opinię przyjaciela sądu - Helsińska Fundacja Praw Człowieka

Warszawa, dnia
września 2011 r.
„OPINIA PRZYJACIELA SĄDU”
HELSIŃSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA
w sprawie M. i A. P.
skazanych wyrokiem Sądu Rejonowego w Krośnie
rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy w Krośnie
I. UWAGI WSTĘPNE
1. „Opinia przyjaciela sądu” (amicus curiae) to znana w praktyce sądów zagranicznych, a
także wykorzystana w już kilkudziesięciu sprawach w Polsce, forma wyrażania przez
organizacje pozarządowe poglądu w ramach postępowań sądowych, które pozostają w
związku z celami statutowymi takich organizacji.
2. Opinia przyjaciela sądu ma w swoim założeniu pomóc sądowi w kompleksowym
rozpatrzeniu sprawy, z uwzględnieniem argumentów oraz poglądów, które niekoniecznie
mogą być przedstawione przez strony w postępowaniu.
II. INTERES PRAWNY HELSIŃSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA
3. Helsińska Fundacja Praw Człowieka jest organizacją pozarządową, której statutowym
celem jest ochrona praw człowieka, w tym ich przestrzeganie przez organy władzy publicznej
w Polsce. Szczególnym przedmiotem zainteresowań Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka są
gwarancje wolności słowa oraz wypowiedzi. Asumptem do przedłożenia niniejszej opinii jest
zaniepokojenie dotyczące poszanowania standardów wolności słowa w Polsce, wynikające w
szczególności z istnienia i stosowania art. 212 Kodeksu karnego (Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz.
553 z późn. zm.). Helsińska Fundacja Praw Człowieka już od dziesięciu lat obserwuje
postępowania przeciwko osobom oskarżonym na podstawie art. 212 k.k., w tym m.in. sprawy
R. Rewińskiego (sygn. VII Ka 437/09); S. Bartnika (sygn. akt VIII Ka 235/10); Ł.
Kasprowicza („blogera z Mosiny” (sygn. VIII K 745/09/08 i sygn. IV Ka 266/11); M.
Łozowskiej (sygn. XIII K 69/07). Podkreślić należy, iż w przypadku niektórych spraw z
art. 212 k.k., objętych programami Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, zostały wniesione
skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (m.in. sprawa M.
Maciejewskiego, skarga nr 34447/05).
4. Wyrażamy nadzieję, że przedstawiona opinia przyjaciela sądu, jeżeli zostanie
uwzględniona przez Sąd Okręgowy w Krośnie, przyczyni się szerszemu interesowi
publicznemu poprzez poszerzenie gwarancji korzystania z konstytucyjnego prawa jednostki
do składania skarg na działalność podmiotów publicznych, a jednocześnie będzie sprzyjała
urzeczywistnieniu wolności słowa w Polsce.
III. STAN FAKTYCZNY
5. Państwo P. są rodzicami uczniów uczęszczających do szkoły podstawowej w Sz. W
związku z faktem, że zdaniem oskarżonych dyrektorka szkoły E.B. nie wywiązywała się w
należyty sposób ze swoich obowiązków, państwo P. postanowili skierować pisma m.in. do
Wójta Gminy Ch., Rady Gminy Ch., Ministerstwa Edukacji Narodowej, Podkarpackiego
Kuratora Oświaty w Rzeszowie, a także posłów na Sejm RP. W pismach tych państwo P.
wskazywali na niekompetencję dyrektorki, m.in. przy użyciu następujących słów: „byliśmy
atakowani przez Panią Dyrektor. Wyśmiewała się z naszej skargi i uwag”, „wyśmiewając się z
naszego pisma zachęcała pozostałych rodziców do składania podpisów pod pismem, nie
reagowała na epitety i wulgaryzmy kierowane pod naszym adresem, co wyraźnie sprawiało
jej satysfakcję”; „na moim synu wymuszała przyznanie się, że to on jest sprawcą pobicia”;
„zachowuje się, jakby to był jej prywatny folwark”; „za panowania tego dyrektora można się
spodziewać wszystkiego”; „nie wywiązuje się z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa
uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, dopuszcza się szykanowania dwójki
naszych dzieci (...) oraz stosuje procedury kontaktu z rodzicami naruszające ich godność.”
