blok ANTROPOLOGIA OGÓLNA I TEORIA ARCHEOLOGII

blok
ANTROPOLOGIA OGÓLNA
I
TEORIA ARCHEOLOGII
e informacje
podstawow
2006 — 2007
ZAJĘCIA PROWADZONE W RAMACH BLOKU
ANTROPOLOGIA OGÓLNA I TEORIA ARCHEOLOGII
PONIEDZIAŁEK
WTOREK
g. 9.30–11.00, s. 1.09
Proseminarium, III rok
Archeologia szczątków ludzkich
dr A. Sołtysiak
g. 11.15–13.45, s. 1.09
g. 11.10–12.30, s. 0.26
Antropologia ogólna
dr J. Wołoszyn
Filogeneza czlowieka (30 godzin)
mgr W. Więckowski
Proseminaria, III rok
g. 14.45–16.15, s. 1.09
Wykład ogólnoinstytutowy
Archeoastronomia (30 godzin)
dr hab. prof. UW M. Ziółkowski
Zajęcia kierunkowe
g. 14.30–16.00, s. 2.09
Wykład dla II roku
prof. M. Ziółkowski, dr A. Sołtysiak
g. 14.45–16.15, s. 0.25
Zajęcia kierunkowe
Paleopatologia II (30 godzin)
mgr E. Jaskulska
g. 16.30–19.45, s. 1.09
Seminarium, IV–V rok
dr hab. prof. UW M. Ziółkowski
g. 16.15–17.45, s. 2.09
Ćwiczenia dla II roku
mgr E. Jaskulska, mgr W. Więckowski
g. 16.15–17.45, s. 1.14
Zajęcia kierunkowe
Antropologia historyczna — definicje, cele, metody (60 godzin)
dr A. Sołtysiak
na okładce: kamienny menhir posągowy z Saint–Sernin, Francja
W
roku 2003 w Instytucie Archeologii UW został otwarty blok
Antropologia ogólna i teoria archeologii
Blok oferuje poszerzone spojrzenia na człowieka i jego kulturę, jest przeznaczony
przede wszystkim dla studentów zainteresowanych zastosowaniami metod i modeli
antropologicznych w archeologii, antropologią fizyczną i ogólną oraz szczególnymi technikami archeologicznymi (patrz dalej). Kierownikiem bloku jest prof. UW dr
hab. Mariusz Ziółkowski, współautorem programu zajęć jest dr Arkadiusz Sołtysiak.
Obaj badacze nawiązali w tym programie do założeń metodologicznych wybitnego polskiego antropologa, prof. Andrzeja Wiercińskiego (1930—2003).
W ramach bloku można ukończyć pracę magisterską, nie ma natomiast możliwości pisania licencjatu (na III roku). Podczas zajęć kursowych i dodatkowych słuchacze zapoznają się z następującymi zagadnieniami: historia i podstawowe pojęcia
antropologii, religioznawstwo (zwłaszcza w zastosowaniu do interpretacji danych
archeologicznych), archeologia szczątków ludzkich (w tym podstawowy kurs tafonomii i kurs paleopatologii), metody datowania bezwzględnego w archeologii (zwł.
metoda radiowęglowa), archeoastronomia. Ze względu na problematykę badań
prowadzonych przez Zakład Antropologii Historycznej we współpracy z innymi ośrodkami, w ramach bloku można także rozwijać zainteresowania archeologią krajobrazu, analizami biochemicznymi, paleogenetyką, archeomuzykologią. Dla studentów
starszych lat istnieje możliwość odbycia specjalistycznego dwutygodniowego kursu
z tafonomii u prof. Henri Dudai w Bordeaux (warunek: biegła znajomość francuskiego).
ZAJĘCIA OBOWIĄZKOWE
Wykład dla II roku (prof. M. Ziółkowski, dr A. Sołtysiak), wtorek g. 14.30–16.00, s. 2.09.
Podstawowy wykład kursowy, podczas którego zostanie zaprezentowana historia
i podstawowe pojęcia antropologii, teoria kultury, a także podstawowe informacje
na temat poszczególnych technik archeologicznych, którym poświęcony jest blok.
Słuchacze będą mogli wybrać jedno lub dwa zagadnienia, które zostaną szczegółowiej omówione podczas kilku ostatnich zajęć.
Literatura:
Wierciński A., Magia i religia, Wydawnictwo Nomos, Kraków 1995 (i wznowienia) — rozdz. II–V, IX
Eliade M., Traktat o historii religii, Łódź 1993 (lub aktualne wydanie w miękkiej okładce. — rozdz. 1, 4, 7–11
Wasilewski J.S., Podróże do piekieł, LSW, Warszawa 1979
Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Wydawnictwa UW, Warszawa 2005
UWAGA!
