Ocena stopnia zagrożenia narkomanią wśród dzieci i młodzieży ze

276
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280
Ocena stopnia zagrożenia narkomanią wśród dzieci
i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich dotkniętych
patologiami społecznymi
The assessment of drug abuse threat among children and teenagers
from the metropolitan environment affected by social pathologies
Paweł Skoczylas 1/, Michał R. Żebrowski 2/
1/
2/
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu w Łodzi
Klinika Nefrologii, Nadciśnienia Tętniczego i Medycyny Rodzinnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Wprowadzenie. Dzieci zaczynają eksperymentować z narkotykami w coraz
młodszym wieku. Narkotyki są znacznie bardziej niebezpieczne dla dzieci
niż dla osób dorosłych – dzieci szybciej uzależniają się od narkotyków,
nawet po kilku tygodniach ich przyjmowania.
Cele pracy. 1. Ocena skali narażenia dzieci i młodzieży na kontakt
z substancjami psychoaktywnymi, 2. Próba identyfikacji i pomiaru
czynników wpływających na rozmiary zjawiska.
Materiał i metody. Badania zostały przeprowadzone w latach 2006‑2008.
Ogółem wzięło w nich udział 348 osób: 184 chłopców (53%) i 164
dziewczęta (47%) w wieku 7-16 lat. Wszyscy uczestnicy byli uczniami
szkół podstawowych lub gimnazjów.
Introduction. Children begin to experiment with drugs at an increasingly
younger age. Drugs are much more dangerous for children than for adults –
children get addicted to drugs quicker, even after a few weeks of their use.
Aims. 1. The assessment of the threat of exposing children and teenagers
to psychoactive substances. 2. An attempt to identify and measure factors
affecting the severity of this problem.
Materials and methods. The research was carried out between
2006‑2008. It comprised a total number of 348 respondents: 184 boys
(53%) and 164 girls (47%) aged 7-16 years. All of the respondents were
pupils of primary or secondary schools.
Wyniki. W czasie ostatnich 12 miesięcy, przetwory konopi (marihuana,
haszysz) używało 18,3% uczniów szkół podstawowych i 32,4% uczniów
gimnazjów. W grupie uczniów szkół podstawowych, udział użytkowników
konopi wśród chłopców stanowił 22,2%, zaś wśród dziewcząt – 14,4%.
Analogiczne odsetki w grupie gimnazjalistów wynosiły 43,5% i 21,3%.
Nikt z ankietowanych nie ocenił zakupu haszyszu lub marihuany
jako „niemożliwy”. Jako „bardzo trudny”, określiło taki zakup 3,6%
ankietowanych, jako „dosyć trudny” – 3,2%, jako „dosyć łatwy” – 64,7%,
„bardzo łatwy” – 23,6%, „trudno powiedzieć” – 4,9%.
Results. In the last 12 months, cannabis products (marihuana, hashish)
were taken by 18.3% of primary school pupils and 32.4% of secondary
school pupils. In the group of primary school pupils, the number of cannabis
users amounted to 22.2% among boys and to 14.4% among girls. By
analogy, the percent of cannabis users in the group of secondary school
pupils reached respectively 43.5% and 21.3%. None of the respondents
said that purchasing hashish or marihuana was “impossible”; 3.6% of the
respondents considered that such a purchase was “very difficult”, 3.2%
– “fairly difficult”, 64.7% – “fairly easy”, 23.6% – “very easy”, and 4.9
– “difficult to say”.
Wnioski. 1.Spośród wszystkich substancji psychoaktywnych,
w ostatnich latach najsilniej wzrosły wskaźniki używania narkotyków.
2. Najbardziej rozpowszechnionymi wśród dzieci i młodzieży substancjami
psychoaktywnymi (poza tytoniem i alkoholem) są marihuana i haszysz.
3. Używanie przetworów konopi jest często „furtką” do stosowania innych
substancji psychoaktywnych, w tym tzw. „twardych narkotyków”.