6. W następstwie prywatnego aktu oskarżenia wniesionego przez E. B., w którym zarzucono
popełnienie przestępstwa określonego w art. 212 § 1 k.k., Sąd Rejonowy w Krośnie w dniu 26
maja 2010 r. uznał oskarżonych M. i A. P. za winnych tego, że w okresie od września 2008 r.
do maja 2009 r. w ww. pismach wielokrotnie pomówili oskarżycielkę o „brak kompetencji do
sprawowania funkcji dyrektora szkoły podstawowej, niewywiązywanie się z obowiązków
jako dyrektora szkoły, nieudolność organizacyjną, niechęć w zażegnywaniu istniejących
wśród uczniów waśni, a także podsycanie antagonizmów między rodzicami”. Zdaniem Sądu
wypowiedzi te mogły poniżyć ją w opinii publicznej oraz narazić na utratę zaufania
potrzebnego dla wykonywania zawodu nauczyciela i sprawowania funkcji dyrektora szkoły
podstawowej. Sąd skazał oskarżonych na karę 3 miesięcy pozbawienia wolności, warunkowo
zawieszając wykonanie kary na okres 2 lat. Jednocześnie Sąd Rejonowy zobowiązał
oskarżonych do przeproszenia dyrektorki szkoły na łamach jednej z lokalnych gazet.
7. W wyniku apelacji wniesionych przez oskarżonych (z dnia 15 lipca 2010 r.) oraz ich
obrońcę (z dnia 14 lipca 2010 r.) w dniu 29 września 2010 r. Sąd Okręgowy w Krośnie na
podstawie art. 438 pkt 2 k.p.k. uchylił zaskarżony wyrok w całości i przekazał sprawę Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania.
2
8. Wyrokiem z dnia 4 maja 2011 r. Sąd Rejonowy w Krośnie uznał M. i A. P. za winnych
tego, że w okresie od 23 września 2008 r. do 13 maja 2009 r. w Sz. w pismach kierowanych
do Kuratorium Oświaty w Rzeszowie, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Rady Gminy Ch. i
Wójta Gminy Ch. wielokrotnie pomówili oskarżycielkę prywatną, zarzucając jej brak
kompetencji do sprawowania funkcji dyrektora szkoły podstawowej w Sz., nienależyte
wywiązywanie się ze swoich obowiązków jako dyrektora szkoły, nieudolność organizacyjną,
niezapewnienie dzieciom bezpieczeństwa w szkole, brak reakcji na sytuacje konfliktowe
między dziećmi i nierozwiązywanie problemów wychowawczych, nierówne traktowanie
dzieci oraz rodziców, traktowanie szkoły jako „prywatnego folwarku”, które to wypowiedzi
mogły poniżyć oskarżycielkę prywatną w opinii publicznej lub narazić ją na utratę zaufania
potrzebnego do wykonywania zawodu nauczyciela, tj. o przestępstwo z art. 212 § 1 k.k w zw.
z art. 12 k.k., i skazał każdego z oskarżonych na karę grzywny. Sąd Rejonowy warunkowo
zawiesił wobec oskarżonych wykonanie orzeczonych kar grzywien na okres 2 lat. Ponadto,
Sąd Rejonowy zobowiązał oskarżonych do przeproszenia oskarżycielki prywatnej na łamach
jednego z tygodników regionalnych oraz zasądził od oskarżonych kwotę 1000 zł tytułem
nawiązki oraz zwrot kosztów procesu.
IV. OCENA PRAWNA
1. Uwagi ogólne
9. Helsińska Fundacja Praw Człowieka podejmuje się sporządzenia „opinii przyjaciela sądu”
w sprawach, w których naszym zdaniem wymaga tego interes społeczny. Celem opinii nie jest
zatem przedstawianie nowych dowodów lub okoliczności wskazujących na dokonanie
przestępstwa lub niewinność oskarżonego w konkretnej sprawie. W „opinii przyjaciela sądu”
odnosimy się do ogólnych zasad, które są ważne z punktu widzenia przestrzegania
standardów praw człowieka, gdy – naszym zdaniem – znajdują one zastosowanie w danym
stanie faktycznym. Zwłaszcza w sprawach dotyczących tak kluczowych kwestii jak wolność
słowa, zadaniem opinii przyjaciela sądu jest przedstawienie zasad, które mogą pomóc sądowi
we wszechstronnym rozpoznaniu sprawy, zwracając uwagę na jej różne aspekty
10. W opinii Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wyrok z dnia 4 maja 2011 r., w którym
Sąd Rejonowy w Krośnie skazał państwa P. na podstawie art. 212 § 1 k.k., wzbudza poważne
wątpliwości co do jego zgodności z gwarancjami wolności słowa wyrażonymi w art. 54 ust. 1
Konstytucji RP oraz w art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
11. Naszym zdaniem, w przedmiotowej sprawie należy też zbadać relacje zachodzące między
odpowiedzialnością za przestępstwo zniesławienia, a korzystaniem przez jednostkę z prawa
do skargi, wyrażonym w art. 63 Konstytucji RP.
