peryskop - eksperci.kj.org.pl

PERYSKOP
„Sin taxes” - realny wpływ podatków od szkodliwych towarów
Niedawno w mediach pojawiła się informacja o planach ministerstwa finansów podniesienia podatku
akcyzowego na wyroby tytoniowe. Zwykle podwyżka akcyzy zarówno na papierosy, jak i alkohol jest
tłumaczona walką z nałogami oraz „kosztami społecznymi” korzystania z tych używek. Tego typy
podatki nazywane są w języku angielskim sin taxes (podatki od grzechu) i z roku na rok stają się coraz
bardziej popularne. Obejmują nie tylko alkohol i produkty tytoniowe, ale również słodycze, tłustą,
kaloryczną żywność oraz słodzone napoje gazowane. The Adam Smith Institute, jeden z największych
brytyjskich think-tanków w raporcie „The Wages of Sin Taxes” podjął się przeprowadzenia gruntownej
analizy celowości wprowadzania sin taxes oraz efektów ich działania w zmniejszaniu rozmiaru
uzależnień, otyłości oraz szeregu problemów społecznych, jakie te produkty niewątpliwie powodują.
Raport stwierdza sprzeczność i nieskuteczność „sin taxes”
Marek Steinhoff-Traczewski
W historii wielokrotnie rządy wielu państw
jako
opodatkowywały
akceptowalny podatek, a cała otoczka ograniczania
używki
surowiej
niż
inne
łatwy
we
wprowadzeniu
społecznie
produkty. Często głównymi powodami dla których
negatywnego
uchwalano takie podatki były rzeczywiste problemy
produktów
to
tylko
i
wyłącznie
populizm
powodowane przez tak zwane grzeszne produkty
polityczny.
Czy
aby
na
pewno
dodatkowe
(ang: sinful items). Wielka Brytania wielokrotnie
opodatkowanie słodyczy ogranicza ich konsumpcję?
była świadkiem wielkich akcji rządowych mających
Jakie są rzeczywiste koszty leczenia palaczy i ile ich
na celu walkę z alkoholizmem i jego destrukcyjnymi
nałóg kosztuje resztę społeczeństwa? Jak wielka jest
wpływami
surowym
skala szkód jakie powodują pijani kierowcy? Na te
wprowadzaniem ograniczeń importu i produkcji
pytania politycy często nie są w stanie odpowiedzieć
wyrobów tytoniowych. Tak samo dzisiaj nikt nie
niczym więcej poza osłuchanymi już frazesami
może zaprzeczyć że zachodni świat boryka się z
takimi jak „znaczne koszty społeczne” czy „wielkie
problemami otyłości oraz szeregiem różnorakich
obciążenie dla budżetu”. The Adam Smith Institute
uzależnień,
przyczynami
zebrał olbrzymią liczbę danych które pozwalają
współczesnych chorób cywilizacyjnych. Pojawiają
precyzyjnie odpowiedzieć na powyższe pytania
się jednak obawy że six taxes są stosowane głównie
(tabela na str. 7).
na
społeczeństwo
które
ewidentnie
oraz
są
wpływy
i
opodatkowywanych
1
PERYSKOP
dyskomfort
Większość zachodnich demokracji zachowuje dość
liberalne
tradycje
i
jawne,
inwazyjne
niepalących
przebywających
w
pomieszczeniach, gdzie wcześniej palono papierosy.
formy
paternalizmu wciąż pozostają niepopularne. Jednak
Koszty niematerialne zawarte w powyższej tabeli
wystarczy
stanowią subiektywną wycenę straconych lat życia,
pobieżne
prześledzić
współczesne
kampanie przeciwko spożywaniu w nadmiarze
stresu,
alkoholu, paleniu tytoniu i objadaniu się aby
ekonomicznej miary do życia ludzkiego jest
dostrzec moralizatorski impuls dający władzy
zadaniem kontrowersyjnym tak samo jak wycena
zielone światło dla wprowadzania programów walki
„statystycznego życia ludzkiego” ale jak twierdzą
z nałogami. Głosy ludzi bagatelizujących los palaczy
autorzy analizy, tego typu obliczenia są konieczne
jeśli nie naruszają praw innych obywateli są dzisiaj
jeśli
zbijane za pomocą kilku, pozornie niepodważalnych
ograniczonymi środkami. Nie każdy nowotwór
argumentów. Najsilniej pobudzający wyobraźnie
może być wyleczony i nie każdy alkoholik
odwołuje się do kieszeni podatnika, który jest
przywrócony do zdrowia. Jeśli koszty prowadzenia
zmuszony płacić za leczenie nowotworów palaczy.