Conclusions. 1. Among all psychoactive substances, the rates of drug
consumption have increased the most in recent years. 2. Marihuana and
hashish are the most popular psychoactive substances among children
and teenagers (besides tobacco and alcohol). 3. Using cannabis products
is often “a gateway” for other psychoactive substances, including the socalled “hard drugs”.
Słowa kluczowe: narkomania, narkomania wśród dzieci i młodzieży
Key words: drug addiction, drug abuse, drug addiction among children
and teenagers
© Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
dr n. med. Paweł Skoczylas
Wyższa Szkoła Biznesu i Nauk o Zdrowiu, ul. Piotrkowska 278
90-361 Łódź, tel.: (42) 683 44 18, fax: (42) 683 44 02
e-mail: [email protected]
Nadesłano: 02.02.2009
Zakwalifikowano do druku: 06.06.2009
Wstęp
Nielegalny handel narkotykami jest problemem
ogólnoświatowym, a próby jego ograniczania znajdują
odbicie w wielu międzynarodowych uregulowaniach
prawnych [1]. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych
ubiegłego stulecia, szacunkowa liczba osób na świecie,
używających nielegalne narkotyki, wynosiła około 180
mln, w tym ponad 144 mln osób używało przetworów
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia narkomanią wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...
konopi (marihuana i haszysz), 28,7 mln – substancji
stymulujących z grupy amfetamin (w tym ecstasy
– 4,5 mln). Kokainę oraz opiaty używało po 14 mln
osób (w tym ponad 9 mln heroinę) [1]. Liczby te nie
sumują się, ponieważ duża część osób stosowała więcej
niż jeden narkotyk jednocześnie. Rozpowszechnienie
poszczególnych rodzajów narkotyków na całym świecie jest różne. Konopie są uprawiane praktycznie we
wszystkich regionach świata. Nielegalna produkcja
amfetaminy odbywa się głównie w USA, Meksyku,
Kanadzie, Europie Zachodniej, ale także w Polsce,
Australii, Azji Południowo-Wschodniej, RPA, Nigerii i Egipcie. Koka uprawiana jest w Kolumbii i kilku
krajach andyjskich, a mak z dużą zawartością opium
– w Azji Środkowej (Afganistan), Azji PołudniowoWschodniej (Birma i Laos) oraz Meksyku i Kolumbii.
Najwięcej osób używających nielegalne narkotyki
z czterech wyżej wymienionych grup, koncentruje się
w Ameryce Północnej, Europie Zachodniej, Australii
i niektórych regionach Ameryki Południowej i Afryki,
a opiaty, w kilku rejonach Azji [1]. Ogromnym problemem w ostatnich latach stało się także używanie
legalnych środków farmakologicznych bez wystarczających, lub wręcz bez żadnych wskazań lekarskich.
Przyjmuje się, że ok. 25% do 33% pacjentów na całym
świecie przyjmuje leki uspokajająco-nasenne i przeciwlękowe, bez rozpoznania jakiegokolwiek zaburzenia
psychicznego [1]. Produkcja i obrót farmaceutykami
stanowią ważny, dynamicznie rozwijający się sektor
gospodarki światowej. Podlegają one złożonemu mechanizmowi regulacyjnemu, którego celem jest ochrona konsumentów. Ten mechanizm zabezpieczeń znajduje się w rękach rządów poszczególnych państw i ich
agencji [1]. Ekspansja wolnego rynku powoduje, że
szczególnie ważne stało się odpowiedzialne i etyczne
postępowanie zarówno producentów, dystrybutorów
leków – w zakresie promocji produktów medycznych
oraz lekarzy i farmaceutów – odpowiedzialnych za
właściwe przepisywanie i wydawanie leków [1].
Agresywna promocja i sprzedaż sprzyjają nadmiernej
i niezgodnej z potrzebami konsumpcji leków. Takie
działania występują przede wszystkich w krajach
podlegających szybkiej transformacji ekonomicznej
w kierunku struktur rynkowych – a więc także w Polsce.