2. Znaczenie wolności słowa
3
12. Trybunał Konstytucyjny niejednokrotnie podkreślał fundamentalne znaczenie wolności
słowa w społeczeństwie demokratycznym. W wyroku z dnia 12 maja 2008 r. (sygn. akt SK
43/05)1 Trybunał Konstytucyjny wskazał na szczególną i silniejszą  w porównaniu z innymi
wolnościami oraz prawami  ochronę wolności słowa oraz na rolę, jaką odgrywa ta wolność:
a) w poszukiwaniu prawdy – Trybunał wskazał, że tłumienie wolności słowa pozbawia
człowieka możliwości dojścia do prawdy;
b) w funkcjonowaniu demokratycznego państwa – „po pierwsze: wolność słowa zapewnia
obywatelom informacje niezbędne do brania udziału w społecznych debatach i w
sprawowaniu demokratycznych rządów, po drugie: wolność krytyki umożliwia poddanie osób
sprawujących władzę kontroli w celu wyeliminowania korupcji oraz arbitralności i po trzecie:
wolność słowa sprzyja procesowi identyfikacji interesów przez obywateli oraz ich
reprezentantów, a także wspieraniu kształtowania prawidłowych relacji pomiędzy rządzonymi
i rządzącymi”;
c) jako elementu wartości uznawanych za fundamentalne – np. samorealizacji jednostki;
Ponadto Trybunał wskazał, że osiągnięcie przez człowieka szczęścia jest determinowane
pełnym rozwinięciem sił jego umysłu, do czego niezbędne jest właśnie komunikowanie się, a
dostarczanie obywatelom informacji oraz opinii umożliwia im kształtowanie własnych
przekonań.
3. Granice wolności słowa
13. Mimo że wolność słowa uważana jest za jeden z fundamentów społeczeństwa
demokratycznego, nie ma ona charakteru absolutnego. W polskim porządku prawnym
dopuszczalne ograniczenia swobody wypowiedzi umożliwia art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Stanowi on, że „ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą
być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie
dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź ochrony środowiska, zdrowia i
moralności publicznej, albo wolności słowa i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą
naruszać istoty wolności i praw”.
14. Granice wolności słowa przewiduje także Europejska Konwencja Praw Człowieka w art.
10 ust. 2 EKPC, stanowiąc, że: „korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki
i odpowiedzialność, może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i
sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym
w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa
publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z
uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze
względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i
bezstronności władzy sądowej".
1
OTK ZU Nr 4A/2008, poz. 57
4
15. Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: ETPC) wielokrotnie wyrażał pogląd, zgodnie
z którym w stosunku do polityków oraz osób pełniących funkcje publiczne granice
dopuszczalnej krytyki są znacznie szersze niż w odniesieniu do osób prywatnych. Takie
osoby, podlegające znacznie szerszej kontroli zewnętrznej ze strony dziennikarzy oraz opinii
publicznej, muszą być przygotowane na krytykę pod ich adresem, a ochrona ich dobrego
imienia nie może nadmiernie ograniczać debaty publicznej. Co za tym idzie, w opinii ETPC,
ograniczenia wolności słowa muszą być traktowane jako wyjątki, które należy ściśle
interpretować.2
16. Podkreślić należy, iż w uzasadnieniu wyroku z dnia 4 maja 2011 r. Sąd Rejonowy zgodził
się ze stwierdzeniem, iż osoba publiczna, którą jest osoba pełniąca funkcję dyrektora szkoły,
powinna być uodporniona na krytykę.