3
W poprzednich wydaniach (od 1997 r.) tego zbioru nie ma tekstu Iana Watta, pozostałe są.
—
B. Malinowski „Małżeństwo, pokrewieństwo”
— R. Benedict „Wzory kultury”
— E.T. Hall „Ukryty wymiar”
— A. Kępiński „Twarz, ręka”
— S. Freud „Ego i id”
— M. Bloch „Społeczeństwo feudalne”
— Ian Watt „Robinson Kruzoe — Homo oeconomicus”
— J. Ortega y Gasset „Bunt mas”
Kurczewski J., Prawo prymitywne. Zjawiska prawne w społeczeństwach przedpaństwowych, Seria „Omega”,
Wiedza Powszechna, Warszawa 1973 (wstęp i rozdziały „Własność i uprawnienia do dóbr” oraz „Kontrola zachowań w społeczeństwach najprostszych”)
Paluch A.K., Mistrzowie antropologii społecznej, Warszawa 1990
Colin Renfrew, Paul Bahn, ARCHEOLOGIA. Teorie i metody, Prószynski I S-ka, Warszawa 2002 (rozdział 5 — Jak
wyglądała organizacja dawnych społeczeństw? Archeologia społeczna ss. 165–210; rozdział 10 — Co myśleli?
Archeologia kognitywna, sztuka i religia, ss. 369–402)
Hassan F.A., Demographic Archaeology, New York – Londyn 1981
Minta – Tworzowska D., Klasyfikacja w archeologii, Poznań 1994 (część druga)
Teoria i praktyka badań archeologicznych, t. I, red. W. Hensel i in., Wrocław 1986, ss. 246-304
Ćwiczenia dla II roku (mgr E. Jaskulska, mgr W. Więckowski), wtorek g. 16.15–17.45, s. 2.09.
Podstawowym celem ćwiczeń jest promowanie krytycznego myślenia oraz kształtowanie umiejętności wyszukiwania i wykorzystywania informacji. Podczas zajęć
uczestnicy będą zachęcani (a często wręcz zmuszani) do udziału w dyskusji na różne tematy będące przedmiotem wykładów. Zaczątkiem takich dyskusji będą krótkie wystąpienia przygotowywane przez uczestników zajęć na podstawie uprzednio
podanej przez prowadzących literatury przedmiotu.
Proseminaria, III rok
— Antropologia ogólna (dr J. Wołoszyn), poniedziałek g. 11.15–13.45, s. 1.09
— Archeologia szczątków ludzkich (dr A. Sołtysiak), poniedziałek g. 9.30–11.00, s. 1.09
Uczestnicy proseminariów będą zobligowani do samodzielnego przygotowywania
i przedstawiania referatów na temat wcześniej uzgodniony z prowadzącym zajęcia. Podczas każdego semestru będzie opracowywane jedno ogólne zagadnienie, do którego będą nawiązywać poszczególne referaty. Ponieważ celem
proseminarium jest ćwiczenie umiejętności samodzielnego zdobywania informacji
oraz konstruowania wypowiedzi w mowie i w piśmie, każdy uczestnik będzie zobligowany do wygłoszenia dwóch referatów w ciągu roku oraz do złożenia dwóch
prac pisemnych.
Seminarium, IV–V rok (dr hab. prof. UW M. Ziółkowski), poniedziałek g. 16.30–19.45, s. 1.09.
Tymczasowo seminarium jest połączone z seminarium z „Archeologii i antropologii
Nowego Świata i Oceanii” (tzw. „amerykanistycznym”) i odbywa się raz na dwa
tygodnie w wymiarze 4 godzin wykładowych (3 godziny zegarowe), zwyczajowo
w poniedziałki po południu. Podczas seminarium zaproszeni goście wygłaszają re4
feraty, zwykle dotyczące jednego lub dwóch wybranych tematów w ciągu roku.
Prezentowane są także najbardziej zaawansowane prace magisterskie.
ZAJĘCIA FAKULTATYWNE (DO WYBORU PRZEZ STUDENTÓW)
Antropologia historyczna — definicje, cele, metody (60 godzin, dr A. Sołtysiak),
wtorek g. 16.15–17.45, s. 1.14. Zajęcia kierunkowe, mające na celu przybliżenie studentom dziedziny jaką jest antropologia historyczna. Tematy zajęć i literatura zostaną
podane na początku zajęć.
Archeoastronomia (30 godzin, dr hab. prof. UW M. Ziółkowski), poniedziałek g. 14.45–
–16.15, s. 1.09. Wykład ogólnoinstytutowy, podczas którego pokazane zostaną przykłady praktycznego wykorzystania wiedzy o niebie w starożytności i wczesnym
średniowieczu. Tematy poszczególnych zajęć to: prymitywne metody obserwacji
nieba, wiedza astronomiczna twórców kultury megalitycznej, wiedza astronomiczna Greków, Azteków, Inków oraz wikingów, polityka i obserwacje nieba w starożytnym Rzymie, a także orientacje budowli i stanowisk archeologicznych.