danej polityki znacznie przewyższają wartość
Kolejnym może być stwierdzenie, że przez palaczy
uratowanych istnień ludzkich,
wszyscy obywatele wdychają dym nikotynowy (tzw.
przeznaczyć posiadane środki na inne bardziej
bierne
efektywne działania.
palenie).
Sugerowaną
reakcją
jest
bólu
rząd
oraz
ma
kalectwa.
efektywnie
Przykładanie
rozporządzać
rząd powinien
ograniczenie liczby miejsc gdzie wolno palić oraz
zniechęcanie
kampanie
Najpopularniejszym sposobem obliczania wartości
społeczne i wzrost cen tytoniu. W innych
życia ludzkiego jest obserwacja ryzyka, jakie ludzie
państwach funkcjonuje również pojęcie „biernego
są w stanie ponieść w dążeniu do pieniędzy.
picia” co można tłumaczyć jako ponoszenie
Wartość wynagrodzenia akceptowanego w zamian
kosztów wypadków drogowych spowodowanych
za wykonywanie ryzykownych zawodów oraz część
przez pijanych kierowców, skutki bójek pod
swojego wynagrodzenia, którą przeznaczają na
wpływem alkoholu oraz również wydatki medyczne
ochronę zdrowia i bezpieczeństwa mogą stanowić
na
główną determinantę przy wycenianiu ludzkiego
leczeniu
medycznych
do
palenia
alkoholików.
ostatnich
lat
poprzez
Na
konferencjach
pojęcia
„biernego
życia. Oczywiście takie obliczenia uwzględniają
palenia” oraz „biernego picia” zacznie rozszerzono
zarówno większą tendencję ludzi biednych do
obejmując również straty związane ze spadkiem
ryzyka niż bogatych, jak i to że ludzie starsi inaczej
poziomu produktywności nałogowców oraz bardzo
wyceniają swoje pozostałe lata niż młodzi. Bazując
abstrakcyjne i trudne do policzenia koszty takie jak
na takim modelu, ekonomiści szacują wartość
2
PERYSKOP
„statystycznego życia ludzkiego” na około 3-8
podatek od warzyw i owoców. Z racji dłuższego
milionów USD. Z cała pewnością próba dokładnej
życia koszty leczenia ludzi aktywnych fizycznie
wyceny ludzkiego życia jest niemożliwa, jednak
przewyższają zarówno palaczy jak i otyłych.
oszacowanie tej wartości jest niezbędne przy
obliczaniu wartości pieniężnej bólu oraz stresu. Na
Większość demokracji zachodnich funduje swoim
podstawie takich wyliczeń rządy oceniające jakie są
obywatelom rozbudowane usługi opieki społecznej
realne koszty społeczne uzależnień oraz używania
zawierające
produktów objętych sin taxes.
zdrowotne, chorobowe, dopłaty do wychowywania
świadczenia
emerytalne,
zasiłki
dzieci i wiele innych. Jak pokazuje tabela osoby
Zakładając że kwoty zawarte w tabeli są zbliżone do
korzystające w nadmiarze z produktów objętych sin
rzeczywistych kosztów, jakie ponosi społeczeństwo,
taxes umierają młodziej, a więc okres jaki pobierają
należy
które
emerytury jest krótszy. Ludzie starsi korzystają
We
również z usług pielęgniarskich, które w wielu
wszystkich państwach zachodnich istnieją bardzo
krajach też są finansowane z budżetu państwa. Z
rozbudowane systemy opieki zdrowotnej. Zarówno
tych świadczeń nie korzystają palacze. Natomiast
ludzie otyli, jak i alkoholicy czy palacze chorują
obciążamy ich większymi podatkami z których
częściej, a więc kwoty, jakie wydajemy na ich
finansowane są powyższe usługi, będące dla nich
leczenie
nieosiągalne z racji wcześniejszej śmierci.