4. Charakter przestępstwa zniesławienia
17. W polskim kodeksie karnym przestępstwo zniesławienia otwiera rozdział dotyczący
przestępstw przeciwko czci i nietykalność cielesnej. Pomówienie polega na podniesieniu lub
rozgłoszeniu wiadomości hańbiących, dotyczących innej osoby, a także grupy osób oraz
instytucji, osoby prawnej i jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej.3
Sprawca, który dopuszcza się przestępstwa zniesławienia, powoduje uszczerbek na czci.
Artykuł 212 k.k. przewiduje w § 2 kwalifikowany typ zniesławienia za pośrednictwem
środków masowego komunikowania.
18. Przestępstwo zniesławienia można popełnić wyłącznie umyślnie zarówno w formie
zamiaru bezpośredniego bądź ewentualnego. Oznacza to, iż sprawca powinien chcieć
dokonać zniesławienia i godzić się na ewentualne tego konsekwencje: możliwość poniżenia
jednostki w opinii publicznej albo narażenia na utratę zaufania potrzebnego dla danego
stanowiska, zawodu lub innego rodzaju działalności. Co więcej, umyślność przestępstwa
wymaga, aby sprawca miał świadomość nieprawdziwości stawianego zarzutu.
19. W przedmiotowej sprawie należy więc przede wszystkim ustalić, czy motywem, jakim
kierowali się państwo P., gdy wysyłali pisma do organów państwa, była chęć poniżenia
dyrektorki szkoły w opinii publicznej lub narażenie na utratę zaufania potrzebnego dla
sprawowania funkcji dyrektora szkoły, czy też uzasadniona potrzeba ochrony ważnych dla
oskarżonych interesów i wartości. Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, stan
faktyczny sprawy pozwala uznać, że głównym powodem podjętych przez oskarżonych
działań była troska o dobro własnych dzieci i chęć poprawienia ich sytuacji w szkole. Za
2
M.in. wyrok z dnia 1 lipca 1997 r. w sprawie Oberschlick przeciwko Austrii nr 2 (skarga nr 20834/92).
J. Wojciechowski, Komentarz do art. 212 k.p.k. w: Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz pod
redakcją Andrzeja Wąska, Warszawa 2004
3
5
zrozumiałą należy też uznać eskalację emocji rodziców, spowodowaną chęcią ochrony
interesów dzieci.
20. W tym miejscu warto również przytoczyć fragment uzasadnienia wyroku Sądu
Najwyższego z dnia z 23 maja 2002 r. (sygn. akt V KKN 435/00): „nie stanowią
zniesławienia oświadczenia i wypowiedzi będące realizacją uprawnień opartych na prawie.
Dotyczy to w szczególności krytycznych ocen wyrażonych w opiniach służbowych, skargach,
pismach procesowych, krytyce naukowej, artystycznej itp.”
5. Prawo do skargi a odpowiedzialność za zniesławienie
21. Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, działania państwa P. polegające na
formułowaniu pism do Rady Gminy Ch. w Rzeszowie można zakwalifikować jako
korzystanie z konstytucyjnego prawa do skargi wyrażonego w art. 63 Konstytucji RP, zgodnie
z którym: „każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym
lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji
społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu
administracji publicznej. Tryb rozpatrywania petycji, wniosków i skarg określa ustawa”.
22. W doktrynie mianem skargi określa się wystąpienie jednostki lub grupy osób zawierające
krytykę określonych zjawisk. Jej przedmiotem mogą być różne przejawy działalności lub
bezczynności organów państwowych, samorządowych i organizacji społecznych
wykonujących zadania zlecone przez państwo. Przedmiotem skargi może być w
szczególności zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie zadań przez właściwe organy lub ich
pracowników, naruszenie praworządności lub słusznych interesów jednostki, a także
przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw. 4
23. Szczegółowy tryb rozpatrywania skarg, wniosków oraz petycji uregulowany jest w
Kodeksie Postępowania Administracyjnego (dalej: k.p.a.). Zgodnie z art. 227 k.p.a.:
„przedmiotem skargi może być w szczególności zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie
zadań przez właściwe organy albo przez ich pracowników, naruszenie praworządności lub
interesów skarżących, a także przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw.” W art. 225 §
1 k.p.a. uregulowano, iż „nikt nie może być narażony na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut z
powodu złożenia skargi lub wniosku albo z powodu dostarczenia materiału do publikacji o
znamionach skargi lub wniosku, jeżeli działał w granicach prawem dozwolonych”.