Archeologia i antropologia śmierci (30 godzin, mgr W. Więckowski), semestr letni.
Zajęcia kierunkowe, rozwinięcie tematyki poruszanej w ramach proseminarium
Archeologia szczątków ludzkich. Omówiony zostanie proces jakim jest śmierć człowieka zarówno z perpektywy biologicznej, jak i kulturowej. Medyczne definicje
śmierci uzupełnią omówienie praktyk grzebalnych w różnych kulturach, składając
się na pełny obraz zagadnienia. W dalszej części zajęć omówione zostaną także
podstawowe zagadnienia tafonomii i jej znaczenie dla interpretacji archeologicznej.
Filogeneza czlowieka (30 godzin, mgr W. Więckowski), wtorek g. 11.10–12.30, s. 0.26. Zajęcia
kierunkowe, wprowadzające w zagadnienia paleoantropologii. Omówione zostaną najwcześniejsze etapy ewolucji człowieka, od plio– i plejstoceńskich naczelnych do Homo
erectus. W ramach zajęć przedstawione zostaną także koncepcje dotyczące początków rodzaju Homo i migracji wczesnych hominidów.
Literatura:
Lewin R., Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002
Paleoantropologia (30 godzin, mgr W. Więckowski), semestr letni. Zajęcia kierunkowe, kontynuacja tematyki prowadzonej w ramach Filogenezy człowieka: omówienie późnych
etapów ewolucji rodzaju ludzkiego: Homo neandertalensis i człowieka współczesnego,
5
a także różne hipotezy dotyczące pojawienia się typowo ludzkich przystosowań: mowy
artykułowanej i zdolności do tworzenia kultury.
Literatura:
Lewin R., Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002
Paleopatologia I (30 godzin, mgr E. Jaskulska), semestr letni. Zajęcia kierunkowe, podstawowy kurs prezentujący rodzaje zmian chorobowych widocznych na materiale szkieletowym pochodzącym z wykopalisk oraz metody ich diagnostyki.
Paleopatologia II (30 godzin, mgr E. Jaskulska), poniedziałek g. 14.45–16.15, s. 0.25. Zajęcia
kierunkowe, zajęcia będące kontynuacją i uzupełnieniem Paleopatologii I. Zajęcia
te mają na celu zapoznanie studentów z określaniem i opisywaniem zmian o charakterze patologicznym na kościach ludzkich pochodzących z wykopalisk i będą
prowadzone w formie zajęć praktycznych.
PRAKTYKI WYKOPALISKOWE
Z
A
H
ORGANIZOWANE PRZEZ
AKŁAD
NTROPOLOGII
ISTORYCZNEJ
Uniradze–Przewóz, gmina Stężyca, pow.
Kartuzy. Od roku 2000 Zakład Antropologii
Historycznej we współpracy z Muzeum
Archeologicznym w Gdańsku oraz (od 2003
r.) z Earthwatch Institute (Boston, USA) proLewino
wadzi prace badawcze na cmentarzysku
Uniradze–
kurhanowym zwanym tradycyjnie Uniradze
Przewóz
(lub Unieradze — patrz arkusz AZP 1438, nr
85, obecnie — Zgorzałe 3). Stanowisko, a
właściwe zespół stanowisk, położone jest w kompleksie leśnym rozciągającym się
wzdłuż Jez. Raduńskiego, w pobliżu wsi Zgorzałe, Gołubie i Stężyca, na terenie leśnictw Uniradze i Przewóz.
Liczy ono zapewne ok. 3500 konstrukcji grobowych, przy czym szacunki dotychczasowe (patrz karta AZP) opiewały na 1500 obiektów, zwiększenie liczby jest wynikiem prospekcji z roku 2001 i 2002 zrealizowanej przez ZAH i MAG., w trakcie której
zlokalizowano w terenie 2760 kurhanów. Ich liczba jest najprawdopodobniej większa, ponieważ prospekcja w niektórych pododdziałach była bardzo utrudniona ze
względu na gęstą szatę roślinną. Jest niewątpliwie największe wielokulturowe cmentarzysko kurhanowe w Polsce.
Przeprowadzone dotychczas badania wskazują, że cmentarzysko było użytko-


6
wane przez okres ok. 2000 lat, od ok. 1000 r. p.n.e., kiedy to powstawały grobowce wyróżniające się kolistym kształtem, z pochówkami ciałopalnymi, po wiek XI a
być może XII naszej ery, z którego to okresu pochodzą monumentalne prostokątne grobowce ze ścianami z wielkich, nieobrobionych głazów. Według wszelkiego
prawdopodobieństwa te ostatnie obiekty są świadectwem praktyk pogrzebowych
Pomorzan z okresu poprzedzającego podbój Pomorza przez Państwo polskie.