W roku 1903, Gabriel Tarde w swojej pracy zatytułowanej „Prawa naśladowania” (Laws of Imitation),
stwierdził, że „...bliskość kontaktów międzyludzkich
prowadzi do naśladowania różnych zachowań.” Praca
ta dała początek tzw. „teorii dyfuzji” (rozprzestrzeniania się, szerzenia się, rozpowszechniania) [2]. Teoria
ta znalazła następnie swoje rozwinięcie i kontynuację
w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, w teoriach komunikacji, teorii społecznego
uczenia się i teorii poznania społecznego [2].
277
W opisanej teorii, proces „dyfuzji” był zdefiniowany, jako „...proces socjologiczny, który charakteryzował
się akceptacją pewnych idei i sposobów postępowania,
poprzez specyficzne kanały komunikacji, związane ze
społeczną strukturą i z określonym systemem wartości.”
Teoria dyfuzji znalazła swoich zwolenników
wśród badaczy problemu niemedycznego używania
narkotyków. Dla jego opisu, zastosowano model epidemiczny – podobny do modeli wykorzystywanych
przy badaniach nad rozprzestrzenianiem się chorób
zakaźnych. W obu przypadkach używa się podobnej
terminologii. Branie narkotyków jest „zaraźliwe”.
Ocenia się różne stopnie „podatności” na narkotyki.
Drogi ich rozprzestrzeniania są podobne, włączając
w to sieć bliskich kontaktów ze znajomymi, przyjaciółmi, sąsiadami, etc. Do „zarażenia” dochodzić może
w ramach działalności tych samych instytucji – szkoły,
internatu, miejsca pracy lub więzienia. Używa się też
medycznego terminu „szczepienia”, aby opisać sposoby „uodparniania” młodzieży na stosowanie narkotyków [2]. Ten epidemiczny model często stosowano
także w badaniach nad inicjacją w zakresie palenia
tytoniu oraz spożycia alkoholu [2]. Dyfuzyjny model
epidemiczny był także stosowany w wielu badaniach
opisujących geograficzny zasięg używania narkotyków,
sugerował pewną hierarchię ich rozprzestrzeniania.
Rozpoczyna się ono od wielkich miast, a następnie
przechodzi do mniejszych miejscowości. Dużą rolę
odgrywają tu miasta portowe, gdzie wcześniej następuje rozpowszechnienie różnych „nowinek”, w tym
używania narkotyków.
W epidemicznym modelu rozprzestrzeniania narkotyków, ważną rolę odgrywa także transport lotniczy
– w oczywisty sposób ułatwiający kontakty między
ludźmi. Za pomocą empirycznego modelu dyfuzji
(krzywa „S”), w latach siedemdziesiątych ubiegłego
wieku, przewidziano w USA trendy stosowania narkotyków, alkoholu i tytoniu w latach dziewięćdziesiątych,
a więc 20 lat później [2, 3].
Jako model empiryczny, model dyfuzyjny może
opisywać okres inicjacji, wprowadzania i rozpowszechniania nowych narkotyków i nowych sposobów ich
używania. Badania nad porównaniem modeli dyfuzji
naturalnej i planowanej potwierdziły, że przeniesienie
nowych wzorów zachowania i używania nowych produktów (np. narkotyków) następuje głównie w relacjach osobistych, w ramach których osoby zaczynające
używać narkotyki rekrutują się ze środowisk, gdzie są
osoby już ich używające. Choć spostrzeżenie to wydaje
się oczywiste, powinno znaleźć odpowiedni wyraz
w programach i strategiach ograniczania stosowania
substancji psychoaktywnych.