24. Art. 229 k.p.a. wskazuje organy właściwe do rozpoznania skargi. Zgodnie z art. 229 ust.
pkt 3 k.p.a., jeżeli przepisy szczególne nie określają innych organów właściwych do
rozpatrywania skarg, organem właściwym do rozpatrzenia skargi dotyczącej zadań lub
działalności kierowników gminnych jednostek organizacyjnych jest Rada Gminy.
4
Komentarz do art. 63 Konstytucji RP w: B. Banaszak „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz.”,
Warszawa 2009
6
25. Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka analizy wymaga również charakter pism
kierowanych do Ministerstwa Edukacji Narodowej, Podkarpackiego Kuratorium Oświaty
oraz Wójta Gminy Ch. Zgodnie z art. 231 k.p.a.: „jeżeli organ, który otrzymał skargę, nie jest
właściwy do jej rozpatrzenia obowiązany jest niezwłocznie, nie później niż w terminie siedmiu
dni, przekazać ją właściwemu organowi, zawiadamiając równocześnie o tym skarżącego,
albo wskazać mu właściwy organ”. Ponadto, w doktrynie usprawiedliwia się fakt, że skarżący,
ze względu na zawiłość wyznaczania właściwości w sprawach skarg, może w sposób błędny
dokonać wniesienia skargi.5 W efekcie, okoliczność błędnego określenia adresata pisma nie
może przekreślać zakwalifikowania go jako skargi wniesionej w trybie przepisów k.p.a.
26. Jednocześnie warto wskazać, że zgodnie z przepisami ustawy z dnia 7 września 1991 r. o
systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) organ prowadzący szkołę
lub placówkę (wójt, burmistrz, prezydent) sprawuje nadzór nad jej działalnością w zakresie
m.in. spraw finansowych i administracyjnych (art. 34 a ustawy), minister właściwy do spraw
oświaty i wychowania sprawuje nadzór pedagogiczny nad szkołami (art. 35 ustawy), zaś
kurator oświaty sprawuje nadzór pedagogiczny nad szkołami oraz wykonuje zadania organu
wyższego stopnia w rozumieniu przepisów k.p.a. w stosunku do dyrektorów szkół  w
sprawach z zakresu obowiązku szkolnego i obowiązku nauki oraz w sprawach skreślenia
uczniów z listy uczniów (art. 31 ustawy). W świetle powyższych okoliczności informowanie
tych organów o nieprawidłowościach, które zdaniem rodziców zostały spowodowane
zachowaniem dyrektora szkoły, jest zasadne.
27. W opinii Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka należy ponadto zwrócić uwagę na wąski
krąg odbiorców pism wysłanych przez oskarżonych. Państwo P. chcieli bowiem
poinformować konkretnych adresatów o stwierdzonych przez siebie nieprawidłowościach w
zachowaniu dyrektora szkoły. Można zatem domniemywać, iż zamiarem oskarżonych nie
było poniżenie dyrektora szkoły w opinii publicznej.
28. Wydaje się, że dopuszczalność i ewentualną zasadność opartych na faktach krytycznych
słów zawartych w pismach oskarżonych dostrzec musieli także adresaci pism. Świadczą o
tym liczne działania podjęte w celu wyjaśnienia podniesionych okoliczności i pomoc
udzielona stronom w celu rozwiązania konfliktu, jaki zaistniał w szkole w Sz.. W ramach tych
czynności przeprowadzono m.in. kontrole, postępowania wyjaśniające i diagnostyczne,
spotkania pojednawcze i mediacyjne. Wielokrotne doszło też do spotkań wizytatora
nadzorującego szkołę z Wójtem Gminy oraz z nauczycielami i rodzicami uczniów, podczas
których wyjaśniano m.in. zarzuty wyrażone w pismach. Zgodnie z informacją zawartą w
piśmie z dnia 2 lutego 2010 r., skierowanym do oskarżonych przez Wojewodę
Podkarpackiego Mirosława Karapytę, wyniki przeprowadzonych kontroli i postępowań
5
Komentarz do art. 231 k.p.a. w: B. Adamiak, J. Borkowski „Kodeks postępowania Administracyjnego.
Komentarz.” Warszawa 2009
7
wyjaśniających częściowo potwierdziły oparte na faktach zarzuty dotyczące pracy szkoły.