porównać
społeczeństwu
są
je
przynoszą
z
kosztami,
ludzie
prawdopodobnie
zdrowi.
wyższe
niż
w
przypadku osób zdrowo się odżywiających i
prowadzących aktywny tryb życia. Należy jednak
Podatki
sin
taxes
mają
pamiętać, że alkoholicy zazwyczaj żyją krócej i
nadużywaniem
umierają młodziej niż ludzie dbający o swoje
przypadku
zdrowie. Podobnie jest z palaczami i osobami
konsumentami są osoby uzależnione (wyłączając
cierpiącymi na cukrzycę spowodowaną nadmiarem
koneserów
wypijanej coli i zjadanych słodyczy.
konsumentów alkoholi jest o wiele szersza. Nie
szkodliwego
wyrobów
cygar
na
czy
celu
walkę
produktu.
tytoniowych
tabaki)
z
W
jedynymi
jednak
grupa
każda puszka piwa czy butelka wina jest otwierana
Analitycy z Adam Smith Institute zebrali ciekawe
przez alkoholika. Co więcej, tak naprawdę bardzo
dane porównując wydatki służby zdrowia na ludzi
niewielu z konsumentów ma problemy alkoholowe.
wolnych od szkodliwych nałogów i tych, którzy się
W Wielkiej Brytanii tylko 14% społeczeństwa nie
z nimi borykają w ciągu ich całego życia (tabela na
pije w ogóle, a około 7-13% pijących określanych
str. 6). Paradoksalnie, jeśli rząd kierowałby się tylko
jest jako „nadużywający”. Oznacza to że większość
kosztami opieki medycznej, należałoby wprowadzić
pijących płaci w podatkach za koszty, których nie
3
PERYSKOP
generują. Podobnie jest ze słodyczami oraz
wszystkie używki. Osoba uzależniona od nikotyny
żywnością wysokotłuszczową. Pojawia się pytanie,
niechętnie rezygnuje z palenia. Obliczono że
czy
wskaźnik
takie
opodatkowanie
można
uznać
za
elastyczności
cenowej
popytu
dla
sprawiedliwe i moralnie słuszne? Z powyższego
papierosów wynosi około 0,3- 0,5 a więc przy
akapitu wynika wniosek, że opodatkowani powinni
podwyżce cen o 10% sprzedaż spadnie o 3% do
być nie wszyscy konsumenci pizzy a jedynie otyli.
5%. Co prawda zwykle popyt realny spada tylko o
W związku z tym w miejsce sin taxes w obecnie
około 4%-6%, co wynika ze wzrostu czarnego
funkcjonującej
rynku
na
świecie
formie
należałoby
i
zdecydowana
generujących
alkoholików.
produkty szmuglowane. Powoduje to tylko i
takie
pomysły
zwykle
spadek
popytu
palaczy
opodatkować bezpośrednio ludzi otyłych oraz
Jednak
spadek
większość
przechodzi
przychodów
państwa
na
spotykają się z duża falą krytyki i politycznie ich
wyłącznie
oraz
wprowadzenie jest nierealne.
możliwy, lecz trudny do zmierzenia, wzrost
poziomu przestępczości. Jak już zauważono używki
Najważniejsze pytanie postawione przez analityków
są dobrami mało elastycznymi i ludzie w pierwszej
z Adam Smith Institute brzmiało: czy sin taxes
kolejności
działają? Zgodnie z deklaracjami rządzących ideą
konsumpcyjnych. Nie ma też związku pomiędzy
wprowadzenia
zamożnością danego społeczeństwa, a cenami
ograniczenie
dodatkowego
konsumpcji
na
podatku
dany
jest
produkt.
rezygnują
z
papierosów.