Model dyfuzyjny może być także zastosowany
w związku z próbami oceny skutków legalizacji prze-
278
tworów konopi, zwłaszcza marihuany i ich wpływu
na możliwe zmiany w rozpowszechnieniu tego narkotyku, szczególnie w zależności od zakresu regulacji nowo zalegalizowanego produktu. Na przykład
zmniejszenie wieku dostępności alkoholu w Kanadzie
na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku,
z 21 lat do 18, spowodowało istotne zmiany na rynku,
np. powstanie dużej liczby dyskotek dla młodych osób
i zmiany wzorów picia alkoholu. Podobne zmiany
mogą wystąpić w związku z możliwą legalizacją marihuany, gdy wzrośnie jej dostępność, a zmniejszy się
ryzyko używania [2].
Według aktualnych danych epidemiologicznych [4] około 15% polskich piętnastolatków pali
marihuanę lub używa innych przetworów konopi.
Wśród siedemnastolatków odsetek ten jest wyższy
i wynosi 26%. Jednocześnie coraz mniejszy odsetek
nastolatków uznaje używanie przetworów konopi za
zachowanie ryzykowne. Zwiększa się natomiast świadomość zagrożeń związanych z używaniem innych,
znacznie mniej rozpowszechnionych wśród młodzieży,
narkotyków [4,5]. W ocenie respondentów, marihuana jest „zupełnie niegroźnym ziółkiem”, natomiast
niebezpieczne są tzw. „twarde” narkotyki (heroina,
kokaina). W ostatnich latach zostało zrealizowanych
wiele badań jakościowych pozwalających lepiej poznać
i zrozumieć kwestie związane z używaniem substancji
psychoaktywnych przez młodych ludzi [4, 5].
Podejmowanie zachowań ryzykownych jest cechą charakterystyczną dla okresu dorastania, wiąże
się z realizacją zadań rozwojowych, poszukiwaniem
własnej tożsamości, autonomii, sprawdzaniem swoich
możliwości i sposobów radzenia sobie z trudnościami
oraz pełnieniem nowych ról społecznych [6, 7, 8].
Dla wyjaśnienia przyczyn takich zachowań, zwłaszcza
używania substancji psychoaktywnych, wykorzystuje
się wiele teorii, np. teorię „zachowań problemowych”[9], teorię społeczno-ekologiczną [10], czy też
teorię „pierwotnej socjalizacji” [11, 12].
Założenia i cele pracy
W roku 2003, przeprowadzono w Polsce badania szkolne ESPAD (European School Survey Project
on Alcohol and Other Drugs). Ich celem był pomiar
rozpowszechnienia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych oraz identyfikacja
czynników ryzyka [4]. Badania ESPAD są efektem
współpracy europejskich badaczy tej problematyki,
skupionych wokół Grupy Pompidou, przy Radzie
Europy. Badania te, począwszy od roku 1995, są realizowane co cztery lata, według stałej, ściśle określonej
i wystandaryzowanej metodologii. Postępowanie takie
pozwala na pełną porównywalność wyników badań,
zarówno w przestrzeni, jak i w czasie. Polska, włączając
się do tego projektu, uzyskała możliwość śledzenia
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280
trendów rozwojowych zjawiska na tle sytuacji w Europie i w poszczególnych jej krajach. Podstawowymi
pytaniami badawczymi były pytania o liczbę młodych
ludzi, którzy mieli doświadczenia z substancjami
psychoaktywnymi, oraz o stopień nasilenia tych doświadczeń. Celem badań była także próba identyfikacji
i pomiaru czynników wpływających na rozmiary zjawiska – zarówno po stronie popytu, jak i podaży, kwestie
dostępności substancji psychoaktywnych, gotowości
odbiorców do podjęcia prób z tymi środkami.
Prezentowane obecnie badanie przeprowadzone
zostało na grupie dzieci i młodzieży zagrożonych lub
dotkniętych patologiami społecznymi i oparte jest na
zasadach zaproponowanych przez ekspertów Rady Europy. Wyniki badania mogą być zatem porównywalne
z wynikami podobnych badań zagranicznych.