29. W związku ze skorzystaniem przez obywatela z prawa do skargi powstaje pytanie o
relację tego prawa do odpowiedzialności karnej za zniesławienie. W szczególności należałoby
rozważyć, czy obywatel, który kieruje skargę w trybie przewidzianym przez prawo, powinien
się zastanowić nad grożącą mu ewentualnie odpowiedzialnością karną w sytuacji, gdy
postawione zarzuty okazałyby się bezzasadne albo gdy w skardze opierał się wyłącznie na
subiektywnych odczuciach.
30. W tym kontekście, warto wskazać, iż w orzecznictwie ETPC oraz w doktrynie od dawna
zwraca się uwagę, że egzekwowanie odpowiedzialności karnej za zniesławienie bądź
zniewagę skłania jednostkę do autocenzury i powoduje tzw. „mrożący skutek” (chilling
effect). W wyroku w sprawie Dąbrowski przeciwko Polsce (wyrok z dnia 19 grudnia 2006 r.,
skarga nr 18235/02) ETPC uznał, że pomimo iż kara nie powstrzymała skarżącego od
wypowiedzi, o tyle skutkowała ona rodzajem cenzury, która mogła zniechęcić go od
czynienia krytyki tego rodzaju w przyszłości. Jednocześnie, zdaniem Trybunału, obawa przed
skazaniem może zniechęcać od udziału w dyskusji publicznej w sprawach dotyczących
interesu społecznego.
31. Podkreślić należy, że „mrożący skutek” towarzyszący odpowiedzialności karnej za
zniesławienie wiąże się nie tylko z groźbą wymierzenia kary, lecz też z groźbą wszczęcia
postępowania karnego. Już bowiem samo rozpoczęcie postępowania karnego, nawet bez
rzeczywistego zamiaru doprowadzenia do ukarania podmiotu, działa odstraszająco, np. na
wykonywanie określonego zawodu.
32. Orzekając w sprawach przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej, ETPC wielokrotnie zwrócił
uwagę na nieproporcjonalność sankcji grożących za zniesławienie. W orzeczeniu w sprawie
Długołęcki przeciwko Polce (wyrok z dnia 24 lipca 2009, r. skarga nr 23806/03), w którym
Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie przez Polskę art. 10 Europejskiej
Konwencji Praw Człowieka, Trybunał wskazał, iż chociaż wobec skarżącego zastosowano
relatywnie łagodne środki (warunkowe umorzenie postępowania), to poniósł on dotkliwe
konsekwencje w związku z toczącym się postępowaniem karnym. Jednocześnie należy
zaznaczyć, że ETPC wskazał na naruszenia art. 10 Konwencji właśnie na podstawie
dolegliwości, jakie niesie za sobą proces karny, takich jak m.in.: wpis do Krajowego Rejestru
Karnego i obowiązek stawiennictwa na rozprawach w trakcie trwania postępowania.
Wpisanie do rejestru skazanych uniemożliwia podjęcie pracy w zawodach zaufania
publicznego czy też uzyskanie kredytu lub różnego rodzaju dotacji.
33. Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka podobne wnioski można wyprowadzić w
kontekście obywatelskiego prawa do składania skarg. Jeżeli złożenie skargi skutkować może
odpowiedzialnością karną za zniesławienie bądź znieważenie, obywatele będą
powstrzymywać się od formułowania krytyki. W efekcie ucierpi na tym interes publiczny,
8
gdyż przy braku skargi nie zostaną podjęte działania zmierzające do rozwiązania problemu, a
w konsekwencji może dochodzić do kolejnych nadużyć bądź niewłaściwego funkcjonowania
instytucji publicznych.