Wzorce
Zakładając że szara strefa nie istnieje i konsumenci
produktów
tytoniowych
muszą kupować wszystko legalnie mają do wyboru:
biednych i bogatych są zbliżone.
innych
konsumpcji
w
dóbr
drogich
społeczeństwach
ograniczenie konsumpcji lub pogodzenie się z
wydawaniem więcej na pożądane dobra. W tym
Rządy wielu państw prowadzą kampanie medialne
kontekście, pojawia się kolejne pytanie: jak bardzo
zniechęcające ludzi do palenie lub picia. Według
podwyższenie podatku na papierosy zmniejszy na
ekspertów Adam Smith Institute łączny koszt
nie
swój
takich akcji w latach 2003-2010 kosztował budżet
elastyczności
Wielkiej Brytanii 900 mln funtów (kampanie
popytu - jest to miara obrazująca wpływ wzrostu
antynikotynowe) oraz 400 mln funtów (kampanie
ceny produktu na zmniejszenie wielkości popytu.
antyalkoholowe). Jednak odsetek ludzi palących
Innymi słowy, jest to skłonność do rezygnacji z
oraz
zakupu danego dobra przy jego rosnącej cenie.
niezmienionym
Niektóre dobra takie, jak benzyna czy leki cechują
malejącą liczbę ludności można nawet stwierdzić, że
się małą elastycznością. Do takich dóbr należą też
liczba palaczy wzrosła. Tego typu akcję kosztują
popyt.
indywidualny
Każdy
wskaźnik
produkt
cenowej
posiada
nadużywających
alkoholu
poziomie.
Biorąc
pozostał
na
pod uwagę
4
PERYSKOP
wiele, a obserwowane efekty są znikome. Jedynym
dochodowej budżetu. W dokumencie ekspertów
wymiernym efektem kampanii antyalkoholowych
Adam Smith Institute zastrzeżenia mogą budzić
było zmniejszenie liczby pijanych kierowców o
również obliczenie dotyczące wartości ludzkiego
około 10%.
życia
oparte
na
skomplikowanych
modelach
matematycznych. Dane stworzone na podstawie
Komentarz:
kilkuset osób niekoniecznie muszą być miarodajne
dla całego społeczeństwa.
Ten dokument miał na celu pokazanie że sin taxes
Jeśli motywem wprowadzania tych podatków
nie spełniają funkcji do której zostały stworzone, a
miałyby być koszty jakie palacze i inni nałogowcy
więc walkę z nałogami i sprawiedliwe dzielenie
przynoszą systemowi opieki społecznej i medycznej
kosztów ponoszonych przez ogół społeczeństwa.
należałoby
Wielu
do
sportowców oraz osoby dbające o swoje zdrowie.
jednocześnie
Niestety, jak to często bywa pod pięknymi ha-słami
wprowadza lub planuje wprowadzić omawianie w
polityków skrywa się pokusa zdobycia dodatkowych
tym tekście podatki. Jest to ze sobą niewątpliwie
pieniędzy na pokrycie dziur w budżecie i to przy
sprzeczne. Do silnych stron dokumentu należy
akceptacji i zadowoleniu społeczeństwa. Oczywiście
przede
niektórzy
polityków
„sprawiedliwości
często
nawołuje
społecznej”,
wszystkim
a
ogromna
liczba
danych
rozpętać
zupełnie
nagonkę
na
altruistycznie
pro-ponowali
statystycznych zaczerpniętych z rozmaitych źródeł.
wprowadzenie
Pokazują one jak często pieniądze publiczne są
ograniczających spożycie szkodliwych produktów.
wydawane
jakiejkolwiek
Tak było w USA w latach 20-tych przy
kontroli społecznej. W analizie zainteresowanie
wprowadzaniu prohibicji, tak było w Wielkiej
budzi
przykładów
Brytanii, która w XVIII wieku borykała się z
historycznego funkcjonowania sin taxes zarówno w
problemem alkoholizmu, tak też jest dzisiaj, widok
Europie jak i w Ameryce.
stosunkowo młodych ludzi, w wieku czterdziestu
nieefektywnie
również
i
bez
kilkanaście
różnego
wszystkich
typu
regulacji
czy pięćdziesięciu lat z nowotworami płuc budzi w
Do słabych stron można zaliczyć zbyt małe
nas poczu-cie winy. Czy można było pomóc tym
skupienie się na stronie dochodowej państwa
nieszczęśnikom? Czy można było ich wcześniej w
kosztem strony wydatkowej. W obliczu zastojowych
jakiś
lub nawet regresywnych struktur społecznych w
odpowiedzią na te pytania staję się ingerencja
Europie
zdrowego
państwa efekty na-szych działań mogą być często
społeczeństwa jest wartością samą w sobie. A to
zupełnie inne niż zaplanowaliśmy. Tak właśnie jest
dlatego, że przekłada się na poprawę strony
w przypadku sin taxes.