Materiały i metody
Wszystkie dane i informacje, niezbędne dla zrealizowania założonych celów badawczych, uzyskane
zostały w drodze badań kwestionariuszowych, których
respondentami były dzieci i młodzież ze środowisk zagrożonych lub dotkniętych patologiami społecznymi
z terenu Łodzi. Badania zostały przeprowadzone w latach 2006-2008. Ogółem w badaniu wzięło udział 348
osób: 184 chłopców (53%) i 164 dziewczęta (47%)
w wieku 7-16 lat. Wszyscy uczestnicy byli uczniami
szkół podstawowych lub gimnazjów. Do badań użyte
zostały kwestionariusze i kwestionariusze ankiet
dostosowane do wieku ankietowanych oraz rodzaju
szkoły. Informacje od dzieci młodszych, ze szkół
podstawowych, zbierane były za pomocą kwestionariuszy przez ankieterów, natomiast od dzieci starszych
i uczniów gimnazjów – za pomocą kwestionariuszy
ankiet do samodzielnego wypełnienia.
Wszystkie kwestionariusze wypełniane były anonimowo.
Wyniki
Za wskaźnik używania przetworów konopi
przyjęto – zgodnie z cytowanym piśmiennictwem
– stosowanie ich w ciągu ostatnich 12 miesięcy przed
badaniem.
W czasie ostatnich 12 miesięcy, przetworów konopi (marihuana, haszysz) używało 18,3% uczniów szkół
podstawowych oraz 32,4% uczniów gimnazjów. W obu
grupach, do używania marihuany lub haszyszu częściej przyznawali się chłopcy niż dziewczęta. W grupie
uczniów szkół podstawowych, udział użytkowników
konopi wśród chłopców stanowił 22,2%, zaś wśród
dziewcząt – 14,4%. Analogiczne odsetki w grupie
gimnazjalistów wynosiły 43,5% oraz 21,3%. Ocena
dostępności przetworów konopi w obu grupach dzieci
i młodzieży była podobna. Nikt z ankietowanych nie
Skoczylas P i wsp. Ocena stopnia zagrożenia narkomanią wśród dzieci i młodzieży ze środowisk wielkomiejskich ...
ocenił zakupu haszyszu lub marihuany jako „niemożliwy”. Jako „bardzo trudny” określiło taki zakup 3,6%
ankietowanych, jako „dosyć trudny” – 3,2%, jako „dosyć łatwy” – 64,7%, „bardzo łatwy” – 23,6%, „trudno
powiedzieć” – 4,9%. Drugim ocenianym wskaźnikiem
dostępności narkotyku było narażenie na propozycję
sprzedaży. Wynosiło ono 83,4% wśród uczniów szkół
podstawowych używających narkotyków i 5,4%, wśród
uczniów nie używających przetworów konopi. W grupie gimnazjalistów, wartości ocenianego wskaźnika
były podobne i wynosiły 78,6%, wśród osób używających narkotyku i 6,2%, wśród uczniów, którzy go nie
używali. Warto zauważyć, że wartości opisywanych
wskaźników były wielokrotnie wyższe w grupie osób
używających narkotyków, niż w grupie osób, które ich
nie używały (15,4 razy większy w przypadku uczniów
szkół podstawowych i 12,7 razy większy w przypadku
uczniów gimnazjów).
Dyskusja
Analiza statystyczna relacji pomiędzy dwoma opisanymi wskaźnikami dostępności przetworów konopi,
a wskaźnikiem ich używania, wykazała silną, istotną
statystycznie zależność. Siła i kierunek tej zależności
były podobne w obu grupach dzieci i młodzieży. Oznacza to, że używanie narkotyku miało związek z jego
dostępnością, niezależnie od wieku respondentów.
W grupie uczniów, którzy nie potrafili ocenić poziomu
trudności zdobycia przetworów konopi, rozpowszechnienie ich używania było na podobnym poziomie, co
w grupie uczniów, dla których zdobycie narkotyku
byłoby bardzo trudne. Wynik ten sugeruje, że do tej
grupy należą uczniowie nie zainteresowani narkotykami, więc nawet nie potrafią oni sobie wyobrazić,
jak trudno byłoby je zdobyć. Podobne spostrzeżenia
pochodzą z cytowanego piśmiennictwa [4].