Lewino, gmina Linia, powiat Wejherowo. Cmentarzysko kurhanowe położone na skraju kompleksu leśnego w leśnictwie Leobór, Nadleśnictwo Wejherowo.
Stanowisko to składa się z ok. 9 wczesnośredniowiecznych kurhanów, o planie
prostokątnym, ze ścianami z głazów kamiennych, oraz 8 o planie kolistym, najprawdopodobniej z tego samego okresu. Stanowisko zostało zlokalizowane w roku
2003 przez ekipę Projektu Uniradze–Przewóz, dzięki informacji przekazanej przez
Nadleśniczego M. Kaliszewskiego z Nadleśnictwa Wejherowo. Stanowisko było dotychczas mylnie zaklasyfikowane (w rejestrze zabytków) jako pozostałości nowożytnych pieców hutniczych, dlatego zapewne nie wzbudziło wcześniej zainteresowania archeologów. Wykopaliska przeprowadzone w sezonie 2005–2006 na jednym z
największych kurhanów (o boku ca 12 m.) pozwoliły ustalić, że jest to obiekt wczesnośredniowieczny, datowany na ok. XI w. n.e. W sezonie 2007 przewidziane są badania na kolejnych kurhanach
INNE INFORMACJE
ajęcia dydaktyczne w obrębie bloku prowadzą pracownicy Zakładu AntroZarcheologia
pologii Historycznej: dr hab. prof. UW Mariusz S. Ziółkowski (kierownik zakładu,
Ameryk, antropologia ogólna, archeoastronomia, techniki datowa-
nia bezwzględnego), dr Janusz Wołoszyn (archeologia Ameryk, ikonografia kultur
prekolumbijskich), dr Arkadiusz Sołtysiak (antropologia ogólna i fizyczna, archeoastronomia, zastosowanie metod statystycznych w archeologii), mgr Wiesław
Więckowski (antropologia fizyczna, paleoantropologia), mgr Elżbieta Jaskulska
(antropologia fizyczna, bioarcheologia, paleopatologia), oraz doktorant mgr
Maciej Sobczyk (archeologia Ameryk, fotografia lotnicza, architektura).
W działalności naukowej Zakład Antropologii Historycznej współpracuje z licznymi instytucjami oraz naukowcami w Polsce i zagranicą, wymieniając najważniejsze, są to:
• Ośrodek Badań Prekolumbijskich (dawna Andyjska Misja Archeologiczna)
Uniwersytetu Warszawskiego (prace badawcze w Ameryce Łacińskiej),
7
• Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną UW (OBTA UW) — wspólne seminaria
naukowe na tematy kulturoznawcze (np. zrealizowany w 2001/2002 temat
”Zamach stanu w dawnych społecznościach”)
• Muzeum Archeologiczne w Gdańsku (wykopaliska w Uniradzu–Przewozie i Lewinie),
• Zakład Paleobotaniki Uniwersytetu Gdańskiego (wykopaliska w Uniradzu—
Przewozie i Lewinie)
• Pracownia Antropologii Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (działalność Multidyscyplinarnego Zespołu do Badań nad Osobliwością
Gatunkową Człowieka)
• Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Adama Mickiewicza
Poznań (amerykanistyka, antropologia kulturowa)
• Zakład Genetyki UW (wspólny projekt badawczy w zakresie paleogenetyki człowieka, szczegolnie na obszarze Ameryki Południowej i Bliskiego Wschodu)
• Zakład Radioizotopów Politechniki Śląskiej w Gliwicach (datowania radiowęglowe)
• Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka, Instytut Antropologii, Wydział Biologii,
Uniwersytet Adama Mickiewicza Poznań (działalność Multidyscyplinarnego
Zespołu do Badań nad Osobliwością Gatunkową Człowieka)
• Earthwatch Institute, Boston, USA (wykopaliska w Uniradzu–Przewozie i Lewinie).
KONTAKT
Zakład Antropologii Historycznej, Instytut Archeologii UW, ul. Nowy Świat 69, kl. B, II
piętro, pokoje 107–110; tel./fax (22) 5520129, tel. (22) 5520120, oraz Szkoła Główna,
pok. 0.25 i 0.26 (sala wykładowa), tel. (22) 5522845, e–mail: [email protected]
lub [email protected]
ADRESY INTERNETOWE STRON ZAH IA UW:
http://www.antropologia.uw.edu.pl
http://www.archeo.uw.edu.pl/szablon.php?id=129
8