34. Polskie sądy wielokrotnie odnosiły się do relacji prawa do skargi i odpowiedzialności
karnej za zniesławienie. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 grudnia 1996 r. (sygn. III KKN
98/96) wskazał, że podniesienie przez obywatela w skardze skierowanej do władz zarzutów
przeciwko funkcjonariuszom państwowym nie stanowi przestępstwa zniesławienia, nawet
jeżeli zarzuty te mogą poniżyć osoby, których dotyczą lub narazić na utratę zaufania
potrzebnego do wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności. Pisanie i
kierowanie do odpowiednich organów skarg i wniosków jest bowiem uprawnieniem jednostki
subiektywnie broniącej swoich praw, niezależnie od tego, czy jej roszczenia są słuszne, a
także niezależnie od tego, czy potrafi ona udowodnić swoje twierdzenia.6
35. Witold Kulesza sformułował na podstawie powyższego wyroku Sądu Najwyższego
znamiona kontratypu tzw. skargi obywatelskiej, których spełnienie wyłącza odpowiedzialność
karną za zniesławienie. Jego zdaniem, są one spełnione wówczas gdy:
(i) wniesienie skargi następuje na podstawie prawnej stwarzającej uprawnienie obywatela dla
obrony określonego prawa, a stawiający zarzuty powinien działać w celu obrony swego
prawa lub też prawa innej osoby;
(ii) skarga skierowana powinna zostać do właściwego organu. Nie spełnia takiego wymogu
skarga mająca postać zniesławiającej publikacji prasowej;
(iii) forma zarzutu stawianego w treści skargi funkcjonariuszowi publicznemu nie może być
znieważająca, a poza granice kontratypu wykracza drastyczna forma, nie mająca związku z
treścią, a przez to nieadekwatna do merytorycznej zawartości zarzutu podniesionego w
skardze.7
6. Wolność słowa a wypowiedzi o charakterze ocennym
36. Kolejnym elementem, który powinny wziąć pod uwagę sądy krajowe rozpatrujące sprawy
o zniesławienie, jest charakter wypowiedzi będącej przedmiotem postępowania. Należy
zbadać, czy dana wypowiedź odnosi się do faktów (stwierdza fakt), czy też stanowi opinię.
ETPC wielokrotnie zwracał uwagę na konieczność rozróżnienie twierdzeń o faktach od
sądów wartościujących. Kwalifikacja wypowiedzi ma bowiem, zgodnie z orzecznictwem
ETPC, daleko idące konsekwencje odnoszące się do odpowiedzialności karnej: w przypadku
wypowiedzi ocennych ETPC dopuszcza szersze granice wolności słowa.
37. W orzeczeniu. Lingens przeciwko Austrii (wyrok z dnia 8 lipca 1986 r., skarga nr 9815/82)
Trybunał stwierdził: „Konieczne jest rozróżnienie wypowiedzi co do faktów i sądów
wartościujących (wypowiedzi ocennych). Podczas gdy pierwsze z tych wypowiedzi mogą
6
7
Wyrok opublikowany w Monitorze Prawniczym, nr 12/1997
W. Kulesza, Glosa do wyroku SN z dnia 11 grudnia 1996 r., Palestra nr 9-10/1997
9
podlegać ocenie w kategoriach prawdy i fałszu, drugie nie mogą być przedmiotem takiego
dowodu. Wymóg wykazania prawdziwości sądu wartościującego jest niemożliwy do
spełnienia i sam w sobie narusza swobodę wypowiedzi gwarantowaną przez Konwencję. W
wyroku w sprawie Kurłowicz przeciwko Polsce (wyrok z dnia 22 czerwca 2010 r., skarga nr
41029/06), ETPC uznał, że wypowiedzi skarżącego (radnego miasta Knyszyna), które
dotyczyły rzekomej niegospodarności dyrektora miejscowej szkoły oraz braku umiejętności w
utrzymaniu dyscypliny. mają charakter ocenny i podlegają ochronie przewidzianej w art. 10
Konwencji.
38. Helsińska Fundacja Praw Człowieka stoi na stanowisku, że sąd powinien określić, które z
wypowiedzi uznanych przez Sąd Rejonowy w Krośnie za zniesławiające (m.in. „za
panowania tego dyrektora widać można spodziewać się wszystkiego”, „faworyzuje niektóre
dzieci i rodziców kosztem innych”, „traktuje szkołę jak prywatny folwark”, „nie potrafi
zapewnić dzieciom bezpieczeństwa”) mają charakter ocenny. Naszym zdaniem dokonanie
weryfikacji w kategorii prawdy i fałszu większości z tych wypowiedzi nie jest możliwe.
Dlatego w opinii Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka trudno zgodzić się z konstatacją Sądu
Rejonowego, że „z każdego z tych zarzutów oskarżycielka prywatna musiała się tłumaczyć
swoim zwierzchnikom, a zarzuty stawiane przez oskarżonych się nie potwierdziły”.
39. Zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka brak rozróżnienia przez sądy wypowiedzi
wartościujących od faktów należy uznać za problem systemowy. Świadczą o tym kolejne
przypadki skazań z art. 212 k.k. za wypowiedzi o charakterze ocennym. Jednym z
przykładów jest zakomunikowana w sierpniu 2011 r. przez ETPC rządowi polskiemu sprawa
Anny Gałus (skarga nr 61673/10), nauczycielki z Puław, skazanej za zniesławienie dyrektorki
szkoły, w której pracowała. Skarżąca zarzuca Polsce naruszenie art. 10 Konwencji,
gwarantującego swobodę wypowiedzi. Skarżąca została skazana za to, iż podczas zebrania z
rodzicami, zwołanego w celu omówienia problemów związanych z funkcjonowaniem szkoły,
wyraziła opinię, że jedna z nauczycielek przebywa na urlopie zdrowotnym z powodu
załamania nerwowego i myśli samobójczych, które miały być wywołane szykanami ze strony
dyrektorki. Zdaniem sądów skarżąca nie miała kompetencji do publicznego wyrażania
wskazanych ocen. Kolejnym przykładem jest zakomunikowana przez ETPC w sierpniu 2009
r. sprawa Izabeli Lewandowskiej – Malec (skarga nr 39660/07), radnej gminy, którą skazano
za opinię dotyczącą działalności burmistrza. Mimo iż wypowiedziane przez skarżącą
twierdzenia miały charakter wypowiedzi ocennych, w toku procesu sądy domagały się, by ta
udowodniła prawdziwość sformułowanych przez siebie zarzutów.
7. Wnioski
40. Mając powyższe na uwadze, zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka można
poddać w wątpliwość zgodność wyroku Sądu Rejonowego w Krośnie, skazującego M. i A. P.
na podstawie art. 212 § 1 k.k., z gwarancjami wolności słowa wyrażonymi w art. 54 ust. 1
Konstytucji RP oraz art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, a także gwarancjami
10
korzystania z konstytucyjnego prawa do skargi obywatelskiej. Sąd Rejonowy:
1. nie wziął pod uwagę, że wysłanie pism mogło być motywowane troską o dobro dzieci
oskarżonych;
2. nie dostrzegł prawa do skargi, z jakiego korzystali państwo P.;
3. nie dokonał analizy poszczególnych wypowiedzi oskarżonych pod kątem rozróżnienia
twierdzeń o faktach i opinii;
4. nie dostrzegł surowości i nieproporcjonalnej dolegliwości sankcji karnych i
niedogodności związanych z prowadzeniem postępowania karnego przeciwko
oskarżonemu, w sytuacji gdy możliwa jest mniej uciążliwymi środkami prawnymi, a
mianowicie drogą powództwa cywilnego, ochrona interesów osoby, która uważa, że
doszło do naruszenia jej reputacji. ETPC wielokrotnie podkreślał, że orzekanie sankcji
karnych w związku z nadużyciem wolności słowa, aby dało się pogodzić z art. 10
EKPC, musi zostać ograniczone do sytuacji wyjątkowych sytuacji, zwłaszcza
związanych z wypowiedzią nawołującą do nienawiści lub podżegającą do przemocy
(np. wyrok z 20 kwietnia 2006 r. w sprawie Raichinov przeciwko Bułgarii, skarga nr
47579/99);
5. nie wziął pod uwagę faktu, że oskarżyciel prywatny jest osobą pełniącą funkcję
publiczną.
41. W konsekwencji, zdaniem Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, doszło do
nieproporcjonalnej ingerencji w wolność słowa. Należy również zaznaczyć, że praktyka
stosowania art. 212 k.k. przez sądy krajowe w sposób sprzeczny ze standardami
wypracowanymi przez orzecznictwo strasburskie naraża Rząd RP, obok kolejnych skarg do
ETPC kończących się wyrokiem stwierdzającym złamanie art. 10 Konwencji, także na
ponoszenie kosztów wysokich odszkodowań zasądzanych w strasburskim wyroku.
Opinia została przygotowana przez Annę Grochowską oraz Dorotę Głowacką w ramach prac
„Programu Spraw Precedensowych” oraz „Obserwatorium Wolności Mediów w Polsce”
Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
W imieniu Zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka,
dr Adam Bodnar
Wiceprezes Zarządu
Maciej Nowicki
Sekretarz Zarządu
11