Wyniki prezentowanego badania potwierdzają,
że w Polsce rozpowszechnienie używania przetworów
konopi wśród chłopców jest wyższe, niż wśród dziewcząt. Wiąże się to zapewne z odmiennym stylem życia
w populacji nastolatków wśród chłopców i dziewcząt
[4].
W niektórych krajach europejskich proporcje
użytkowników marihuany lub haszyszu wśród
chłopców i dziewcząt są niemal wyrównane [13].
W prezentowanym badaniu, uwagę zwraca bardzo
duża dostępność narkotyków w ocenie uczniów. Nie
przesądza ona o istnieniu zależności przyczynowej,
ani tym bardziej o jej kierunku [4]. Nie można więc
oczekiwać spadku wskaźników używania narkotyku
na skutek zmniejszenia poziomu jego dostępności [4].
Zapewne jednak poziom dostępności nie jest bez znaczenia w złożonych mechanizmach rozprzestrzeniania
się zjawiska używania przetworów konopi, biorąc
choćby pod uwagę opisaną teorię „dyfuzji” [2, 4].
279
Wyniki przeprowadzonych badań potwierdzają
obserwacje innych badaczy na temat szczególnego
miejsca marihuany wśród narkotyków [4,5,7].
Wprawdzie prawie wszyscy respondenci zaliczyli ją do
narkotyków, ale jednocześnie wyraźnie odgraniczali
ją od tzw. „twardych narkotyków”. Marihuana traktowana jest jako nieodłączny element dobrej zabawy,
„przyjaciel człowieka” [14].
Prezentowane badania przeprowadzone zostały
wśród dzieci i młodzieży ze środowisk zagrożonych
patologiami społecznymi, lub już nimi dotkniętych.
Stąd zapewne wynika fakt, iż wskaźniki dotyczące
używania przetworów konopi były nieco wyższe w tej
grupie badanych, niż wynika to z badań ogólnopolskich [12].
Najczęściej używanymi wśród polskiej młodzieży
narkotykami są marihuana lub haszysz.
Do używania ich co najmniej 1 raz przyznało się
14,9% nastolatków (20,9% chłopców i 9,3% dziewcząt). Często – 10 razy i więcej – używało ich 4,9%
chłopców i 1,2% dziewcząt.
Na drugim miejscu, pod względem częstości
używania, znalazły się amfetamina i środki wziewne;
wymieniło je ogółem 4% badanych, ale mniej niż 1%
używało je często [12].
Do przyjmowania leków w celu odurzania się
przyznało się 3,3% badanych, a pozostałych narkotyków 1-2%, w tym 10 razy i częściej ok. 0,2% młodzieży.
Biorąc pod uwagę wszystkie analizowane substancje
psychoaktywne, co najmniej jedną z nich używało,
w ostatnich 12 miesiącach, z różną częstością, 18,3%
nastolatków (23,5% chłopców i 13,4% dziewcząt)
[12].
Okres pomiędzy średnim wiekiem zapalenia
pierwszego papierosa (11,7 lat u chłopców, 12,9 lat
u dziewcząt), a użyciem marihuany lub haszyszu
i amfetaminy (u obu płci odpowiednio 14,3 i 14,4
lat) wynosił ok. 2,5 lat u chłopców i ok. 1,5 roku
u dziewcząt [12]. Wyniki te potwierdzają teorię
„otwartych drzwi” (ang. gateway), zgodnie z którą
papierosy i alkohol, a następnie tzw. „miękkie narkotyki”, otwierają drogę do używania innych substancji
psychoaktywnych. Teorię tę potwierdza także analiza
wyników badań YRBS (Youth Risk Behavior Survey,)
przeprowadzonych w USA, dotyczących młodzieży
w wieku 11-19 lat, gdzie wykazano, że palenie papierosów i picie alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo
używania marihuany, a użycie marihuany przed 14
rokiem życia zwiększa ponad siedmiokrotnie prawdopodobieństwo używania innych narkotyków [15].