Zachodniej,
posiadanie
spo-sób
powstrzymać?
Niestety
5
gdy
PERYSKOP
Koszty
jakie
ponosi
społeczeństwo
brytyjskie
spowodowane
użytkowaniem
poszczególnych
produktów(w miliardach funtów).
Palenie
dane
Alkohol
Policy dane BCO
Exchange
Otyłość
Palenie
Alkohol
dane NSMC
dane NSMC
dane NSMC
(British
(TheNational
Cabinet
Social
Office)
Marketing
Centre )
Koszty niematerialne
10,2
Utrata produktywności
4,7
7,4
16,8
16,1
5,5
2,5
3,9
7,3
0,97
1,6
1,15
2,6
3,2
0,86
3
5
Wypłaty społeczne(zasiłki)
2,7
Koszty służby zdrowia
1,7
Prywatna opieka pielęgniarska
przestępczość/pożary(koszty prywatne)
5,1
przestępczość/pożary(koszty budżetu państwa) 0,8*
2,2**
Wydatki
na
produkt(wyroby
4,2
0,15
1,8
13
14
8
0,13
0,1
1,6
19,2
25,04
41,52
48,8
3,9
1,15
3,72
6,6
(20,3%)
(5%)
(9%)
(13,5%)
tytoniowe,
alkohol, żywność wysokotłuszczowa)
prewencja
łącznie
Łączne
13,7
koszty
jakie
państwa(procent całości)
ponosi
budżet 3,5
(25,5%)
6
PERYSKOP
Wydatki służby zdrowia na ludzi wolnych od szkodliwych nałogów i tych, którzy się z nimi borykają w
ciągu ich całego życia. Wyniki prezentuje poniższa tabela ( w tys. euro).
Ludzie mający problemy z Uzależnieni
otyłością
Spodziewane liczba pozostałych lat życia 55,9
od Ludzie prowadzący zdrowy
nikotyny
tryb życia
57,4
64,4
w wieku 20 lat.
Koszty nowotworów(€)
5
8
5
Koszty zawałów i chorób serca(€)
25
2
25
Koszty cukrzycy(€)
9
2
2
Koszty pozostałych chorób(€)
211
185
249
usług 250
221
281
Przeciętny
łączny
koszt
medycznych w ciągu całego życia (€)
Klub Jagielloński to jedna z najstarszych w Polsce organizacji pozarządowych. Stowarzyszenie od ponad 20 lat aktywne
działa w przestrzeni publicznej zarówno na szczeblu lokalnym, jak i ogólnopolskim. Ambicją Klubu jest m.in.
merytoryczny wkład do debaty publicznej i tym samym profesjonalizacja polityki poprzez dostarczanie idei i wiedzy.
Dlatego jednym z trzech filarów aktywności naszego stowarzyszenia jest działalność ekspercka, która koncentruje się na
badanich naukowych w ważnych obszarach życia publicznego. Mamy w swoim dorobku znaczące raporty, analizy oraz
projekty badawcze w obszarze stosunków międzynarodowych, polityki zagranicznej, samorządu terytorialnego, rozwoju
regionalnego, ekonomii oraz zagadnień ustrojowych.
Zespół Ekspertów Klubu Jagiellońskiego powstał w 2012 roku jako eksperckie zaplecze stowarzyszenia. Jest to instytucja
typu think-tank, która prowadzi działalność badawczą i naukową. W jej skład wchodzą przede wszystkim pracownicy
naukowi Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, a także pracownicy administracji
publicznej, mający doświadczenie w realizacji projektów badawczych. Eksperci są jednocześnie szefami katedr
tematycznych w Klubie Jagiellońskim, które mają charakter edukacyjno-formacyjny. Pełnią więc funkcję dydaktyczną
stanowiąc bezpośrednie wsparcie dla członków Klubu Jagiellońskiego – głównie studentów i doktorantów.
7