII HISTORYCZNEJ
Uniradze–Przewóz, gmina Stężyca,
pow. Kartuzy. Od roku 2000 Zakład
Antropologii Historycznej we współpracy
Lewino
z Muzeum Archeologicznym w Gdańsku
oraz (od 2003 r.) z Earthwatch Institute
Uniradze–
(Boston, USA) prowadzi prace badawPrzewóz
cze na cmentarzysku kurhanowym zwanym tradycyjnie Uniradze (lub Unieradze
— patrz arkusz AZP 1438, nr 85, obecnie — Zgorzałe 3). Stanowisko, a właściwe zespół stanowisk, położone jest w kompleksie leśnym rozciągającym się
wzdłuż Jez. Raduńskiego, w pobliżu wsi Zgorzałe, Gołubie i Stężyca, na terenie
leśnictw Uniradze i Przewóz.
Liczy ono zapewne ok. 3500 konstrukcji grobowych, przy czym szacunki dotychczasowe (patrz karta AZP) opiewały na 1500 obiektów, zwiększenie liczby
jest wynikiem prospekcji z roku 2001 i 2002 zrealizowanej przez ZAH i MAG.,
w trakcie której zlokalizowano w terenie 2760 kurhanów. Ich liczba jest najprawdopodobniej większa, ponieważ prospekcja w niektórych pododdziałach


6
była bardzo utrudniona ze względu na gęstą szatę roślinną. Jest niewątpliwie
największe wielokulturowe cmentarzysko kurhanowe w Polsce.
Przeprowadzone dotychczas badania wskazują, że cmentarzysko było użytkowane przez okres ok. 2000 lat, od ok. 1000 r. p.n.e., kiedy to powstawały
grobowce wyróżniające się kolistym kształtem, z pochówkami ciałopalnymi, po
wiek XI a być może XII naszej ery, z którego to okresu pochodzą monumentalne prostokątne grobowce ze ścianami z wielkich, nieobrobionych głazów.
Według wszelkiego prawdopodobieństwa te ostatnie obiekty są świadectwem
praktyk pogrzebowych Pomorzan z okresu poprzedzającego podbój Pomorza
przez Państwo polskie.
Lewino, gmina Linia, powiat Wejherowo. Cmentarzysko kurhanowe położone na skraju kompleksu leśnego w leśnictwie Leobór, Nadleśnictwo Wejherowo.
Stanowisko to składa się z ok. 9 wczesnośredniowiecznych kurhanów, o planie prostokątnym, ze ścianami z głazów kamiennych, oraz 8 o planie kolistym,
najprawdopodobniej z tego samego okresu. Stanowisko zostało zlokalizowane
w roku 2003 przez ekipę Projektu Uniradze–Przewóz, dzięki informacji przekazanej przez Nadleśniczego M. Kaliszewskiego z Nadleśnictwa Wejherowo.
Stanowisko było dotychczas mylnie zaklasyfikowane (w rejestrze zabytków) jako
pozostałości nowożytnych pieców hutniczych, dlatego zapewne nie wzbudziło wcześniej zainteresowania archeologów. Wykopaliska przeprowadzone w
sezonie 2005–2006 na jednym z największych kurhanów (o boku ca 12 m.)
pozwoliły ustalić, że jest to obiekt wczesnośredniowieczny, datowany na ok. XI
w. n.e. W sezonie 2007 przewidziane są badania na kolejnych kurhanach
INNE
INFORMACJE
ajęcia dydaktyczne w obrębie bloku prowadzą pracownicy Zakładu
Antropologii Historycznej: dr hab. prof. UW Mariusz S. Ziółkowski (kieZ
rownik zakładu, archeologia Ameryk, antropologia ogólna, archeoastronomia, techniki datowania bezwzględnego), dr Arkadiusz Sołtysiak (antropologia ogólna i fizyczna, archeoastronomia, zastosowanie metod statystycznych
w archeologii), mgr Wiesław Więckowski (antropologia fizyczna, paleoantropologia), mgr Elżbieta Jaskulska (antropologia fizyczna, bioarcheologia,
paleopatologia), oraz doktorant mgr Maciej Sobczyk (archeologia Ameryk,
fotografia lotnicza, architektura).
W działalności naukowej Zakład Antropologii Historycznej współpracuje
z licznymi instytucjami oraz naukowcami w Polsce i zagranicą, wymieniając
7
najważniejsze, są to:
• Ośrodek Badań Prekolumbijskich (dawna Andyjska Misja Archeologiczna)
Uniwersytetu Warszawskiego (prace badawcze w Ameryce Łacińskiej),
• Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną UW (OBTA UW) — wspólne seminaria naukowe na tematy kulturoznawcze (np. zrealizowany w 2001/2002
temat ”Zamach stanu w dawnych społecznościach”)
• Muzeum Archeologiczne w Gdańsku (wykopaliska w Uniradzu–Przewozie
i Lewinie),
• Zakład Paleobotaniki Uniwersytetu Gdańskiego (wykopaliska w Uniradzu—Przewozie i Lewinie)
• Pracownia Antropologii Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (działalność Multidyscyplinarnego Zespołu do Badań nad Osobliwością Gatunkową Człowieka)
• Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Adama Mickiewicza
Poznań (amerykanistyka, antropologia kulturowa)
• Zakład Genetyki UW (wspólny projekt badawczy w zakresie paleogenetyki człowieka, szczegolnie na obszarze Ameryki Południowej i Bliskiego
Wschodu)
• Zakład Radioizotopów Politechniki Śląskiej w Gliwicach (datowania radiowęglowe)
• Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka, Instytut Antropologii, Wydział
Biologii, Uniwersytet Adama Mickiewicza Poznań (działalność Multidyscyplinarnego Zespołu do Badań nad Osobliwością Gatunkową Człowieka)
• Earthwatch Institute, Boston, USA (wykopaliska w Uniradzu–Przewozie i Lewinie).
KONTAKT
Zakład Antropologii Historycznej, Instytut Archeologii UW, ul. Nowy Świat 69,
kl. B, II piętro, pokoje 107–110; tel./fax (22) 5520129, tel. (22) 5520120,
moraz Szkoła Główna, pok. 0.25 i 0.26 (sala wykładowa), tel. (22) 5522845
, e–mail: [email protected] lub [email protected]
ADRESY
INTERNETOWE STRON
ZAH IA UW:
http://www.antropologia.uw.edu.pl
http://www.archeo.uw.edu.pl/szablon.php?id=129
8