Dane te są tym bardziej niepokojące, gdyż – jak wynika
z badań ESPAD – spośród wszystkich substancji psychoaktywnych, w ostatnich latach najsilniej wzrosły
właśnie wskaźniki używania narkotyków [16, 17].
280
Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): 276-280
Wnioski
1. Spośród wszystkich substancji psychoaktywnych,
w ostatnich latach najsilniej wzrosły wskaźniki
używania narkotyków.
2. Najbardziej rozpowszechnionymi wśród młodzieży substancjami psychoaktywnymi (poza
tytoniem i alkoholem) są marihuana i haszysz.
3. Używanie przetworów konopi jest często „furtką”
do stosowania innych substancji psychoaktywnych.
Piśmiennictwo / References
1. Brodniak WA. Międzynarodowe raporty i strategie dotyczące
kontroli substancji psychoaktywnych. Alkohol Narkomania
2002, 15, 2.
2. Brodniak WA. Przegląd wybranych pozycji piśmiennictwa
naukowego na temat polityki i strategii wobec narkotyków.
Alkohol Narkomania 2002, 15, 2.
3. Blackford LC. Summary report – surveys of student drug
use. Department of Public Health and Welfare, San Mateo
County 1977.
4. Sierosławski J. Używanie alkoholu i narkotyków przez
młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań
ankietowych zrealizowanych w 2003 roku. Europejski
program badań w szkołach – ESPAD. IPiN, Warszawa
2003.
5. Fatyga B, Sierosławski J. Uczniowie i nauczyciele o stylach
życia młodzieży i narkotykach. Raport z badań jakościowych.
Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 1999.
6. Di Clemente RJ. Handbook of adolescent health risk
behaviour: issuess in clinical child psychology. Plenum Press,
NY 1966.
7. Fatyga B, Rogala-Obłękowska J. Style życia młodzieży
a narkotyki. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.
8. Frączek A. Rozwój w okresie dorastania a nawykowe palenie
i picie. Now Psychol 1990, 5-6: 71-82.
9. Jessor R, Jessor SL. The perceived environment on behavioral
science: Some conceptual issues and some illustrative data.
Am Behav Sci 1973, 16: 801-828.
10. Kumpfer KL, Turner CW. The social ecology model of
adolescent substance use: implicationfor prevention. Int
J Addict 1990-91, 25 (4A): 435-463.
11. Oetting ER, Donnermeyer JF. Primary socialisation theory:
the aetiology of drug use and deviance. Subst Use Misuse
1998, 33: 995-1025.
12. Woynarowska B, Mazur J. Używanie substancji psychoaktywnych i inne zachowania ryzykowne u młodzieży w wieku
11-15 lat w Polsce w 2002 roku. Alkohol Narkomania 2003,
16, 3-4: 155-171.
13. Hibell B, Andersson B, Bjarnasson T, et al. The ESPAD Report
2003. Alcohol and Other Drug Use Among Students in 35
European Countries. The European School Survey Project on
Alcohol and Other Drugs. Stockholm: CAN. The Pompidou
Group at the Council of Europe, 2004.
14. Kocoń K, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A. Młodzież
o narkotykach – wyniki badań jakościowych. Alkohol
Narkomania 2004, 17, 1-2: 45-60.
15. Merrill JC, Kleber HD, Shwartz M. Cigarettes, alcohol,
marihuana, other risk behaviors, and American youth. Drug
Alcohol Depend 1999, 56: 205-212.
16. Oblacińska A, Woynarowska B (red): Zdrowie subiektywne,
zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół
ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekście czynników
psychospołecznych i ekonomicznych. IMiD, Warszawa
2006.
17. Sierosławski J, Zieliński A. Narkotyki a młodzież. Serwis
Informacyjny Narkomania 2000, 12/13: 26,46.